قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقستاننىڭ ەڭ باستى مەيرامى – تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ تويلانۋى تالقىعا سالىنۋدا. ينتەرنەت پايدالانۋشىلار اراسىندا بۇل ايدا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى مەن قايعىلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قاتار كەلۋىنە وراي مەرەكەنى قازان ايىندا وتكىزۋ جونىندە ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونداي باستامانى كوتەرگەن ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمدى سوزگە تارتقان ەدىك.

- جەلتوقسان -  قازاقستاندىقتار ءۇشىن مەرەكە ايى، ءتىپتى دەمالىس كۇندەرى كوپ، تىنىعۋ ايى. بىراق ءوزىڭىز ونى ار مەن ازا تۇتۋ ايىنا اينالدىرۋدى، ءتىپتى تاۋەلسىزدىك كۇنىن قازان ايىنا جىلجىتۋدى ۇسىناسىز. وعان قاتىستى ساياسي پايىم، تاريحي ۋاجدەرىڭىز قانداي؟ 

قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە قازاقستاننىڭ ەڭ باستى مەيرامى – تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ تويلانۋى تالقىعا سالىنۋدا. ينتەرنەت پايدالانۋشىلار اراسىندا بۇل ايدا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى مەن قايعىلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قاتار كەلۋىنە وراي مەرەكەنى قازان ايىندا وتكىزۋ جونىندە ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونداي باستامانى كوتەرگەن ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمدى سوزگە تارتقان ەدىك.

- جەلتوقسان -  قازاقستاندىقتار ءۇشىن مەرەكە ايى، ءتىپتى دەمالىس كۇندەرى كوپ، تىنىعۋ ايى. بىراق ءوزىڭىز ونى ار مەن ازا تۇتۋ ايىنا اينالدىرۋدى، ءتىپتى تاۋەلسىزدىك كۇنىن قازان ايىنا جىلجىتۋدى ۇسىناسىز. وعان قاتىستى ساياسي پايىم، تاريحي ۋاجدەرىڭىز قانداي؟ 

- قازاق ەلىنىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىككە ۇمتىلىسى 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلدانعان ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيادان باستالادى دەپ ەسەپتەيمىن. وسى تاريحي كۇن بۇرىن رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە تويلانىپ، ارتىنان مۇلدەم مەيرامدار تىزىمىنەن الىنىپ تاستالدى. قىزىل يمپەريانىڭ شەكپەنىنەن شىققان كوپتەگەن ەلدەر وسىنداي قۇجاتتار قابىلدانعان كۇندى دە-فاكتو تاۋەلسىزدىكتەرىنىڭ باسى دەپ اتاپ وتۋدە. سونىمەن بىرگە  ەلىمىزدىڭ ارالۋاندىعىن، اۋا-رايى جاعدايدالارىن ەسكەرسەك، كەشەندى شارالار وتكىزۋ ءۇشىن جەلتوقساننان گورى قازان ايى ءتيىمدى كورىنەدى. ال جەلتوقسان ايىنا كەلەر بولساق، ءدال تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ەكى بىردەي قاندى وقيعا بولعان كۇندەردىڭ قاتار كەلۋى مەرەكەلىك ەمەس، كەرىسىنشە ازالى كوڭىل-كۇي مەن ويلار تۋدىراتىنى انىق. جالپى قازاق تاريحى مەن تاعدىرىنداعى جەلتوقسان ايىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزى ايرىقشا قىزىق تاريحي فەنومەن دەۋگە تۇرادى.

- قالايشا؟

- بۇل ايدا قازاق ءۇشىن تراگەديالى، ءارى تاعدىرلى وقيعالار كوپ بولدى. 1917 جىلى جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسى جاريالاندى. بۇل – قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق-بۋرجۋازيالىق قۇندىلىقتارعا، دەموكراتيالىق-رەسپۋبليكالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن دۇنيەگە اكەلىپ، مەملەكەتتىگىمىزدى جاڭعىرتتى. ءدال وسى ايدا 1927 جىلى ستالين باستاعان توتاليتارلى مەملەكەت ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن قولدانۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان. مۇنىڭ ارتى قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان الاپات اشتىققا، قولدان جاسالعان گەنوتسيدكە سوقتىردى. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاق جاستارى كسرو-دا توتاليتارلىق-وتارلىق جۇيەگە ءبىرىنشى بولىپ باس كوتەرىپ، قارسى شىقتى. قازاقتىڭ بۇل كوتەرىلىسى باسىلىپ-جانشىلىپ، ارتى «كىشى 1937 جىلعا» اينالىپ، قازاق ەلى مەن قوعامىنىڭ ازاتتىققا دەگەن قۇلشىنىسىن ءبىرشاما باسەڭدەتكەن. وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى جاڭاوزەندەگى قانتوگىس تاۋەلسىزدىك سياقتى قاسيەتتى مەرەكەنىڭ قادىرىن كەتىرمەسە دە، شىرقىن بۇزعان. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز بەن ۇستانىمىمىز انىق: بولاشاقتا وسى ايدىڭ ورتاسىن "شىرشاعا" ەمەس، شىنايى ويلانۋعا، وي قوزعاۋعا، ازاعا ارناساق دەگەن ويىمىز بار. جەلتوقسان ايىنىڭ ارالىعى "الاش اپتالىعى" نەمەسە "ازاتتىق اپتالىعى" دەپ اتاۋ ۇيعارىلسا...مىسالى:13 جەلتوقسان - الاش كۇنى;14 جەلتوقسان - ار كۇنى;15 جەلتوقسان - ايىعۋ، ارىلۋ كۇنى;16 جەلتوقسان - ازاماتتىق ارەكەت كۇنى;17 جەلتوقسان - ازا كۇنى;18 جەلتوقسان - ارمان-مۇرات كۇنى بولسا... مۇنى دابىرالاتىپ تويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل - ۇلت، مەملەكەت ويلاناتىن، قابىرعاسىمەن كەڭەسەتىن كۇندەر بولماق. وسى ۋاقىت ارالىعىندا بارشا جۇرت، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر تاريحي تاقىرىپتار بويىنشا وي تولعاپ، ءباسپاسوز، تەلەديدار، ينتەرنەت تاريح تاقىرىبىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسە دەگەن ۇسىنىس بىلدىرگەنىمىز راس.

- جاڭا ءسىز وسى اي «شىرشاعا» ەمەس، شىنايى وي-تولعانىسىتارعا ارنالسا دەدىڭىز. شىرشا دەمەكشى، بىلتىر تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى جاڭا جىل مەيرامىنىڭ تاساسىندا قالماسىن دەپ، شىمكەنتتە اكىمشىلىك شىرشانى ەرتە قويعىزباعان. ال بيىل استانا اكىمشىلىگىنىڭ ىرگەسىندەگى ۇلكەن شىرشانى پرەزيدەنت كۇنىنىڭ قارساڭىندا-اق ورناتۋعا كىرىسكەن. وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىلەردە نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار بار. شىرشالاردان ساياسات ىزدەۋ قاجەت پە، الدە شىنىمەن وسى ءبىر مەرەكەلىك ابىگەرلىكتىڭ دە ساياسي ءمانىسى بار ما؟

-ماسەلە - شىرشادا ەمەس، حالىقتىڭ، قازاق زيالىلارىنىڭ، جاستاردىڭ بۇگىنگى ساياساتتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلت قادىر تۇتاتىن قاسيەتتى ۇعىمداردان قاشقاقتاپ،اينالىپ وتۋىنە دەگەن نارازىلىعىندا. شىرشا - تەك تىلگە تيەك ەتىلگەن، كوپشىلىكتى مەزى قىلعان كوپ تاقىرىپتىڭ ءبىرى عانا. ونىڭ استارىندا«قازاق مەملەكەتى قازاقي، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كوشىپ، كوپشىلىكتىڭ ءسوزىن قاشان سويلەيدى؟» دەگەن قىجىل، رەنىش، تۇسىنبەۋشىلىك جاتىر. وعان قوسا ەلدەگى وتارسىزدانۋ ساياساتى، ءتىل، كوشى-قون، ونوماستيكا ساياساتىنىڭ مۇلدەم دەرلىك توقتاپ قالۋىنا دەگەن ىزاسى بار. مۇنىڭ سىرتىندا قولدان جاسالعان زۇلمات - اشارشىلىق، بولشەۆيكتىك-ستاليندىك جۇيەنىڭ قىلمىستارى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى سياقتى كەشەندى، اسا ماڭىزدى وقيعالارعا ءتيىستى ساياسي-قۇقىقتىق باعانىڭ بەرىلمەۋىنە دەگەن نارازىلىق جاتىر. جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى شىندىقتىڭ اشىلماۋى دا قازاق قوعامىن قاتتى الاڭداتۋدا. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ينتەگراتسيالىق ساياسات قازاقتىڭ سان عاسىرلىق ارمانى – مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى اسا قاتتى الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر... ەگەر وسى ماسەلەلەر كەزىندە وڭ شەشىمىن تاپقاندا، ءدال بۇگىن شىرشا ماسەلەسى، ونى كىم-قاشان قۇرا باستادى دەگەن اڭگىمە مۇلدەم تۋىنداماس ەدى. الداعى ۋاقىتتا يدەولوگيالىق سالاداعى كوزقاراس قايتا قارالىپ، قايتا جاساقتالماسا، مۇنداي تۇسىنىسپەۋشىلىك، ىشتەي نارازىلىق اشىق تەكەتىرەسكە اكەلۋى دە مۇمكىن.

- جالپى كۇنتىزبەدە ساياسي مەرەكەلەردى، اتاۋلى كۇندەردى كوبەيتۋ قاجەت پە؟ جاقىندا گەرمانيانىڭ مەرەكەلەرى تۋرالى وقىپ قالدىم، وندا ون بەس شاقتى اتاپ وتىلەتىن مەرەكەنىڭ ونشاقتىسى - ءار ءتۇرلى ءدىني، گۋمانيستىك مەيرامدار ەكەن...

-مەنىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ مەيرام-مەرەكەسىنىڭ سانى تىم كوپ. ءاربىر مەيرام نەمەسە دەمالىس كۇنى - ەكونوميكاعا تيگىزىلىپ جاتقان زيان. ەڭبەك ەتيكاسى مەن مادەنيەتى، ەڭبەك ونىمدىلىگى، تيىمدىلىگى تومەن ءبىز سياقتى ەلدەگى مەيرامنىڭ كوبەيۋى، سانىنىڭ ارتۋى - جاقسى ءۇردىس ەمەس. الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ وتىلەتىن 3-4 قانا ءىرى مەيرام، ءبىر-ەكى وتباسىلىق مەيرام، 1-2 ءدىني مەيرامدى قالدىرساق، جەتىپ جاتىر. قالعاندارىنىڭ دارەجە-دەڭگەيى تومەندەتىلۋى قاجەت. ءتىپتى ءاربىر قىزمەتكەرگە بەرىلەتىن دەمالىس ۋاقىتى ازايتىلىپ، جاڭاجىلدىق كانيكۋلدار سوعان اۆتوماتتى تۇردە قوسىلۋى كەرەك شىعار. بىزگە دەمالىس ەمەس، قارقىندى ەڭبەك قاجەت. قالعان مەرەكە-مەيرامداردى كاسىبي دارەجەدە، دابىرالاتپاي، «مال شاشپاققا» اينالدىرماي اتاپ وتۋگە بولادى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ، «الما ءپىس – اۋىزعا ءتۇس» زامانىندا عۇمىر كەشىپ جاتپاعانىمىزدى ەسكەرگەن ءجون.

اڭگىمەلەسكەن - ايجان جەڭىسقىزى

Abai.kz