كونفەرەنتسيا قوناعى –  بەلگىلى ساياساتتانۋشى، abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى ايدوس ءامىروللاۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر.

ايدوس مىرزا كەدەندىك، ەۋرازيالىق وداقتاردىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى: «رەسەي ءۇشىن بۇل جوبا - يمپەرلىك جوبا. ماقسات-مىندەتى – كەڭەس يمپەرياسىن قالپىنا كەلتىرۋ. بىزدەر ءۇشىن بۇل ولىممەن تەڭ. سوندىقتان، بۇل وداقتىڭ بولاشاعى جوق دەپ سانايمىن. بىرتە-بىرتە ءوز كۇشىن جويىپ، قۇردىمعا كەتەتىن، ءولۋ تۋعان بالا. كەيبىر ىشكى ماسەلەلەرىمىزدى شەشىپ، ايقىنداپ العان سوڭ، بۇل وداققا يا وسى بيلىك، نەمەسە كەلەسى بيلىك، اسىرەسە جاڭادان كەلگەن ساياسي ەليتالار، قازاق ۇلتشىلدارى «قوش بول!» ايتاتىنى مەن ءۇشىن انىق نارسە».

-  ايدوس مىرزا، كونفەرەنتسياعا قوش كەلدىڭىز!

1. كەدەندىك وداق ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىككە اينالىپ، 2015 جىلدان باستاپ وداققا اينالادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل پۋتيندىك رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى دەپ قابىلدانۋدا. بۇل تەندەنتسيانىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟

2. مەملەكەتىك باسشىسىنىڭ قابىلداۋىنا كىرسەڭىز قانداي نەگىزگى ماسەلەلەردى كوتەرەر ەدىڭىز؟ ءسىز سياقتى ساياساتتانۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءۇنى ەلباسىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى دەپ ويلايسىز با؟

كونفەرەنتسيا قوناعى –  بەلگىلى ساياساتتانۋشى، abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى ايدوس ءامىروللاۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر.

ايدوس مىرزا كەدەندىك، ەۋرازيالىق وداقتاردىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى: «رەسەي ءۇشىن بۇل جوبا - يمپەرلىك جوبا. ماقسات-مىندەتى – كەڭەس يمپەرياسىن قالپىنا كەلتىرۋ. بىزدەر ءۇشىن بۇل ولىممەن تەڭ. سوندىقتان، بۇل وداقتىڭ بولاشاعى جوق دەپ سانايمىن. بىرتە-بىرتە ءوز كۇشىن جويىپ، قۇردىمعا كەتەتىن، ءولۋ تۋعان بالا. كەيبىر ىشكى ماسەلەلەرىمىزدى شەشىپ، ايقىنداپ العان سوڭ، بۇل وداققا يا وسى بيلىك، نەمەسە كەلەسى بيلىك، اسىرەسە جاڭادان كەلگەن ساياسي ەليتالار، قازاق ۇلتشىلدارى «قوش بول!» ايتاتىنى مەن ءۇشىن انىق نارسە».

-  ايدوس مىرزا، كونفەرەنتسياعا قوش كەلدىڭىز!

1. كەدەندىك وداق ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىككە اينالىپ، 2015 جىلدان باستاپ وداققا اينالادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل پۋتيندىك رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى دەپ قابىلدانۋدا. بۇل تەندەنتسيانىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟

2. مەملەكەتىك باسشىسىنىڭ قابىلداۋىنا كىرسەڭىز قانداي نەگىزگى ماسەلەلەردى كوتەرەر ەدىڭىز؟ ءسىز سياقتى ساياساتتانۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءۇنى ەلباسىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى دەپ ويلايسىز با؟

3. الداعى ۋاقىتتاردا كەلەسى پرەزيدەنت كىم بولۋعا لايىق دەپ ويلايسىز؟

قۇرمەتپەن قازاق بالاسى

- 1. ءوز باسىم، كەدەندىك وداقتىڭ دا، ونىڭ نەگىزىندە قۇرىلار ينتەگراتسيالىق ۇيىمداردىڭ بولاشاعى جوق دەپ سانايمىن. سەبەبى مىنادا – باياندى ينتەگراتسيالىق جوباعا بىرىگۋ ءۇشىن، وعان مۇددەلى مەملەكەتتەر كەم دەگەندە بىرنەشە تالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، ولاردىڭ اراسىندا تاريحي، مادەني قايشىلىقتار بولماۋى ءتيىس. ال قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا تاريحي نەمەسە مادەني ماسەلەلەر جوق دەپ كىم ايتا الادى؟ ەكىنشىدەن،  ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيى، كولەمى ءارتۇرلى بولعانىمەن، ولار ءبىر-بىرىنە «ۇلكەن-كىشى»، «بايبىشە-توقالدىڭ بالالارى» دەگەندەي كوزقاراستاردان، تۇسىنىكتەردەن ادا بولۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، كەز-كەلگەن وداقتارعا كىرگەن مەملەكەتتەردىڭ ەليتالارى مەن حالىقتارى ونىڭ ماقسات-مىندەتتەرىن بىردەي ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋى كەرەك. بۇگىن دە قازاق ەليتالارى ينتەگراتسيانى ءبىر بولەك، ال رەسەيلىك ەليتا مۇلدەم وزگەشە، ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قايشى ءتۇسىنىپ، حالقىنا ءتۇسىندىرىپ جاتىر. رەسەي ءۇشىن بۇل جوبا - يمپەرلىك جوبا. ماقسات-مىندەتى – كەڭەس يمپەرياسىن قالپىنا كەلتىرۋ. بىزدەر ءۇشىن بۇل ولىممەن تەڭ. سوندىقتان، بۇل وداقتىڭ بولاشاعى جوق دەپ سانايمىن. بىرتە-بىرتە ءوز كۇشىن جويىپ، قۇردىمعا كەتەتىن، ءولۋ تۋعان بالا. كەيبىر ىشكى ماسەلەلەرىمىزدى شەشىپ، ايقىنداپ العان سوڭ، بۇل وداققا يا وسى بيلىك، نەمەسە كەلەسى بيلىك، اسىرەسە جاڭادان كەلگەن ساياسي ەليتالار، قازاق ۇلتشىلدارى «قوش بول!» ايتاتىنى مەن ءۇشىن انىق نارسە.

2. قازاق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەردى ايتىپ-جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانعان دۇرىس دەپ سانايتىن اداممىن. ەگەر پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋ بولىپ جاتسا، ءۇش كەشەندى دۇنيەنى ايتۋعا، دالەلدەپ شىعۋعا تىرىسار ەدىم: «ۇلتتىق جادى – وتارسىزدانۋ – جاڭا جادى ساياساتى»; «مەملەكەتتىك ءتىل – ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى – مەلەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى ساناتتار»; «ۇلتتىق بيزنەس – قازاقي كاسىپتەر مەن بيزنەستەر – ۇلتتىق بۋرجۋازيانى قۇرۋ». بۇل ءۇش ماسەلەنى ساعاتتاپ وتىرىپ تاراتۋعا بولادى. ال قۇلاققا جەتۋ-جەتپەۋگە كەلسەك، بىلەتىنىم ءبىراز دۇنيەلەر بىرەسە سوپايىپ، بىرەسە جالپايىپ جەتىپ جاتىر. بىراق، جەتىپ جاتىر. ەندى وسى اڭگىمەلەردى ناقتى ساياساتقا اينالدىرساق، پرەزيدەنتپەن، بيلىكپەن، پارلامەنتپەن بارلىق قاتىناس ارنالارىن اراداعى ساتقىن، رەسەيشىل كۇشتەردىڭ ىقپالى مەن كەدەرگىلەرىنەن تازارتا بىلسەك دۇرىس بولار ەدى.

3. بىلەتىنىم، پرەزيدەنت قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتەيىن دەپ جاتقان جوق. ەگەر ول كىسىنىڭ ناقتى كەتەتىن كۇنىن، سول كەزدەگى سالماقتى ساياساتكەرلەر مەن شونجارلاردىڭ كىم بولاتىنىن ناقتىلاپ ايتىپ بەرە الساڭىز، مەن بولجام جاساي الار ەدىم. ازىرگىمىزدىڭ كوبىسى بوس اڭگىمە.

- ايدوس اعا، ۇلتشىلداردىڭ قوعامنان ءوزىنىڭ مارتەبەلى ورنىن الا الماۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟

ءبىر بالا

- ونىڭ سەبەپتەرى كوپ. باستىسى – قازاق ۇلتشىلدارى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ ءسوزىن ايتا الماي كەلەدى. ال بيلىك ءۇشىن ولار كوبىنەسە تەك ساياسي قۇرال. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن جاعدايدا قازاق ۇلتشىلدارى بۇرىنعىنىڭ ادامى. مەنتالدى تۇردە، ايتىپ-كوتەرىپ جاتقان اڭگىمەلەرى تۇرعىسىنان. بۇل تەندەنتسيانى قالايدا وزگەرتۋ كەرەك. جاڭا قازاق ۇلتشىلدارى تەك اقىن-جازۋشى ەمەس، كاسىپكەر، مەنەدجەر، بۋحگالتەر، كوپشىلىكتى باسقارا الاتىن ساياسي تەحنولوگ، اقپارات جانە ينتەرنەت ماماندارى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ەگەر وسىنداي بۋىن الداعى جىلدارى ساياسي ساحاناعا كەلسە، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ساياسي سالماعى، كوپشىلىك ىشىندەگى قولداۋى ارتا تۇسەتىنى انىق. ال اعا بۋىن وكىلدەرى تىلەكشى، نيەتشى بولىپ، شىن قولداۋىن ءبىلدىرىپ وتىرسا دەگەن تىلەك. ال ەگەر ءسال-ءپال وپتيميستىك تۇرعىدان قارايتىن بولساق، بولاشاقتاعى ساياساتتىڭ كىلتى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قولىندا. مەملەكەت – قازاقتىكى. قازاق مەملەكەتى، ۇلتتىق مەملەكەت بولعان سوڭ، ونىڭ تىزگىنىن قايتكەن كۇندە دە قازاق ۇلتشىلدارى الادى. بۇل تاريحي اكسيوما، بۇنى ءدۇدامال دۇنيەگە بالاپ، تاپتىشتەي بەرمەسەك تە تۇسىنىكتى. ارينە، بيلىك بۇگىن ءبىزدىڭ ورىندارىمىزعا باسقا «ۇلتشىلداردى»، تىنىشتاۋ، وزدەرىنە تۇسىنىكتىلەۋ، قارسى كەلمەيتىن ساياساتكەرلەردى «تاعايىنداۋعا» دا تىرىساتىن بولار. ونداي ارەكەتتەر جوق ەمەس. جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ بيلىككە ورىس بيلىگى دە جانتالاسىپ كومەكتەسىپ جاتىر. ءبارىن ءبىلىپ، كورىپ وتىرمىز. بىراق، ول ىستەرىنەن ەشتەڭە شىقپايدى. ءبىزدىڭ ورنىمىزعا «تاعايىندالعاندار» حالىققا جاعۋ ءۇشىن، جۇرت كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءبىزدىڭ سوزدەرىمىزدى قايتالاۋعا ءماجبۇر بولادى. ءتىپتى بىزبەن جارىسىپ، ەكى ەسە قاتتىراق ايتۋعا ءماجبۇر بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ ساياسي الاڭدا ءجۇرۋىمىزدىڭ ءوزى قازاقتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن ءتيىمدى دەپ ايتار ەدىم. بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارى دا قارا جاياۋ ەمەس. جانتالاسىپ ءجۇرىپ، قيىنىنان قيىستىرىپ، باسقا دا تىرشىلىك جاسارمىز. ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ءوزىمىزدى قاجاپ، تاعى دا جاڭا ۇراندار مەن ساياسي باعدارلامالاردى ورتاعا تاستاپ وتىرامىز. ەگەر ايتقاندارىمىز بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتپەي جاتىر دەپ ويلاساڭىزدار، ماعان سەنبەسەڭىزدەر، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پۋتين مەن لۋكاشەنكوعا قارسى ايتقان سوزدەرىن قالام وتىرىپ، وقىپ كورىڭىزدەر. بۇنىڭ ءبارى بىزدەردىڭ بىرەسە قاتتى، بىرەسە اقىرىن، بىرەسە قالام الىپ، بىرەسە ارەكەت جاساپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ  ارقاسى دەسەم ارتىق ەمەس شىعار.

- ايدوس، سىزشە شەتتەگى بەس ميلليون قانداسىڭىزدىڭ تاعدىرى نە بولماق؟! كوشتىڭ وسىلاي توقىراۋىنا نە سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟ كەڭىرەك توقتالۋىڭىزدى وتىنەم!

- قازاق كوشىن ەشكىم توقتاتا المايدى. وعان قارسى ارەكەتتەر جاسالىپ جاتىر، ارينە. جاسالاتىن دا بولار الداعى ۋاقىتتا. بىراق، مىنانى ۇعىپ الايىق: بىزدەر تۇرىپ جاتقان مەملەكەت قازاق مەملەكەتى ەكەنى انىق بولسا، سوعان باعىت السا، قازاق كوشى ەشقاشان توقتاماق ەمەس. سەبەبى بىرەۋ – قازاقتىڭ قازاقيادان باسقا بارار جەرى جوق. باسقالار باسقا جەردە ءوسىپ-ونەر، ال قازاقتىڭ بولاشاعى تەك قازاقيادا. تۇسىنسەم، بۇگىندەرى قازاق قالىڭ وتىرعان شەت مەملەكەتتەردە قازاقتىڭ تىنىسى، ءورىسى تارىلىپ كەلەدى. اسىرەسە، الپاۋىت ەلدەردەگى جايدى ەسكەرسەك، ول جاقتا قازاقتىڭ قازاق بولىپ ساقتالۋى ەكىتالاي. سوندىقتان قازاق كوشىن جاڭعىرتۋ، سول جولدا ەڭبەك ەتۋ ءاربىر ويلى ازاماتتىڭ ادامي مىندەتى، ازاماتتىق بورىشى دەر ەدىم. بۇگىنگى توقتاپ تۇرعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ دا كۇشى مەن اسەرىن تىم كوتەرە بەرمەگەن دۇرىس. 20 جىلدا ەلگە 1 ميلليون قازاق كوشىپ كەلدى دەسەك، وسى جىلداردا قازاق كوشىنە كەتكەن قاراجات سانى 16 ميلليارد تەڭگەدەن اسپايتىن كورىنەدى (رەسمي دەرەك). ولاي بولاتىن بولسا، وسى كۇنگە دەيىن ەلگە كەلگەن ءاربىر قازاق مەملەكەت ەنشىسىنەن نەبارى 16 مىڭ تەڭگەدەن عانا الدى دەگەن ءسوز. قازىرگى اقشامەن دوللارعا شاقساق 100 دوللار. ويلاپ قاراڭىزشى؟! 100 دوللار دەگەنىمىز، استانادا ەكى-ءۇش ادام ءبىر رەت تۇستەنەتىن قاراجات. ال جولدارىنا كەلسەك، بۇگىنگى كۇنى قولعا الاتىن بىرنەشە شارۋا بار. 1) كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك ۇيىمدارعا ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ: 2) قازاقياداعى عانا ەمەس، دۇنيەدەگى قازاقتاردى مەزى قىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ باسشىلىعىن اۋىستىرۋ; 3) كوشى-قوننىڭ جاڭا كىلتيپاندارى مەن مەحانيزمدەرىن جاساقتاۋ، ولار مەملەكەتتىك ورگاندارعا ەمەس، جەكەمەنشىك نەمەسە قوعامدىق فورماداعى قورلار مەن بىرلەستىكتەردىڭ قولىمەن جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ. مىسالى، ەگەر قازاقياداعى قازاقتار ۇلت كوشىن جالعاستىرامىز، قالاي دا جۇرگىزەمىز دەسە جىلىنا 50 دوللار بولۋگە ءازىر مە؟ جانە دە كەدەيمىز، مەملەكەت ىستەسىن دەپ جىلارمان بولمايىقشى! مەن ايتتىم، سەن جاسا دەگەن كەزدە ءبارىمىز دە حالىق ءارتىسى، الەم چەمپيوندارىنان باستاپ، بارشا جۇرت جۇمىلسا. ءبىر نارسەگە كوڭىل ءبولىپ، سوعان جانىمىزدى بەرىپ، ناپاقامىزدان 20-50 دوللار بەرە الماساق، وندا، اتاسىنا نالەت، نە ءۇشىن جەر باسىپ ءجۇرمىز؟ نەسىنە ازامات اتانامىز؟ يزرايل سياقتى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن نەگە قولعا المايمىز؟ ەگەر قولىمىزدان كەلمەي مە، وندا بيلىككە دەگەن قىسىمدى ۇدەتە تۇسەيىك. قولىڭدا بار 5-10 دوللارىڭدى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرا المايدى ەكەنسىڭ، وندا بەلسەندى بول، ارەكەت جاسا، قاراپ وتىرما! قوعام، ۇلت وسىندايدان باستالادى. ءتىپتى ەلىمىزدەگى قازاق كوشى دەپ جۇرگەن 1000 جازۋشى، 20000 جۋرناليست وسىعان ءازىر مە؟ كۇمانىم بار. بىراق، ۇلكەن ءىستى باستاۋ، جۇرگىزۋ تەك مەملەكەتكە بايلانىپ قالماعانى دۇرىس. ءوزىمىز قور قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىن ءجىتى قاداعالاپ، اعايىندى ءوزىمىز كوشىرۋگە تىرىسساق. نەگىزى بۇل اسا ۇزاق تاقىرىپ، وسى تۇستان ءبىر قايىرايىق. الداعى جىلدىڭ باسىندا ءبىر توپ ازاماتتار وسى باعىتتاعى ۇسىنىستارىمىزدى قوعامدىق تالقىعا سالامىز دەپ ۋادە بەرەمىن. سول بۇل ماسەلەنى كەڭىنەن ايتىپ، كەڭىرەك باياندايتىن مۇمكىندىك بولادى.

- ايدوس مىرزا، كەزىندە التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ قاسىنا ەردىڭىز، تاجىريبە جينادىڭىز. التىنبەك اعامىزدىڭ ەل الدىنداعى بەدەلى، تۇلعالىق ەرەكشەلىگى كورىنىپ تۇراتىن. الايدا، كەيىنگى جاس ساياساتكەرلەر ونداي قاسيەتكە يە بولا الماۋدا، سوڭىنان جۇرت ەرتە المايتىن سەكىلدى. ءار جەردە اشىق پىكىر، وتكىر سىندار ايتىلادى، بىراق كۇشى جوق سەكىلدى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟ الدە، جاس ساياساتكەرلەر كۇش الۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت بيلىكتىڭ ساتىسىمەن كوتەرىلگەنى دۇرىس پا؟

- مەنىڭ تۇسىنىگىمدە التىنبەك سارسەنبايۇلى سەكىلدى ساياساتكەرلەر، باتىر تۇلعالار ء جۇز جىلدا ءبىر-اق تۋادى. بالكىم، باسقا ەمەس، ءدال وسى اسىل اعامىزعا ءبىرىنشى بولىپ وق اتىلۋى دا وسىدان بولار. التىنبەك اعامىزدىڭ وتكەن جولىن، تاجىريبەسىن، ءبىلىمىن، ساياسي دارىنىن ۇزاق تالداۋعا بولادى. ول كىسىنىڭ قاسىندا 10 جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ءجۇرۋ ماڭدايىما جازىلىپتى. سونىڭ وزىندە ول كىسىنىڭ فەنومەنىن تولىققاندى اشىپ بەرە الامىن دەپ ايتا المايمىن. باياعىدا پلاتون ايتىپتى: «شاكىرت دايىن بولسا، ۇستاز تابىلادى» دەپ. بالكىم، 90-شى جىلداردىڭ سوڭى، 2000-شى جىلداردىڭ باسى كەزىندە مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ساياساتكەرلەر مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك قىزمەت تەزىنەن ءوتىپ، ونداعى ساياسي ساتىلاردى كورىپ شىعۋى مىندەتتى بولعان شىعار. ونى ەليتالىق كوشباسشىلىق دەسەك بولار. تۇسىنسەم، التەكەڭ سول ءبىر فورماتتان شىعىپ، جاڭا زامانعا ساي تىڭ فورماتتى ىزدەپ تاۋىپ، سوعان اياق باسقانداي بولىپ كورىنەدى. مەڭزەپ وتىرعانىم، قوعامدىق كوشباسشىلىق، قوعامنىڭ، حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولۋ ارقىلى بيلىككە جەتۋ دەگەن كوشباسشىلىق. بۇرىنعى داعدىمەن بيلىككە كەلەمىن دەگەندەر التەكەڭنىڭ وسى بەتالىسىنان دا قورىققان بولۋى كەرەك. ەگەر بۇگىنگى قازاق جاستارى تۋرالى اڭگىمە قوزعاساق، مەملەكەتتىك قىزمەتتەن دە وتكەن دۇرىس دەپ سانايمىن. قاسىمداعى ءىنى-باۋىرلاردىڭ بارىنە بەرەتىن كەڭەسىم: بارىڭدار، كورىڭدەر، بىلىققا، ىمباي-جىمبايعا سالىنىپ كەتپەسەڭدەر بولدى. ساياسي شەشىمدەردىڭ قالاي قابىلدانىپ، قالاي ازىرلەنەتىنى تۋرالى حاباردار بولساڭ، ەگجەي-تەگجەيىنە جەتسەڭ، وندا قوعامدىق سالادا دا قور بولمايسىڭ. جاڭاعى پلاتوننىڭ ۇلاعاتىن ەسكە الساق، وندا قوعامىمىز ءۇشىن ىشكى باسەكەلەستىكتىڭ دە قىزعانى، ارتقانى كەرەك. قوعامعا، ۇلتقا قاجەت كەزدە وزىنە قاجەتتى باسشىلارىن باسىنان شەرتىپ تۇرىپ تاڭدايتىنداي مۇمكىندىگى بولۋى ابزال.

- ايدوس، ەلدەگى ۇلتشىلدار قوزعالىسى قاي باعىتتا داميتىنى جونىندە نە ويلايسىز؟ قانداي بولجام، قاۋىپتەرىڭىز بار؟

- كوزگە كورىنىپ تۇرعاندارى مىناداي: بىرىنشىدەن، ۇلتشىلدار اراسىندا بۋىن اۋىسۋ ۇدەرىسى اياقتالىپ كەلەدى. بۇل ۇدەرىس، ارينە، وڭاي بولمايدى. ءبارىمىز بيلىككە كەنەدەي جابىسىپ وتىرعان اعامىزدى سىنايمىز عوي. سول سياقتى كىشكەنتاي ءبىر توبەشىگىنە جابىسىپ، ەشكىمدى تىڭداماي، ەشكىمدى قاجەت ەتپەي جۇرگەن كوسەمدەرىمىز دە، كوسەمسىماقتارىمىز دا، كوسەمچيكتەرىمىز دە جەتىپ ارتىلادى. بۇنى ء«وسۋدىڭ اۋرۋلارى» دەپ ايتىپ جاتادى. بۇنى تراگەديا دەپ تۇسىنبەيمىن. كەرىسىنشە، وسىنداي كوسەمدەر، كوسەم بولۋعا تىرىسقاندار مۇلدەم جوق بولىپ قالسا، وندا تراگەديانىڭ كوكەسى بولار ەدى. كەنەسارىدان ابايعا دەيىنگى كەزەڭدى ەلەستەتىپ كورىڭىزدەرشى. قورقىنىشتى عوي... ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ۇزاق ۋاقىت بويى ورتاق باسشىعا دەگەن ىزدەنىس، سۇرانىس كوپ بولدى. وتارلىق ساياسات ادامدار مەن لاۋازىمداردى دەۆالۆاتسياعا ۇشىراتتى، ولاردى  حالىققا دەگەن تاۋەلدىلىگىنەن ايىردى. ابايدىڭ «باس باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» دەگەنى وسى بولار. بۇل - بيلىككە جەتۋ ءۇشىن حالىققا ەمەس، بيلىككە جاقىن بولۋ كەرەك بولعان زاماننىڭ اڭگىمەلەرى. بىزدەر وسىنداي اڭگىمەلەردى الامىز دا ءجون-جوسىقسىز بۇگىنگىگە تاڭىپ تاستاعىمىز كەلەدى. ءار زاماننىڭ ءوز ءسوزى، ءوز ءتۇسى مەن ءوز ماقالى بولۋى كەرەك. «ابىلايدىڭ ءتۇسى» جالپى قازاق ءتۇسى ەمەس، ماسەلەن، قۇلدىراۋعا تۇسكەن ءبىر اۋلەتتىڭ ءتۇسى. حان بابامىز وسىنداي ءتۇس كورىپتى دەپ، ءوزىمىزدى قۇرت-قۇمىرسقاعا تەڭەسەك، وندا سول قۇرت-قۇمىرسقانىڭ تىرشىلىگىن جاسايمىز. ءوز باسىم قۇرت-قۇمىرسقا ەمەسپىن. زامانداس دوستارىم، سەرىكتەرىم، ارداقتاعان ازاماتتارىم دا قۇرت-قۇمىرسقا ەمەس. بارلىعى دا ءىرى-ءىرى، كەسەك-كەسەك تۇلعالار. ەكىنشىدەن، جاڭارىپ كەلە جاتقان ۇلتشىلدار اراسىندا بىرنەشە جىك بار. ءبىرى – ءدىني جىك. ءبىر توپ قازاق جاستارىن ۋاحابيشىلىك، سالافيشىلىك باعىتتاعى دۇمشەلەر ەلدەن ءبولىپ، سولاردى قولشوقپار ەتكىسى كەلەتىنى انىق. ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ولاردى قىرىپ-جويۋعا دا بار. ولاي بولماسا، ۋاحابيشىلەر جاريالاعان جيھادقا ەلىگىپ جۇزدەگەن قازاق بالاسى سيريادا ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە بارۋعا دايىن بولدى ما؟ ويلاناتىن تاقىرىپ پا؟ ارينە! ەكىنشىسى، بيلىكتىڭ، سىرتىندا كرەملدىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ولاردى قالاي دا ءىرى ساياسي كۇشكە اينالدىرماۋ ماسەلەسى. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە – الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق ماسەلەلەر بويىنشا بيلىكتىڭ نەگىزگى ارىپتەسى نەمەسە قارسىلاسى كىم بولادى، ۇلتشىلدىق باعىتتىڭ اكىمگەرى كىم بولادى دەگەن ماسەلە. بۇل ماسەلە، ارينە، تالاي ازاماتتار اراسىندا داۋ-داماي، ايتىس-تارتىس تۋعىزادى. بۇنىڭ بارلىعىن باسىمىزدان وتكەرۋىمىز كەرەك. كىشكەنە ۋاقىت ءوتسىن، جىگىتتەر سۇرىپتالادى، الدىعا بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعا باستايدى. تابيعي، زاڭدى ۇدەرىس. ونىڭ بارلىعىن مىناعان باعىن، مىنانىڭ قول استىنا كىر دەپ اسىقتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇلت ماسەلەسى - ۇلكەن ماسەلەگە كەلگەن كەزدە باستارى بىرىگەدى. بىراق، كوشباسشىلىق ماسەلەسىندە ىشكى باسەكەلەستىكتىڭ ارتا تۇسكەنى جاقسى، ءتيىمدى. ىشكى ايتىستار، ديسكۋسسيالار سانى ارتقان سايىن، ولاردىڭ دا ونەرى، دارىنى داميدى، ارگۋمەنتتەرى سۇرىپتالادى، ۋاقىت تەزىنەن وتەدى. جۇرت كىمنىڭ مىقتى ەكەنىن ءوزى تۇسىنە باستايدى.

- ايدوس وپپوزيتسيانىڭ كۇنى قاشان تۋادى دەپ ويلايسىڭ؟

- قاي وپپوزيتسيانىڭ دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەگەر بۇگىنگى كۇنى ءوزىن وپپوزيتسيامىن دەپ جۇرگەن تۇياقباي، ءابدىلدين، تۇرسىمباەۆ، سۆويك، الدامجاروۆتاردى مەڭزەپ وتىرساڭىزدار، وندا ولاردىڭ كۇنى تۋا قويماس. ەگەر ولاردىڭ ميى بولسا، وندا جاڭا بۋىن ساياساتكەرلەرگە جول اشقانى دۇرىس. ءتىپتى ەرتەڭ ساقالىن ساتىپ، ارىن ساتىپ، پارلامەنتكە ءوتىپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە ولاردىڭ جەڭىسى ەمەس، ادامي، ساياسي ءولىمى بولار دەپ ايتار ەدىم. بيلىكتىڭ قولىنداعى ويىنشىقتاردىڭ سانى ولارسىز دا ارتىپ جەتىلەدى. ال وپپوزيتسيالىق باعىتتى، ءۇردىستى ايتساڭىز، وندا، مەنىڭ ويىمشا، وزگەرىستەر 5-7 جىلدىڭ ىشىندە بولىپ قالۋى ىقتيمال. بۇگىنگى كۇنى ەلدى باسقارىپ وتىرعان پرەزيدەنتتى ەمەس، سول كىسى وزىنە مۇراگەر قىلىپ كەتكەن ادامدى ءادىل سايلاۋدا ءبىرىنشى تۋردا جەڭىپ شىققانى ابزال. وعان قىرۋار ەڭبەك ەتۋ كەرەك. تەحنولوگياسى دا، مەحانيزمدەرى دە بار. اتتەڭ، تاريحي ۋاقىتىمىز شەكتەلگەن دەگەنىمىز بولماسا. ال جاي عانا وپپوزيتسيا ەمەس، دەموكراتيا قاشان ورنايدى دەگەندى مەڭزەپ وتىرساڭىز، وندا ء«ۇش اينالىمدى» باستان وتكىزۋىمىز كەرەك. مىسالى، نازارباەۆتان كەيىنگى مۇراگەردى وپپوزيتسيا جەڭىپ شىقسا، ونىڭ جاقتاستارىن قۋدالاماي، ولاردىڭ كەلەسى ءادىل سايلاۋدا جەڭىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، كەلەسى سايلاۋدا جەڭىپ شىققان جاعدايدا عانا ەلدە مىزعىماس ەمەس-اۋ، بىراق اياعىن نىق باسقان، ەكىنىڭ ءبىرى زاڭ مەن كونستيتۋتسيانى اياق استى ەتپەيتىن دەموكراتيا ورنار ەدى دەپ ايتا الامىن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz