جاڭا جىلدان كەيىن ءبىر كابەلدىك ارنادان ستيۆەن سپيلبەرگتىڭ "شيندلەر ءتىزىمى" ءفيلمىن 4 قايتارا كورسەتتى. ارنايىلاپ ەكى ءتۇن بويى باستان-اياق قاراپ شىقتىم. جىل بويى ەۆرەيلەر، يزرايل مەملەكەتىنىڭ تاريحى تۋرالى تالاي كىتاپ وقىعام. وسىنىڭ دا اسەرى بولار.

ايتپاعىم مىناۋ: 2000 جىل بۇرىن تۋعان جەرىنەن ايرىلىپ، توز-توز بولىپ، الەمگە شاشىراپ كەتكەن حالىقتىڭ جىگەرى مەن ساناسى. ماركس ايتىپتى: تورا - ءدىني كىتاپ ەمەس، تورا - كوشپەلى مەملەكەت دەپ. سول ءدىني سەنىمدەرى مەملەكەتىنىڭ قايتا تۇلەۋىنە الىپ كەلدى، ۇلتتىڭ جوعالىپ كەتپەۋىنە جول اشتى.

ەۆرەيلەر جۇرگەن مەملەكەتىنىڭ بارلىعىندا دا قۋعىنعا ۇشىراپ وتىرعان. جۇرگەن مەملەكەتتەرىندە پروتسەنتپەن اقشا بەرۋ كۇنا سانالعاندىقتان بۇنى ءبىر مۇمكىندىك دەپ تاۋىپ، وسىمەن كوپتەپ اينالىسقانى دا راس. بىراق وسى تۇراقتى قۋعىن-سۇرگىن ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ساناسىن قاتتى وزگەرتتى دەپ سانايمىن.

جالپى تىعىرىققا تىرەلۋ - كەرەمەت دۇنيە. ادام جانى سەرگيدى، مۇمكىندىكتەرى اشىلادى. ال عاسىرلارعا سوزىلعان تىعىرىق ۇلتتىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ بويىنداعى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتى وياتادى.

ءتىپتى مۇمكىن ەمەس، ورىندالۋى استە مۇمكىن ەمەس وي-قيالداردى قايتا تۇلەتەدى. سول سەنىم قانداي دا قيىندىقتاردان امان الىپ شىعادى، ۇلتتى، ونىڭ ءاربىر مۇشەسىن سۇرىپتايدى.

جاڭا جىلدان كەيىن ءبىر كابەلدىك ارنادان ستيۆەن سپيلبەرگتىڭ "شيندلەر ءتىزىمى" ءفيلمىن 4 قايتارا كورسەتتى. ارنايىلاپ ەكى ءتۇن بويى باستان-اياق قاراپ شىقتىم. جىل بويى ەۆرەيلەر، يزرايل مەملەكەتىنىڭ تاريحى تۋرالى تالاي كىتاپ وقىعام. وسىنىڭ دا اسەرى بولار.

ايتپاعىم مىناۋ: 2000 جىل بۇرىن تۋعان جەرىنەن ايرىلىپ، توز-توز بولىپ، الەمگە شاشىراپ كەتكەن حالىقتىڭ جىگەرى مەن ساناسى. ماركس ايتىپتى: تورا - ءدىني كىتاپ ەمەس، تورا - كوشپەلى مەملەكەت دەپ. سول ءدىني سەنىمدەرى مەملەكەتىنىڭ قايتا تۇلەۋىنە الىپ كەلدى، ۇلتتىڭ جوعالىپ كەتپەۋىنە جول اشتى.

ەۆرەيلەر جۇرگەن مەملەكەتىنىڭ بارلىعىندا دا قۋعىنعا ۇشىراپ وتىرعان. جۇرگەن مەملەكەتتەرىندە پروتسەنتپەن اقشا بەرۋ كۇنا سانالعاندىقتان بۇنى ءبىر مۇمكىندىك دەپ تاۋىپ، وسىمەن كوپتەپ اينالىسقانى دا راس. بىراق وسى تۇراقتى قۋعىن-سۇرگىن ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ساناسىن قاتتى وزگەرتتى دەپ سانايمىن.

جالپى تىعىرىققا تىرەلۋ - كەرەمەت دۇنيە. ادام جانى سەرگيدى، مۇمكىندىكتەرى اشىلادى. ال عاسىرلارعا سوزىلعان تىعىرىق ۇلتتىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ بويىنداعى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتى وياتادى.

ءتىپتى مۇمكىن ەمەس، ورىندالۋى استە مۇمكىن ەمەس وي-قيالداردى قايتا تۇلەتەدى. سول سەنىم قانداي دا قيىندىقتاردان امان الىپ شىعادى، ۇلتتى، ونىڭ ءاربىر مۇشەسىن سۇرىپتايدى.

ەسىمدە بولسا ءبىر ەۆرەيدەن سۇراپتى: "ناتسيستەردىڭ بارلىق لاگەرلەرىنەن امان شىقتىڭىز. ايتىڭىزشى: شاراسىزدىق دەگەن نە؟" دەپ. سوندا الگىنىڭ ايتقانى مىناۋ: "نەمىستەر باسىپ العان قالادا باسار، بارار جەرىمىز قالمادى. كەشەگى دوستارىمىز، كورشىلەرىمىز ءبىر مەزەتتە جاۋ بولىپ شىقتى. بىزگە قول ۇشىن بەرسە، وزدەرى دە اتىلاتىن بولدى. قاشار جەرىڭ بولماعان كەز شاراسىزدىق" دەپ ايتىپتى.

بىراق، ءدال وسى شاراسىزدىق، شاراسىزدىق كەزىندەگى وي-تولعاۋلار، تالقىلار اينالىپ كەلگەندە ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ جاڭعىرۋىنا جول اشتى.
سوڭعى 4-5 عاسىردا قازاقتىڭ باسىنان وتكىزبەگەنى جوق. تالاي تىعىرىقتان امان شىقتىق. وسىنداي وتارلىق تىعىرىقتىڭ بىرىنە ءبىر كەرەمەت رەاكتسيامىز - الاش قوزعالىسى بولدى. ۇزاعىنان سۇيىندىرمەدى، ارينە، قاندىقول يمپەريا. 70 پايىز ۇلتىمىزدان ايرىلدىق. بىتتىك، كۇيرەدىك، قيرادىق دەپ جۇرگەن كەزدە جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولدى. ءوزى تۇبىرىمەن شىرىگەن يمپەريا قيراپ، تاۋەلسىز ەل اتاندىق. ازىرگە تەك اتاندىق، الدانبايىق.

بۇگىن دە ءبىر ساياسي تىعىرىقتا تۇرعان سياقتىمىز.

ال وسى تىعىرىق سانامىزعا قانشالىقتى اسەر ەتىپ وتىر؟ جاڭا ساپاعا وتە الامىز با؟ بۇل تىعىرىق كوزىمىزدى اشا ما؟ باسىمىزدان وتكەرىپ جاتقان شاراسىزدىق، قازاقيادان باسقا باراتىن-قاشاتىن تاۋىمىزدىڭ جوقتىعىن تۇسىنۋگە الىپ كەلە مە؟

ارمانداي بىلەيىك. قيالداي بىلەيىك. قيالدى جوسپارعا اينالدىرا ءبىلۋدى ۇيرەنەيىك سول ەۆرەيلەردەن. مەملەكەت - ارمان-قيالدىڭ ءىسى. ونىڭ تابيعاتى، اۋاسى، اياسى - ارمان-قيال. سوسىن، ارينە، جىگەر، رۋح، ارەكەت. بىزدەر تەك ءتىرى ەكەنىمىزگە ىرزا بولىپ جۇرە بەرسەك، وندا بارىمىزدان ايرىلامىز. ەگەر بوستاندىعىمىزدى، ازاتتىعىمىزدى توق قارىن مەن تىنىشتىققا ايىرباستاساق، ۇشەۋىنەن دە ايرىلامىز. تاريحتىڭ كونى، بوعىنا اينالامىز.

وسى تۋرالى دا ويلانىپ جۇرەيىكشى...

جىك

تاعى ءبىر مازا بەرمەي جۇرگەن ماسەلە - قازاق ىشىندەگى تاريحي-مادەني-ءدىني جىكتەر. ونى تىزبەلەپ جاتپايىن، وقىعان، كوزى اشىق جۇرتتىڭ بارلىعى جاقسى بىلەدى.
ءبىر مىناداي فاكتى بار: بۇگىنگى ۇلىبريتانيا قاراماعىنداعى شوتلانديا اندا-ساندا ەل-ۇلت قاتارىنان شىعامىز، تاعى دا مۇحتارياتتى تالاپ ەتەمىز دەپ جاتادى. 2-3 رەفەرەندۋم وتكىزىپ تە ۇلگەردى. ازىرگە الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋى، مۇمكىندىكتەرى شوتلاندتىقتاردىڭ جارتىسىنان استامىن ءبىرتۇتاس ەل اياسىندا ۇستاپ وتىر. ال بولاشاقتاعى جاعدايى كۇرت تومەندەسە ەل بىرلىگى نە بولماق؟

ءبىر قىزىعى بۇل دا كەزىندەگى وتارلىق ساياساتتىڭ ناتيجەسى. ۇلىبريتانيانىڭ ريم كولونياسى بولعانىن ۇمىتپايىق. سول كەزدە جاۋلاپ، وزىنە باعىندىرىپ العان جەرلەردى مىزعىماستاي ەتىپ ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ادريان يمپەراتور ۇلى قورعان، بەكەتتەر سالدى. قورعان، بەكەتتەردىڭ قاڭقاسى، ۇستىندە سالعان جولدارى، قالالارى، اۋىلدارى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. بۇگىنگى انگليا مەن شوتلانديانىڭ رەسمي شەكاراسى وسى ادريان قورعانىنىڭ ۇستىمەن وتەدى.

قاراڭىزدارشى، 1900 جىل بۇرىن سالىنعان، كوبىنەسە قيراپ، تاريحي مۇراعا اينالعان ارحەولوگيالىق دۇنيە ۇلت-مەملەكەت تۇتاستىعىنا عاسىرلار وتە سىنا قاعىپ وتىر. قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. بۇگىنگى ازيا، افريكاداعى بارلىق سوعىستار تۇپتەپ كەلگەندە سول كەشەگى وتارلىق زامان سالىپ كەتكەن مينالار مەن بومبالاردىڭ جارىلىستارى. جارتىسى، ارينە، سۋ، مۇناي جانە ەكونوميكا ماسەلەسى.

ال بىزدە شە؟

كەشەگى يمپەريانىڭ كوپتەگەن جادىگەرلەرىن، ينستيتۋتتارىن مىزعىماستاي ەتىپ ساقتاپ وتىرمىز. ەرتەڭ ولاردىڭ قايسىسى تۇبىمىزگە جەتۋى مۇمكىندىگىن ءوزىمىز بىلمەيمىز. ەشكىمگە قاراماي يمپەريامەن بايلانىستى اتاۋلاردى، ينستيتۋتتاردى اتىمەن قۇرتۋدىڭ ورنىنا الماتىنى "الما-اتا" ەتەمىز بە دەپ جىندى قۇساپ داۋلاسىپ ءجۇرمىز.

ءبىر تۇسىنگەنىم قالاداعى، دالاداعى، ساناداعى وتارلىق سانانىڭ بارلىق جادىگەرلەرىن قۇرتۋ قاجەت. ويتپەسەك، بۇگىن ويىن-كۇلكى، تۋريزم بولىپ جۇرگەن بولماشى دۇنيەلەر بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ ەمەس، 22-23-24 عاسىرداعى ۇرپاقتارىمىزعا قيانات، قاۋىپ بولۋى مۇمكىن.

مۇرا

جاڭا جىلدا ءۇش-ءتورت سۇراق قاتتى مازالاپ ەدى. سونىڭ ءبىرى مىناۋ.

مىسالى، كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جادى، تاريحي-مادەنيە قازىناسى ولاردىڭ مۋزەيدەگى نە كىتاپحاناداعى قازىناسى عانا ەمەس، بۇگىنگى ءومىرىنىڭ دە ازىعى، قورەگى، تىرەگى، ارقاۋى بولىپ تابىلادى. ياعني، ۇلت - مەملەكەتتىڭ قاراپايىم مۇشەلەرى ءوز تاريحتارىنا، اۋىزشا-جازباشا ادەبيەتىنە ۇڭىلە وتىرىپ سولاردان ءتالىم الادى، وزدەرىنە ەلىكتەيتىن كەيىپكەرلەر، ومىرلىك تىعىرىققا تىرەلگەندە بەلگىلى ءبىر ستراتەگيا تاۋىپ الادى. قىتايدىڭ ستراتاگەمالارى تەك قىتايلىقتار ءۇشىن ەمەس، كوپتەگەن زاماناۋي كومپانيالار ءۇشىن ازىق ءالى كۇنگە دەيىن.

بالكىم، بىزدەر ءۇشىن ءتىپتى دە مىسال ەمەس شىعار، بىراق افريكاداعى، وڭتۇستىك امەريكاداعى ۇلت دارەجەسىنە كوتەرىلە الماعان ەتنوستار ءۇشىن ۇلتتىق قازىناسى (فولكلورى، اتا-بابا ءداستۇرى، اڭىز-اڭگىمەلەرى) ءالى كۇنگە دەيىن ومىرلىك ازىق. وسىلاردى جاتتاپ الۋ، ۇلكەندەردىڭ ءتالىم-تاربيەسىن الۋ، سولاردى ىزدەۋ، ءاربىر ادام ءۇشىن قيىن-قىستاۋ زاماندا، كۇردەلى تابيعي جاعدايدا ءتىرى قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. ياعني اتا-بابا اڭىزىن بىلمەسەڭ سۋدى دا تابا المايسىڭ، اداسىپ، قينالىپ ولەسىڭ دەگەن ءسوز.

دامىعان ەلدەردىڭ كوبىسى ءوز تاريحىن-مادەنيەتىن جاڭا زامانعا لايىقتاۋمەن، دامىتۋمەن كەلەدى. وسىلاردىڭ نەگىزىندە جاڭا مادەني تۋىندىلار جازۋعا، فيلمدەر تۇسىرۋگە، اڭىز-ءافسانالارىن قايتا تۇلەتۋگە، ولاردى اسىرەسە جاستارعا، وسكەلەڭ ۇرپاققا تۇسىنىكتى ەستەتيكالىق ءتىل مەن زاماناۋي فورماتتارعا كوشىرۋگە تىرىسىپ باعۋدا. بۇنى ءبىر جاعىنان جاھاندانۋعا قارسى ساياسات رەتىندە، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن، ايىرماشىلىقتارىن تاعى دا پاش ەتۋ ءۇشىن قولدانىپ كەلەدى.

بىزدە شە؟

دۇنيەمىزدىڭ، بولمىسىمىزدىڭ وزگەرمەستەي بولىپ وزگەرگەنى انىق. اتا-بابالارىمىزبەن بايلانىستىرىپ وتىرعان تەك ءتىلىمىز بەن ۇزىك-ۇزىك تاريحي سانامىز. ال باسقا مۇرامىز شە؟ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ومىرگە ازىق بولا الا ما؟ بولا الاتىن بولسا قانداي جولدارى مەن تەتىكتەرى بار؟ ەسكى جۇرتتاعى قاي دۇنيەمىزدى ءبىرىنشى كەزەكتە كوشىمىزگە ارتىپ، جاڭارتىپ، قۇبىلتىپ، وسى زامانعا لايىقتاۋىمىز قاجەت؟ وسىنىڭ كەشەندى تۇجىرىمداماسىن بيلىككە قاراماي ءوزىمىز جاساپ-جاساقتاي الامىز با؟ جالپى ءبىزدىڭ تاريحي-مادەني مۇرامىزدى كۇندەلىكتى ازىعىمىزعا اينالدىرۋعا بولا ما؟

Abai.kz