ەگەر ءبىز «ورتالىق ازيا بارىسى» دەپ – وسى ايماقتا ەكونوميكاسى باسقالارعا قاراعاندا قارقىندى ءوسىپ جاتقان ەلدى ايتاتىن بولساق، وندا رەسمي تۇردە قىرعىزستان بارىس دەپ سانالادى. ءبىز 2000-2012 جىلدارى، 12 جىل قاتارىنان بارىس بولدىق. سول كەزەڭدە جىل سايىن ەكونوميكامىز 8-10 پايىزعا ءوسىپ وتىردى.

يا، قازىر دە العا ءجۇرىپ كەلەمىز. بىراق جىلدىق ءوسىم 5 پايىزدان اسپايتىندىقتان، قازاقستان ەكونوميستەر تىلىندە «ورتا تابىس تۇزاعىنا» ءتۇسىپ قالدى. سوندىقتان مىندەتتى تۇردە اڭ بولعىمىز كەلسە، وندا ءبىز ءوزىمىزدى بارىس ەمەس، اڭشى قۇرعان تۇزاققا ءتۇسىپ قالعان قاسقىر دەپ ەسەپتەگەنىمىز ءجون. جانە ول تۇركى ءتاڭىرىنىڭ توتەمى – كوك ءبورى وبرازىنا جاقسى ۇيلەسەدى.

قىرعىز عاجايىبى

پاندەميادا ورتالىق ازياداعى بارلىق بەس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى تۇرالاپ قالدى. ودان تەز ايىققاندار دا بار، باس كوتەرە الماعاندارى دا بار. 2022 جىلى قىرعىزستانداعى ەكونوميكالىق ءوسىم 9 پايىزدى كورسەتتى. ال قازاقستان سول جىلى 3,2 پايىزعا وسكەن بولاتىن. 2022 جىلعى جوعارعى بازاعا قاراماستان، 2023 جىلى قىرعىز ەكونوميكاسى 6,2 پايىزعا ءوستى. ءبىز 2023 جىلى 5,1% ءوسىم كورسەتتىك. 2024 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا قىرعىزستانداعى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى 8,6 پايىز بولدى. قىرعىز ۇكىمەتى 2024 جىلدى 6 پايىزدىق وسىممەن جابامىز دەگەن ويدا. ءبىز 2024 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ نەبارى 3,3 پايىزعا ءوسۋىن تىركەدىك.

سوندا قىرعىزستان نەنىڭ ەسەبىنەن ەكونوميكاسىن جاقسى دامىتىپ جاتىر؟ جانە ولاردا بىزدەن قانداي ايىرماشىلىق بار؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ءۇشىن مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكا قۇرىلىمىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋ كەرەك بولادى.

قىرعىزستان ەكونوميكاسىنىڭ 50,2 پايىزى ساۋدا جانە شاعىن/ورتا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنان تۇرادى. سالىق 22,7%، ءوندىرىس 19,2%. وسى ءۇش باعىت – ولاردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى تىرەگى. سالىق پەن ءوندىرىس سالالارىندا التىن وندىرەتىن «قۇمتور» كاسىپورنىنىڭ ۇلەسى شامامەن 20-25 پايىز. دەمەك، التىننىڭ الەمدىك نارىعىنىڭ، ونداعى وزگەرىستەردىڭ قىرعىز ەكونوميكاسىنا اسەرى شامامەن 10 پايىز دەڭگەيىندە دەپ تانۋعا بولادى.

بيىل دا ەكونوميكانىڭ ءوسۋىن نەگىزىنەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسى قامتاماسىز ەتتى. ونىڭ ىشىنە ترانسشەكارالىق ساۋدا كىرەتىنىن ەسكەرسەك، قىتايدان رەسەيگە جاسالاتىن رەەكسپورتتىڭ ۇلكەن ءرولىن بايقايمىز. بۇدان شىعاتىن ءبىر قورىتىندى - قىرعىزستان تازا سەرۆيستىك ەكونوميكا مودەلىندە جانە وعان قوسىمشا جەڭىل ونەركاسىپ پەن تاۋ-كەن ءوندىرىسىن الىپ كەلەدى. بۇل جاعىنان قىرعىزستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى تۋرا الماتى اگلومەراتسياسىنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقسايدى. ال الماتىنى ەسەپكە الماعاندا، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى مۇلدە بولەك.

قازاق تۇزاعى

قازاقستان ەكونوميكاسى – شيكىزاتتىق ەكسپورتتىق مودەلگە قۇرىلعان. ءتىپتى ءىجو قۇرىلىمىنداعى ۇلەسى باسىم (54%) قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ قوماقتى بولىگى وسى مۇناي-گاز، تاۋ-كەن وندىرىسىندەگى قىزمەت كورسەتۋدەن تۇرادى. ەكونوميكانىڭ 27,5 پايىزى شيكىزاتتى ءوڭدىرۋ مەن وڭدەۋگە جاتادى. بۇل جاعدايدا، بىزگە ەكونوميكانىڭ ءوسۋى ءۇشىن سىرتقى شيكىزاتتىق نارىقتاردا مۇناي مەن ۋران، فەرروقورىتپالار باعاسىنىڭ ۇدايى قىمباتتاپ وتىرعانى كەرەك. ال 2023-2024 جىلدارى نارىقتا ونداي ءبىر كەرەمەتتەر بايقالمايدى.

وسىدان شىعاتىن ءبىر قورىتىندى، قىرعىز ەكونوميكاسى اناعۇرلىم يكەمدى جانە جاعدايعا تەز بەيىمدەلە الادى. ءدال قازىر ولارعا سانكتسيالىق رەجيم رەەكسپورتپەن اينالىسىپ، جاقسى تابىس تاۋىپ، ىشكى ينۆەستيتسيالارىن ۇلعايتۋعا جانە سىرتقى قارىز ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ولار بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانۋدا.

ال قازاقستان ەكونوميكاسى اۋىرلاۋ قوزعالادى. جانە بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەر مەن ۇلعايىپ جاتقان قارىز قامىتىنىڭ استىندا قالىپ، ەرتەڭ قاجەت بولادى-اۋ دەگەن سالالارعا ينۆەستيتسيا قۇيا الماي جاتىر. سىرتقى قارىزدىڭ ارتىپ، بيۋدجەت دەفيتسيتىنىڭ ۇلعايۋى جانە ۇلتتىق قورعا سوزىلا بەرەتىن الاقاندار وسىنىڭ دالەلى.

سوندىقتان بىزگە بارىس بولۋدى ەمەس، قارىز بولماۋدى قاراستىرعان ءجون. بارىس ءبارىبىر الاتاۋ شىڭدارىندا قالدى. تەك وڭتۇستىك بوكتەرگە كەتىپ قالعانى بولماسا.

ايبار ولجاەۆتىڭ جازباسى

Abai.kz