(ايدوس سارىمنىڭ «تىعىرىقتاعى سانانىڭ ساپاسى» اتتى وي-تولعاۋىنا وراي)

    ويدى وي قوزعايدى. ايدوس Cارىمنىڭ وي-تولعامىن وقي وتىرىپ، ونى ءالىم كەلگەنشە جالعاپ كورەيىن دەپ ويلادىم. كەيبىر تۇستاردا وي قايتالاۋشىلىعى ورىن الۋى مۇمكىن، كەشىرىممەن قارارسىڭدار. جازۋشى ەمەسپىن، جۋرناليست ەمەسپىن، ميىداعى ويدى قاعازعا تۇسىرە باستاعانىمنان-اق سويلەمدەرىم ءبىرى-بىرىنە قابىسپاي، قوجىراي باستايدى. ونداي تۇستارعا تۇسىنىستىكپەن قارايدى دەپ ويلايمىن.

    ازاتتىق. تاۋەلسىزدىك. ۇزاق ۋاقىت بويىنا بايلاۋدا ۇستاپ، كۇندەلىكتى جەم-سۋىنان قاقپاي، ارنايى كۇتىممەن ۇستالعان جىلقىنى دالاعا شىعارىپ، نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەرسەڭ، قايدا بارارىن بىلمەي ءبىراز تۇرىپ، سودان سوڭ دالاقتاپ اينالا شاۋىپ، تۇرا قالىپ تەبىنىپ، جاتا قالىپ اۋناپ، ايتەۋىر ەندى نە امال قىلارىن بىلمەي الاسۇرىپ كەتەدى. «تاك-تاك»پەن «قۇر-قۇردان» قايران بولمايدى، سەبەبى باسى بوس ەكەنىن سەزەدى، جانۋار!

    الايدا ءبارى ۋاقىتشا. جەلىگى باسىلىپ، جەلى شىققان سوڭ، اينالاسىنا زەر سالىپ، قايدا بارارىن، قالاي جۇرەرىن باعامداپ الىپ، جونگە تۇسەدى.

 (ايدوس سارىمنىڭ «تىعىرىقتاعى سانانىڭ ساپاسى» اتتى وي-تولعاۋىنا وراي)

    ويدى وي قوزعايدى. ايدوس Cارىمنىڭ وي-تولعامىن وقي وتىرىپ، ونى ءالىم كەلگەنشە جالعاپ كورەيىن دەپ ويلادىم. كەيبىر تۇستاردا وي قايتالاۋشىلىعى ورىن الۋى مۇمكىن، كەشىرىممەن قارارسىڭدار. جازۋشى ەمەسپىن، جۋرناليست ەمەسپىن، ميىداعى ويدى قاعازعا تۇسىرە باستاعانىمنان-اق سويلەمدەرىم ءبىرى-بىرىنە قابىسپاي، قوجىراي باستايدى. ونداي تۇستارعا تۇسىنىستىكپەن قارايدى دەپ ويلايمىن.

    ازاتتىق. تاۋەلسىزدىك. ۇزاق ۋاقىت بويىنا بايلاۋدا ۇستاپ، كۇندەلىكتى جەم-سۋىنان قاقپاي، ارنايى كۇتىممەن ۇستالعان جىلقىنى دالاعا شىعارىپ، نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەرسەڭ، قايدا بارارىن بىلمەي ءبىراز تۇرىپ، سودان سوڭ دالاقتاپ اينالا شاۋىپ، تۇرا قالىپ تەبىنىپ، جاتا قالىپ اۋناپ، ايتەۋىر ەندى نە امال قىلارىن بىلمەي الاسۇرىپ كەتەدى. «تاك-تاك»پەن «قۇر-قۇردان» قايران بولمايدى، سەبەبى باسى بوس ەكەنىن سەزەدى، جانۋار!

    الايدا ءبارى ۋاقىتشا. جەلىگى باسىلىپ، جەلى شىققان سوڭ، اينالاسىنا زەر سالىپ، قايدا بارارىن، قالاي جۇرەرىن باعامداپ الىپ، جونگە تۇسەدى.

   ءۇش عاسىرداي قاماقتا قالىپ، اقىرى قامالعان قوراسىنىڭ ىرگەتاسى بۇزىلىپ، قابىرعاسى قۇلاعان كەزدە ساپ ەتە تۇسكەن بوستاندىق قازاقتى دا ءدال وسىنداي كۇيگە ءتۇسىردى. تالاي رەت بۇزىپ وتۋگە ۇمتىلىپ سوعىلعاندا العان جاراقاتتارىنىڭ ورنى سىزداپ، كوگەرىپ، جىرتىلىپ تۇرسا دا، ء«اي، دەيتىن اجە، قوي، دەيتىن قوجا» قالماعان ساتتە اڭىرىپ قالعانى راس. ءسويتىپ، اڭىرىپ، تۋلاپ، سەكىرىپ جۇرگەندە شيرەك عاسىر ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. ەسىمىزدى جيناپ، وڭ-سولىمىزدى باعامداپ، بارار باعىتىمىزعا زەر سالساق، بىرۋەلەر قۇلاعان قورانىڭ قابىرعالارىن قايتا قالاي باستاعانى كورىندى. ىرگەتاستى مىقتاپ، كەيبىر تۇستاردا ەكى-ءۇش قاتار كوتەرىپ قويعان جەرلەرى دە بار.

   ەندى بىرەۋلەرى استاۋىمىزعا دارىلەنگەن جەم سالعان بولىپ، الداۋسىراتا جاقىنداپ، جاپ-جاڭا نوقتا-شىلبىر دايىنداپ قويىپتى!

   نە ىستەۋ كەرەك؟

 ارينە، ء«ار كاللەدە ءبىر قيال»- ەڭ جەڭىلى اقىل ايتۋ. سايراي جونەلگەندە ارقايسىسى ءبىر مەملەكەتكە پرەزيدەنت بولۋعا لايىق تۇلعالار كوپ ەكەن. اتتەڭ، وسى «تۇلعالار» ىسكە كەلگەندە جۇتقىنىنان باسقانى ۋايىمدامايتىن بولىپ شىقتى. «سانانى تۇرمىستارى بيلەپ»(ك.ماركس) – يەسىز قالعان، ادىرا دۇنيەنى مولىراق قارپىپ قالۋدىڭ الامانى باستالىپ كەتتى. ءسويتىپ، اقىرىندا ۇلتتىق بولمىسىن، قاسيەتىن، نامىسىن دا اساپ قويعاندارىن اڭداماي قالدى.

   زاماننىڭ ءتۇزۋ كەزىندە... ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە اقساقالدار اڭگىمەنى وسىلاي باستايتىن. مەكتەپتە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن وتە جەكسۇرىن، ايانىشتى ەتىپ وقىتادى، ال ولار سول زاماندى اڭسايدى. نەگە؟

   ءبىزدىڭ كەزىمىزدە...، بۇل ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ اڭگىمەسىنىڭ باسى. ءبىز دە ءوز زامانىمىزدى اڭسايمىز. نەگە؟

    شالداردىڭ اڭگىمەسى «سۇيەكەم باتىر ەدى عوي!»،  «ەرەكەم ايتقىش ەدى-اۋ!»، «ماتەكەم بىلاي دەگەن ەكەن...» دەپ باستالادى، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز «ۆودكى جاقسى ەدى، باستى اۋىرتپايتىن ەدى»، «ەكى جاشىگىن ءىشىپ قويىپپىز»، «كوممۋنيزم ەكەن عوي!» دەپ كەلەدى.

   تىعىرىق. مۇرىندىقتىڭ كەرى شىعىپ كەتپەۋى ءۇشىن قويىلعان تەتىك. ءشىرىپ ءتۇسىپ قالعانشا ءوز مىندەتىن ادال اتقاراتىن تەتىك، بىراق الىپ تاستاۋعا بولادى. ول تۇسكەننەن كەيىن مۇرىن دا، مۇرىندىق تا ءبىرى-بىرىنەن تاۋەلسىز، ازات، اسىرەسە مۇرىنعا جاقسى. ەشكىم جەتەكتەمەيدى، بايلاپ قويمايدى. الايدا مۇرىننىڭ يەسى اڭقاۋ بولسا، مۇرىندىقسىزدا سول بۇرىنعى بايلانعان جەرىنە اينالىپ كەلە بەرەدى. ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان ينستينكتىدەن ارىلا المايدى.

   تاعى دا، نە ىستەۋ كەرەك!؟  قازىرگى قازاق سپورتشىلارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە كوز جۇگىرتەيىكشى. بوكس، شتانگا كوتەرۋ، كۇرەس، جۇگىرۋ جانە ت.ب.، ياعني جەكە ادامنىڭ جەتىستىكتەرى. ال، ۇجىم بوپ وينالاتىن ويىنداردا ناتيجەمىز كوڭىل كونشىتپەيدى. نەگە؟

    وسىلاي ويلاپ وتىرىپ، قازەكەمنىڭ «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەيتىنى وسى ەكەن عوي، قاسقا شالدار ءبارىن ايتىپ كەتكەن-اۋ دەپ قوياسىڭ! ايتپاقشى، وسى ءسوزدى ءبىر بىلگىشتەر «قازاقتار اۋەلدەن جۇزگە، رۋعا بولىنگەن، اۋىزبىرلىگى جوق» دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى. ال، سول جۇزگە، رۋلارعا ءبولىنىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ وسىنشاما بايتاق دالانى قالاي ۇستاپ تۇرعانىن، پايدالانعانىن بىلگىسى كەلمەيدى. قازاقتى ءبولۋ دەگەن وتارلاۋ ساياساتىمەن كەلگەن ارەكەت. قازاقتى «قالالىق» جانە «دالالىق» دەپ ءبولدى. قالالىقتاردى مادەنيەتتى، ساۋاتتى، وقىعان جانە ت.ب.، دالالىقتاردى جابايى ەتىپ كورسەتۋ ءبولىنۋدىڭ باسى بولدى. بۇل تۋرالى كەلەسى ءبىر جازبالاردا ايتىلار، ءبىز تىعىرىقتاعى سانانىڭ ساپاسىن كوتەرۋدى ويلاستىرا بەرەيىك.

    قازاق بولمىسى ەرەكشە ۇلت. ەشكىمدى جاتىرقامايدى، ەشكىمدى الالامايدى. نەمىس كەلسە دە، نەگر كەلسە دە پىشاعىن الىپ قوراسىنا جۇگىرەدى. قۇداي جاراتقاننان سولاي. ونى ەشكىم قويعىزا المايدى. ءبىرلى-جارىم شىرىگەن جۇمىرتقالار كوپتىڭ ىشىندە كەزدەسەدى عوي، وندايلار ۇلتتىڭ بولمىسىنا وزگەرىس ەنگىزە المايدى. بىراق وسى بولمىستى وزگەرتۋ ءۇشىن كۇرەس قازىر دۇنيەجۇزىلىك ماسشابتا ءجۇرىپ جاتقان سياقتى كورىنەدى ماعان. ماڭ دالادا ماڭقيىپ ءجۇرىپ، وسىنشاما بايلىققا بۇلار قالاي يە بولعان، نەگە بىزدە مۇنداي جوق، جابايى حالىققا داۋلەت نەگە قاجەت، تاماعى توق بولسا بولمايدى ما دەگەن توعىشار ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەن امال-ايلالارىن بىرىنەن-ءبىرى اسىرىپ وتكىزۋگە تىرىسىپ جاتىر. ۇلتتى جويۋدىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارى اشىق تا، قۇپيا دا جاسالىپ، قولدانىسقا ەنگىزىلۋدە. ولار مىنالار:

• تاريحي-مادەني جىكتەرگە ءبولۋ;
• قۇلدىق سانادان شىعارماۋ;
• ءدىني ەكسپانسيا;
• ەكونوميكالىق ماجبۇرلىككە جەتەلەۋ.

   وسىنداي اۋىر جۇكتەر ساناعا سالماق ءتۇسىرىپ، كەمشىن تۇستارىمىزدى كوبەيتىپ وتىر. «جانى كۇيگەن قۇدايدى قارعايدى»- قيتۇرقى ساياساتتى تۇسىنبەگەندىكتەن بىرىمىزگە ءبىرىمىز اۋىر سوزدەر ايتىپ، باقايدان شالۋعا تىرىسامىز. ء«بىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» (اباي)-ۇلتتىق سانانى جاڭا ساپاعا كوتەرۋدىڭ قاعيداسى وسى. قازاق ۇلتىنىڭ سانالىق ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن ەۆروپالىق نەمەسە تاعى باسقا حالىقتاردىڭ مەنتاليتەتىنە نەگىزدەلگەن زاڭ-زاكۇندەردىڭ ورنىنا، ءوزىنىڭ قانىنا سىڭگەن، ءوز بولمىسىنا ساي كەلەتىن، ۇلتتىق قاعيدالىق ەرەجەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، زاڭدار مەن ەرەجەلەر جاساۋ كەرەك. قازاقى زاڭداردىڭ دەموكراتيالىلىعى تۋرالى اڭگىمەنى تاريحشى زاڭگەرلەردىڭ ۇلەسىنە قالدىرايىق.

Abai.kz