«ارالدى سۋعا تولتىرامىن»: ءسىز كىمسىز، التاي مىرزا؟
«ارالدى قۇتقارامىن» دەگەن التايدىڭ ءسوزى سىلدىر سۋعا ۇقسايدى
الەۋمەتتىك جەلىدە ءوزىن «ونەرتاپقىش» ءھام كاسىپكەر رەتىندە تانىستىرىپ جۇرگەن التاي اينابەك دەيتىن شىمكەنتتىك جىگىت حيت بولىپ جاتىر. تاڭەرتەڭ ۆاتسابىما وسى جىگىتتىڭ كەرەمەتى تۋرالى بىرنەشە جازبا، ۆيدەو كەلدى. «ارالدى سۋعا تولتىرامىن»، «قازىر جەر-جەردە جاۋىندى مەن جاۋعىزىپ جاتىرمىن» دەگەن جىگىتتى جۇرت «مىنە قازاقتىڭ ناعىز عالىمى»، «وسىنداي ۇلدارىمىزدى ۇكىمەت نەگە قولدامايدى؟» دەپ كوككە كوتەرىپ ماقتاپ جاتىر. جۋرناليست ارىپتەستەر دە قالىسپاي «جاڭبىر ادام» دەپ ات قويىپ سۇحبات الىپ جارناماسىن جالاۋلاتىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇعان دەيىن ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن قۋاڭشىلىقتان قۇتقارعان، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە جاۋىن جاۋعىزعان-مىس. حوش، سونىمەن بۇل نە بولدى ەكەن دەپ جۇمىسقا ەرتەرەك كەلىپ الىپ، اقپارات ىزدەپ، زەرتتەپ كوردىم.
1. ءوزىن ونەرتاپقىش دەپ تانىستىرىپ جۇرگەن التاي اينابەكتىڭ العان ءبىلىمى، عىلىمي اتاعى، قاي جەردە عىلىمي اتاعىن قورعاعانى تۋرالى اقپارات تاپپادىم. ەسەسىنە https://statsnet.co/companies/kz/54830894 سايتىندا اتى-ءجونى تۋرا وسى جىگىتپەن سايكەس كەلەتىن ادام التىن، باعالى مەتاللدار ساتۋمەن اينالىساتىن جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەن. ال مىنا https://pk.uchet.kz/search/bin/131240010459?searchText=null سىلتەمەگە كىرسەڭىز، اينابەك التاي اينابەكۇلى «NURAY Construction LTD» دەيتىن قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى ەكەنىن كورەسىز. قازاقستانداعى قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتايتىن https://korter.kz/nuray-construction سايتى بۇل كومپانيانىڭ شىمكەنتتەگى ەكى بىردەي تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى توقتاپ قالعانىن جازادى. تۋرا وسى ادام «Central Asian Center of Climate Change Technologies» دەيتىن جشس-دە باسشى بولىپ تىركەلگەن.
2. ءوزى ايتقانداي كليماتتىق ۇلكەن پروبلەمالاردى شەشەتىن، ارال تەڭىزىن سۋعا تولتىرىپ تاستاۋعا قاۋقارلى جاڭالىق جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرۋى كەرەك ەدى. سەبەبى كليمات ماسەلەسى، ونىڭ ىشىندە سۋ تاپشىلىعىن جويۋ پروبلەماسى – بۇۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى. جىل سايىن الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ باسشىلارى داۆوسقا جينالىپ داۋلاسىپ، باس قاتىراتىن پروبلەماسى دا وسى. مىنە بۇكىل الەمدى تولعاندىرعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولىن ۇسىنعان قازاق جىگىتىنە ءبارى نازار اۋدارار ەدى. بىراق اتاقتى عىلىمي ورتالىقتار دا، عالىمدار دا تىپ تىنىش. جاۋىنعا قارىق قىلدىق دەگەن اراب امىرلىكتەرى دە وتانداسىمىز بەن ونىڭ كومپانياسى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ەسەسىنە امىرلىكتە درونداردىڭ كومەگىمەن جاساندى جاۋىن جاۋعىزعان شۆەيتساريالىق «Metro Systems International» اتتى كومپانيانىڭ ەڭبەگى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.
3. ءارى قاراي التاي اينابەك ايتىپ جۇرگەن «International Center of Climate Change Technologies» (ICCCT) كومپانياسىنىڭ https://iccct.ae/ سايتىنا كىردىم. كومپانيانىڭ قاي جىلى قۇرىلعانى تۋرالى دەرەك جوق. ەڭ العاشقى جازبالار 2022 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستالادى. التاي اينابەك كومپانيانىڭ باس ديرەكتورى رەتىندە كورسەتىلگەن. كەز كەلگەن دۇرىس كومپانيا باسشىلىعى، ونداعى ماڭىزدى تۇلعالار تۋرالى ەگجەي-تەگجەي پورتفوليو بەرەدى. ال مىنا كومپانيانىڭ كومانداسى تۋرالى بولىگىندە التايمەن قوسقاندا 8 ادامنىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەنىمەن، ەشقايسىسى جايلى اقپارات جوق. كەزدەيسوق التاي اينابەكتىڭ كەڭەسشىسى ءارى پاكىستانداعى وكىلى دەپ كورسەتىلگەن يمتياز حان لودحي دەيتىن ادام تۋرالى دەرەك ىزدەگەنىمدە قىزىقتىڭ كوكەسى باستالدى. https://www.brecorder.com/news/3841106 سايتىنىڭ جازۋىنشا، بۇل ادام 2011 جىلى Pakistan Steel Mills دەيتىن پاكىستاندىق ءىرى مەتاللۋرگيا كومپانياسىندا باس اتقارۋشى ديرەكتور ءھام باس قارجى ديرەكتورى لاۋازىمىندا جۇرگەن جەرىنەن ۇلكەن داۋمەن قۋىلعان. يمتياز حان لودحيدىڭ جوعارى ءبىلىمى تۋرالى ديپلومدارى جالعان بولىپ شىققان.
4. كومانداداعى كەلەسى ادام – سەرگەي بولوگۋروۆ. ول اۋا-رايىن باسقارۋ جۇيەسى ءبولىمىنىڭ باسشىسى رەتىندە كورسەتىلگەن. ينتەرنەتتە بۇل ادامنىڭ لەنينگراد اركتيكالىق ۋچيلششەسىن اەرولوگ ماماندىعىمەن، سوسىن لەنينگراد پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن تامامداعانى تۋرالى دەرەك بار. 2009 جىلى اتموسفەراعا جەرگىلىكتى اسەر ەتۋدىڭ ءادىسى مەن قۇرىلعىسى تۋرالى پاتەنتكە ءوتىنىش بەرىپ، 2015 جىلى العان. ەڭ قىزىعى وسىعان ۇقساس ادىسكە 2023 جىلى ەۆرازيالىق پاتەنت ۇيىمى پاتەنت بەرەدى. تەك بۇل جولى ونىڭ يەسىنىڭ قاتارىنا بولوگۋروۆپەن بىرگە التاي اينابەك تە جازىلعان. كەزدەيسوقتىق پا؟ ال قازاقستاندىق تەلەارنالار تۇسىرگەن بەينەماتەريالدا كورسەتىلگەن قۇرىلعى بولوگۋروۆتىڭ 2009 جىلعى ۇسىنعان قۇرىلعىسىنىڭ سىزباسىنا قاتتى ۇقسايدى. https://patents.google.com/patent/RU2373693C1/de
5. ءبىزدىڭ تەحنولوگيانىڭ قاۋىپسىزدىگىن ەۋروپالىق De Nayer زەرتحاناسى راستادى دەپتى. بۇل ەندى وتە نازىك ماركەتينگ ءتاسىل. پوستكەڭەستىك ەل ءۇشىن «ەۋروپالىق» دەگەن ءسوزدىڭ سيقىرلى كۇشى بار. بەلگيالىق بۇل كومپانيا راسىمەن دە ەلەكتر قاۋىپسىزدىگى، ەلەكتروماگنيتتى قاۋىپسىزدىك، تەحنولوگيانىڭ كليماتقا اسەرى سەكىلدى باعىتتار بويىنشا تۇجىرىمداما بەرەدى. https://www.labodenayer.be/browse/products/ بۇل جاي عانا قورشاعان ورتاعا قاۋىپسىز ەكەنىن ايعاقتايتىن قۇجات بولسا دا، قازەكەڭ ءۇشىن ول ءبارىن راستايتىن باستى قۇجات رەتىندە قابىلداناتىنى بار.
6. التاي اينابەك سەنساتسياعا جانى قۇمار ارىپتەستەرىمە ارال تەڭىزىنىڭ اكۆاتورياسىنا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە 50 ملرد تەكشە مەتر سۋ كىردى دەپتى. بۇل دەگەنىڭىز قازاقستانداعى ەڭ ءىرى سۋ قويماسى بۇقتارمانىڭ كولەمى! ال بۇقتارما سۋ قويماسى الەمدەگى ەڭ ءىرى سۋ قويماسىنىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل دەگەنىڭىز سۇمدىق كولەم! سوندا وسىنداي دۇنيەنى الەم، الەمدى قويىڭىزشى، ارالدا تۇراتىندار قالاي بايقاماعان؟ سونشاما سۋ قۇيىلعانىن قانداي قۇرالمەن انىقتاعان؟ تارازىعا تارتاتىن دۇنيە ەمەس قوي. «ارالعا جاز باسىنان بەرى تولاسسىز جاۋىن جاۋىپ جاتىر» دەگەن ءسوزىن تەكسەرۋ دە قيىن ەمەس. مەتەرولوگيالىق سايتتاردىڭ سايتىنا كىرسەڭىز بولدى. بيىل ماۋسىمدا مىسالى كەرىسىنشە جىلدىق 12 مم ورنىنا 5 مم عانا جاۋىن جاۋعان. «ءبىزدىڭ تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ ارناسى تولىپ جاتىر» دەپتى. سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ سۋى بيىل مول ەكەنىن مامىر ايىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتەرى باسشىلارىنىڭ جيىنىندا ايتىلعان. https://upl.uz/eco/41947-news.html. اينابەكتىڭ تەحنولوگياسىن قايدام، ماماندار وزەن سۋىنىڭ بيىل مول بولعانىنا قولايلى اۋا-رايى مەن قاردىڭ قالىڭ جاۋعانى سەبەپ بولعانىن ايتادى.
ماسەلە ميللياردتا ما؟
قازاقستاندى سۋ تاپشىلىعىنان قۇتقارامىن دەپ جارناما جاساپ جۇرگەن التاي اينابەككە بۇعان 39 ملرد تەڭگە سۇراپ وتىر. بۇل اقشانى شەتەلدىك ينۆەستور، ۆەنچۋر قورلار بەرمەگەن سوڭ، ەندى قازاقستان ۇكىمەتىن جاعالاپ جۇرگەن سەكىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىءنىڭ وكىلدەرى بۇل كاسىپكەرمەن كەزدەستى دەپ ەستىدىم. شەنەۋنىكتەر حايپ دۇرمەگىمەن اتى-ءجونى بەلگىسىز، ال كومانداسىنىڭ قۇرامىندا ءوز ەلىندە الاياق دەپ ايىپتالعان ادام بار، ماڭعىستاۋدا جانە پاكىستانداعى ءبىر قىستاقتا جۇمىس ىستەدىك دەيتىن، جەتىستىكتەرى بەلگىسىز ءارى كۇماندى كومپانياعا سونشا ميللياردتاردى ۇستاتا سالمايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
نەگىزى جاۋىن جاۋعىزۋ تەحنولوگياسى جاڭالىق ەمەس. ونى الەمدە 1940-جىلداردان بەرى قولعا العان. ماسەلە تەحنولوگيانىڭ قۇنىندا جانە بۇلت جاساۋ ادىسىندە. ازىرگە اۋاداعى ىلعالدى وزىنە تارتاتىن كۇمىس ءيوديدى، تۇزدار سەكىلدى ءتۇرلى ەلەمەنتتەردى قولدانۋ ارقىلى بۇلت جيناۋ جانە ەلەكتر توعى كومەگىمەن يونداۋ ادىسىمەن جاۋىن جاۋعىزۋ ادىستەرى قولدانىلادى. وكىنىشكە قاراي قازاق قوعامى الەم وركەنيەتىنىڭ پەريفەرياسىندا جاتقاندىقتان كوپ جەتىستىكتەردەن، جاڭالىقتاردان، تەحنولوگيالاردان حابارسىز بولىپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل تەحنولوگيانى جوققا شىعارمايمىن، مەنىكى كەشە عانا شىمكەنتتىك كاسىپكەر بولىپ جۇرگەن، اياق استىنان “ارالدى قايتا تولتىراتىن ونەرتاپقىشقا” اينالعان التاي اينابەكتىڭ ءسوزى مەن ىسىندە كەرەعارلىق بار ەكەنىنە، بەكگراۋندىندا كولەڭكەلى تۇستار كەزدەسەتىنىنە كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋ عانا.
ايتەۋىر جاۋىن جاۋماي جاتىپ سۋ بولمايىق. سىني ويلاۋ، تالداۋ جاساۋ، بىلىمگە جۇگىنۋ جاعىن ۇمىتىپ كەتپەيىك.
دانەش اسقاربەكۇلى بايبولاتوۆ
ەسكەرتۋ: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز.
Abai.kz
