(تاريح وقۋلىعىنىڭ پروبلەمالارى)

ن.نازارباەۆ «قازاقستاندى الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي جيىرما قادام» اتتى ماقالاسىندا قازاقستان تاريحى ءپانىن «زەرىكتىرەرلىك»، «قىزىقسىز»، «بىتىسقان» ءپان دەپ كورسەتتى.

سوندىقتان اتالعان ءپاننىڭ مازمۇنى ءالى دە تاريحيلىق، جان-جاقتىلىق، شىنايىلىق، لوگيكالىق جالپى عىلىمي زاڭدىلىق، جۇيەلىلىك، تاريحي سالىستىرمالىقتى قولدانۋدى قاجەت ەتەدى.

قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ وقۋلىعى وزگەرتىلىپ تە، تولىقتىرىلىپ تا جاتىر، دەگەنمەن وقۋلىقتاردىڭ مازمۇندىق ساپاسى ءالى دە جاقسارتۋدى تالاپ تالاپ ەتەدى.

قازىرگى تاريح عىلىمىنا بايلانىستى قالىپتاسقان كوزقاراس   قازاقستان تاريحىن مەكتەپتە وقىتۋدى عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى قاجەت ەتەدى.

ءبىرىنشى كەزەكتە مەكتەپتەگى قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ وقىتىلۋ مازمۇنىن قايتا قاراۋ كەرەك.

(تاريح وقۋلىعىنىڭ پروبلەمالارى)

ن.نازارباەۆ «قازاقستاندى الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي جيىرما قادام» اتتى ماقالاسىندا قازاقستان تاريحى ءپانىن «زەرىكتىرەرلىك»، «قىزىقسىز»، «بىتىسقان» ءپان دەپ كورسەتتى.

سوندىقتان اتالعان ءپاننىڭ مازمۇنى ءالى دە تاريحيلىق، جان-جاقتىلىق، شىنايىلىق، لوگيكالىق جالپى عىلىمي زاڭدىلىق، جۇيەلىلىك، تاريحي سالىستىرمالىقتى قولدانۋدى قاجەت ەتەدى.

قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ وقۋلىعى وزگەرتىلىپ تە، تولىقتىرىلىپ تا جاتىر، دەگەنمەن وقۋلىقتاردىڭ مازمۇندىق ساپاسى ءالى دە جاقسارتۋدى تالاپ تالاپ ەتەدى.

قازىرگى تاريح عىلىمىنا بايلانىستى قالىپتاسقان كوزقاراس   قازاقستان تاريحىن مەكتەپتە وقىتۋدى عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى قاجەت ەتەدى.

ءبىرىنشى كەزەكتە مەكتەپتەگى قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ وقىتىلۋ مازمۇنىن قايتا قاراۋ كەرەك.

         بۇگىنگى تاڭداعى قازاقستان تاريحىنىڭ 5-11 سىنىپتارداعى وقىتىلۋ باعدارلاماسىقايتالاما سيپاتىندا. م: 5-سىنىپتا ەجەلگى قازاقستاننان باستاپ بۇگىنگى قازاقستانعا دەيىنگى تاريح سيپاتتامالىق تۇردە وقىتىلادى، 6-9 سىنىپتاردا ءپان كۋرسى كەزەڭ-كەزەڭىمەن تولىق وقىتىلادى،  ال 10-11 سىنىپتاردا قازاقستان تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى قايتا قارالىپ، كۋرس تاعى وقىتىلادى. كۋرستىڭ قايتالانىپ  وقىلۋى - ءوز كەزەگىندە وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتەدى جانە ەڭ نەگىزگى قيىندىق - وقۋلىقتارداعى وقۋ ماتەريالدارىنىڭ قايتالانۋى بارىسىندا ءار ءتۇرلى سىنىپتار وقۋلىقتارى اراسىندا تاريحي فاكتىلەردىڭ قايشىلىقتارىن تۋدىرادى:

مىسالى:

5-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» وقۋلىعىنىڭ 154 بەتىندە «قاندى جەكسەنبى» وقيعاسى 1905 جىلى 5 قاڭتاردا بولدى دەپ دەپ بەرىلگەن (اۆتورلارى ج.و.ارتىقباەۆ، ءا.ءا.سابدەنبەكوۆا، ە.ا.ءابىل، «اتامۇرا» باسپاسى، 2010 جىل).

8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 258-بەتىندە «قاندى جەكسەنبى» وقيعاسى 1905 جىلى  9-قاڭتاردا بولدى دەپ بەرىلگەن (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت.قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى اتامۇرا باسپاسىنان باسىلعان).

8-سىنىپتىڭ«قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت.قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان) 21-بەتىندە  «بۇلانتى» شايقاسى 1728 جىلى بولعان دەپ بەرىلگەن.

11-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ (جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا باعىتىنا ارنالعان اۆتورلارى ت.تۇرلۇعۇل. س.جولداسباەۆ، ل.قوجاكەەۆانىڭ  2011 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان) 7-بەتىندە  «بۇلانتى» شايقاسى –1727 جىلى بولعان دەپ بەرىلەدى.

7-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ (اۆتورى س.جولداسباەۆ 2012 جىلى اتامۇرا باسپاسىنان باسىلعان) 168 بەتىندە ەسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن 1598-1628 جىلدار دەپ كورسەتەدى.

         10 سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ (جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا باعىتىنا ارنالعان اۆتورى س.جولداسباەۆتىڭ 2010 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان) 109 بەتىندە ەسىم 1598-1613 بيلىك قۇرعان دەپ جازادى.

ءبىلىم بەرۋ بارىسىندا قيىندىق تۋدىراتىن وقۋلىقتاردىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى:

وقۋلىقتارداعى وقۋ ماتەريالدارىندا ادەپسىز قىلىقتار مەن انتيگۋمانيستىك فاكتىلەردىڭ ۇشىراسۋى:

مىسالى:

8-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت.قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان) 147 بەتتەگى تاريحي قۇجاتتا «قىزداردى كۇيەۋگە شىققان وزگە ايەلدەردەن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردىڭ ەمشەگىن ۇستاپ انىقتاۋعا دەيىن بارعان» دەگەن مالىمەت جازىلعان.

9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا (اۆتورلارى م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىس، ق.جۇكەشەۆتىڭ 2013 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان) 52 بەتتىندە «اننەنكوۆ باستاعان اق وفيتسەرلەردىڭ ماس توبى ۋشانوۆتى سۋلى كيىز توسەنىشكە وراپ، وت جاعاتىن ورىنعا سۇيرەپ اپاردى دا، كەمەنىڭ لاۋلاپ جانىپ جاتقان وشاعىنا تاستاپ جىبەردى» دەگەن مالىمەت جازىلعان.

وقۋلىقتاعى وقۋ ماتەريالىنىڭ وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس كەلمەۋى.

مىسالى:

5-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» وقۋلىعىندا (اۆتورلارى ج.و.ارتىقباەۆ، ءا.ءا.سابدەنبەكوۆا، ە.ا.ءابىلدىڭ «اتامۇرا» باسپاسىنان 2010 جىلى باسىلعان) 37-بەتتە ء«بىزدىڭ وتانىمىز قازاقستان» تاقىرىبىندا جانۋارلار جانە قۇستاردىڭ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، قوسمەكەندىلەردىڭ، بالىقتاردىڭ سانى بەرىلەدى.                     

6-سىنىپتىڭ ەجەلگى قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ت.س.سادىقوۆ، ءا.ت.تولەۋباەۆ، ع.حاليدۋللين، ب.سارسەكەۆتىڭ «اتامۇرا» باسپاسىنان 2011 جىلى باسىلعان) 74-بەتىندە 1-شىلىكتى قورىمىنداعى №5 وبا دەپ، 76-بەتىندە 3-شىلىكتى قورىمىنداعى №1 وبا دەپ وبالاردىڭ نومەرلەرىنە دەيىن بەرىلسە، سول بەتتەردە وبالاردىڭ بيىكتىگى، ديامەترىنە دەيىن كورسەتىلىپ ارحەولوگيالىق كۇردەلى سيپاتتاما بەرىلگەن .

تيپتىك وقۋ باعدارلاماسى مەن وقۋلىقتاعى تاقىرىپتاردىڭ اراسىنداعى  قايشىلىقتار:

مىسالى:

8-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىندا (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت.قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان) جازىلعان «شەتەلدەردە قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋى» (§ 38)  «پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى ءدىني ساياساتى» (§ 49)   تاقىرىپتارى  قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2013 جىلعى 3 ساۋىردەگى №115 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن «نەگىزگى ورتا ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ 5-9 سىنىپتارى ءۇشىن «قازاقستان تاريحى» پانىنەن تيپتىك وقۋ باعدارلاماسىندا» كورسەتىلمەگەن.

ءبىر سىنىپقا بەكىتىلگەن بالاما وقۋلىقتار اراسىنداعى مازمۇندىق قايشىلىقتار:

8-سىنىپقا  ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان بەكىتىلگەن 2 قازاقستان تاريحى وقۋلىعى بار. ولار:

• 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان وقۋلىق (اۆتورلارى اۆتورلارىز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت.قايىپوۆا).
• 2012 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان وقۋلىق (اۆتورى ج.قاسىمباەۆ).  

وسى ەكى وقۋلىقتاعى تاقىرىپتار قايشىلىعى مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. مىسالى:

ج.قاسىمباەۆ وقۋلىعى 40 تاقىرىپتى قامتىسا ز.ە.قابىلدينوۆ، ا.ت. قايىپباەۆالاردىڭ وقۋلىعى 49  تاقىرىپتى  قامتيدى.

وسى 9 تاقىرىپ ايىرماشىلىعىمەن قاتار ز.ە.قابىلدينوۆ، ا.ت. قايىپباەۆالاردىڭ وقۋلىعىنداعى 11 تاقىرىپ ج.قاسىمباەۆ وقۋلىعىندا مۇلدەم قاراستىرىلماعان.

ولار:

1. § 7 قازاق-قالماق قاتىناستارى
2. § 13 ءداستۇرلى بيلەر سوتى
3. § 14 بوكەي حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
4. § 17 اقمولا بەكىنىسىڭ سالىنۋى
5. § 25 قازاق حالقىنىڭ مەرەكەلەرى مەن ۇلتتىق ويىندارى
6. § 26 قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرلەرى
7. § 27 سەمەي ىشكى وكرۋگىنىڭ قۇرىلۋى
8. § 30 قازاقستان اۋماعىنداعى كازاك اسكەرلەرى
9. § 38  شەتەلدەردە قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋى
10. § 40 قازاقتاردىڭ پەتيتسيالىق قوزعالىسى
11. § 49 پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى ءدىني ساياساتى

9-سىنىپقا بەكىتىلگەن 2 قازاقستان تاريحى وقۋلىعى. ولار:

• 2013 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان وقۋلىق (اۆتورلارى ب.اياعان، م.شايمەردەنوۆا).
• 2013 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان وقۋلىق (اۆتورلارى م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىس. ق.جۇكەشەۆ).

«اتامۇرا» باسپاسىنىڭ وقۋلىعىندا «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتى تۇتاس تاقىرىپ تۇرىندە بەرىلسە، «مەكتەپ» باسپاسى وقۋلىعىنىڭ 51 بەتىندە 1 سويلەممەن بەرىلگەن. 

ءبىلىم جانە مينيسترلىگى تاراپىنان بەكىتىلگەن ءبىر سىنىپتىڭ بالاما وقۋلىقتارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تاريحي فاكتىلەردىڭ دالدىگى بويىنشا سايكەسسىزدىگى – ءبىلىم بەرۋ بارىسىنداعى ۇلكەن قيىندىقتاردى تۋعىزۋدا.

مىسالى:

1. 8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 153-بەتىندە ەسەت باتىر حيۋا حاندىعىمەن رەسەيگە قارسى اسكەري وداق جاسامادى دەپ كورسەتىلسە (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان).

8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 108-بەتىندە ەسەت باتىر حيۋا حانىمەن رەسەيگە قارسى وداقتاستى دەپ بەرىلگەن (اۆتورى ج.قاسىمباەۆتىڭ 2012 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان).

2. 8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ  187-بەتىندە ۋەزد باستىعىن اسكەري گۋبەرناتور تاعايىندايدى دەپ كورسەتسە (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان).

8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ       142-بەتىندە ۋەزد باستىعىن گەنەرال-گۋبەرناتور تاعايىندايدى دەپ بەرىلگەن (اۆتورى ج.قاسىمباەۆتىڭ 2012 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان).

3. 8-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 241-بەتىندە قازاقستانعا قونىس اۋدارعان دۇنگەندەر سانىن 4 مىڭ دەپ كورسەتسە (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان).

8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ  169-بەتىندە  قازاقستانعا قونىس اۋدارعان دۇنگەندەر سانى      5 مىڭ دەپ بەرىلگەن  (اۆتورى ج.قاسىمباەۆتىڭ 2012 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان).

4.  8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ    90-بەتىندە جاڭگىر 1824 جىلى حان سايلاندى دەپ كورسەتسە (اۆتورلارى ز.ە.كابىلدينوۆ، ا.ت قايىپوۆانىڭ 2012 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلعان).

5. 8-سىنىپتىڭ  «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 91-بەتىندە جاڭگىر 1823 جىلى حان سايلاندى دەپ بەرىلگەن. (اۆتورى ج.قاسىمباەۆتىڭ 2012 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان باسىلعان).

وقۋلىقتارداعى وقۋشىلاردىڭ مەڭگەرۋىنە قيىن كۇردەلى اقپاراتتار:

مىسالى:

9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ب.اياعان، م.شايمەردەنوۆانىڭ اتامۇرا باسپاسىنان 2013 جىلى باسىلعان) «قازاقستان ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا» تاقىرىبىندا 71 ادامنىڭ ات-ءجونى بار.

9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ب.اياعان، م.شايمەردەنوۆانىڭ اتامۇرا باسپاسىنان 2013 جىلى باسىلعان) 178 بەتىندە «قازاقستان rولحوزدارى مەن سوۆحوزدارى مايدان قاجەتىنە 7416 تراكتور، 110 مىڭ جىلقى، 30,8 ملن پۇت استىق، 15,8 ملن پۇت ەت، 11 ملن پۇت ءسۇت جىبەردى» دەپ بەرسە 198 بەتىندە «قازاقستان كولحوزدارى فاشيست وككۋپاتسياسىنان ازات ەتىلگەن اۋداندارعا كومەك رەتىندە 17,5 مىڭ ءىرى قارا مال، 22 مىڭداي جىلقى جانە 350 مىڭ قوي جىبەردى» دەپ جازىلعان.

1. وقۋلىقتارداعى تاريحي ۋاقىتى ناقتىلانباعان مالىمەتتەر:

مىسالى:

         9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ب.اياعان، م.شايمەردەنوۆانىڭ اتامۇرا باسپاسىنان 2013 جىلى باسىلعان) 351 بەتىندە «1991 جىلدان قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 811-گە ءوستى، قازاقستانداعى 3716 مەكتەپ ۇلتتىق مەكتەپتەر. 2073 قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءبىلىم بەرەتىن ارالاس مەكتەپتەر جۇمىس ىستەيدى» دەپ جازىلعان.

2. وقۋلىقتارداعى وقۋشىلارعا تاريحي قۇندىلىعى از بىراق وقۋشىنىڭ مەڭگەرۋىنە كۇردەلى مالىمەتتەر:

مىسالى:

         9-سىنىپتىڭ قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ (اۆتورلارى ب.اياعان، م.شايمەردەنوۆانىڭ اتامۇرا باسپاسىنان 2013 جىلى باسىلعان)  350 بەتىندە «مەكتەپتەر مەن وندا وقيتىن بالالار سانى ءوستى. ماسەلەن، 2003 جىلى قازاقستاندا 8160 مەملەكەتتىك جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ جۇمىس ىستەسە، ولاردىڭ 2016-سى قالالىق، 6144-ءى اۋىلدىق جەردە ورنالاستى. قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار سانى – 1 ملن 684 مىڭ بالا، ورىس تىلىندە – 1 ملن 300 مىڭ بالا، وزبەك تىلىندە – 87 مىڭ 300 بالا، ۇيعىر تىلىندە -21 مىڭ 500 بالا بولدى.

مىڭداعان بالا قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىندە وقىدى.

2005-2006 جىلدارى رەسپۋبليكادا ورتا ءبىلىم بەرەتىن 7802 مەملەكەتتىك مەكتەپ، 133 مەملەكەتتىك ەمەس، 78 كەشكى مەكتەپ جۇمىس جاسادى، وندا 2,7 ملن بالا لوقىدى. 320 كاسىپتىك مەكتەپ مەن ليتسەيلەردە جانە كوللەدجدەردە 559,6 جاسوسپىرىمدەر ءبىلىم الدى» دەپ جازىلعان.

جوعارىدا اتالعان بىرقاتار ماسەلەلەردىڭ شەشۋ جولدارى:

1. بالاما وقۋلىقتارداعى تاريحي فاكتىلەر سايكەستەندىرىلسە، ول ءۇشىن ءبىر سىنىپقا بەكىتىلگەن 2 وقۋلىقتىڭ اۆتورلار ۇجىمىنىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىستى جۇمىس ىستەۋىن كۇشەيتۋ كەرەك.

2. وقۋلىقتارداعى تاقىرىپتاردىڭ مازمۇنى وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە لايىق جاسالىنسا، ول ءۇشىن وقۋلىقتىڭ اۆتورلار ۇجىمىنا مۇعالىم جانە ادىسكەر قاتىستىرىلۋ كەرەك.

3. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر شەكتەلىپ، توپتالىپ بەرىلسە.

4. وقۋلىقتارداعى عىلىمي دەرەكتەردىڭ فاكتولوگيالىق، ۇعىمدىق قاتەلەرى تۇزەتىلسە.

ايتۋعان ومىربەك

№148 مەكتەپ-گيمنازيا ديرەكتورىنىڭ

 وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى

«قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» ءتوس بەلگىسىنىڭ يەگەرى

قر پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى

«جىل مۇعالىم-2005 الماتى» سايىسىنىڭ باس جۇلدەگەرى

Abai.kz