شىن مانىندە، پايدا بولعان كەزىنەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ تىلسىم سىرىن جان بالاسىنا اشپاعان، عىلىمي تۇردە تەرەڭدەپ تانىپ، تۇبىنە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەن جالعىز نىسان بولسا، ول – ءدىن سالاسى شىعار. قازىرگىدەي اراب ءتىلىن شالا-شارپى بىلەتىندەر دىنتانۋشىعا اينالعان زاماندا مەن دە وعان كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتۋدەن اۋلاقپىن. دەسەك تە، ءۇنسىز قالۋعا بولمايتىن احۋال قوعامدا تۋىنداپ وتىرعاندىقتان پۋبليتسيست رەتىندە ەرىكسىز اۋىز اشۋعا ءماجبۇرسىڭ. مەيلى، ول قاتە بولسا دا، ء«وز ءسوزىم وزىمدىكى» (اباي).

شىن مانىندە، پايدا بولعان كەزىنەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ تىلسىم سىرىن جان بالاسىنا اشپاعان، عىلىمي تۇردە تەرەڭدەپ تانىپ، تۇبىنە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەن جالعىز نىسان بولسا، ول – ءدىن سالاسى شىعار. قازىرگىدەي اراب ءتىلىن شالا-شارپى بىلەتىندەر دىنتانۋشىعا اينالعان زاماندا مەن دە وعان كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتۋدەن اۋلاقپىن. دەسەك تە، ءۇنسىز قالۋعا بولمايتىن احۋال قوعامدا تۋىنداپ وتىرعاندىقتان پۋبليتسيست رەتىندە ەرىكسىز اۋىز اشۋعا ءماجبۇرسىڭ. مەيلى، ول قاتە بولسا دا، ء«وز ءسوزىم وزىمدىكى» (اباي).

 جاراتىلىس زاڭدىلىقتارىن زەرتتەۋگە كەلگەندە قامشى سالدىرمايتىن فيزيك-عالىمداردىڭ ءوزى كۆانت تەورياسىنىڭ ارعى شەگىنە بارىپ، ەندى ء«ولىم»، «تاعدىر»، «تاننەن شىعىپ، ماڭگى عۇمىر كەشەتىن جان»، «و دۇنيەگە ءوتىپ، وزگە ەفيرگە اۋىسۋ ءۇردىسى» دەگەنگە كەلگەندە تىعىرىققا تىرەلىپ قالادى. بىراق، ونىسىن مويىنداپ جاتقان جاراتىلىستانۋشىلار جوق. بار ايتاتىن سىلتاۋلارى «ارى قاراي مۇنى فيلوسوفتار، جازۋشىلار، كوركەم ونەر وكىلدەرى قاراستىرۋى ءتيىس» دەپ وپ-وڭاي قۇتىلا سالۋ عانا. اقىرى، نە بولدى؟ «وسىلاي شىعار، بۇلاي بولۋى ىقتيمال» دەگەن اڭعال ۇعىم، سوقىر سەنىم، قالا بەردى ەسەك دامەنىڭ ارباۋىمەن سىرتتان تاڭىلعان جات ءدىننىڭ جەتەگىنە ەرىپ، سوقىر سەنىمگە نەگىزدەلگەن جالعان يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولۋعا كادىكپىز. ونى تۋرا جولداعى اقيقات دەپ قابىلداپ اداسۋشىلىقتىڭ سالدارىنان قوعامدا جانكەشتىلەردىڭ بوي كورسەتە باستاۋى بۇگىنگى كۇننىڭ قاسىرەتىنە اينالىپ وتىر. كەيبىر جاستارىمىز سيرياعا بارىپ سوعىسقا قاتىساتىنداي باستارىنا نە كۇن تۋدى؟  ەڭ ۇلكەن اداسۋشىلىق تا بۇگىنگى تاڭدا ءدال وسى بولىپ تۇرعانى بەلگىلى.

ادامزات تاريحىنىڭ بۋىرىل تارتقان بەتتەرىن پاراقتاپ، وعان مۇقيات  كوز جۇگىرىتسەك، شەت جۇرتتىڭ جات پيعىلمەن ادەيى جۇرگىزىپ وتىرعان ارەكەتتەرىنىڭ استارىنا ۇڭىلمەستەن تىكەلەي قابىلداي سالىپ، ەش باس قاتىرماستان ىشكى يدەولوگياعا اينالدىرعان، ونى ستراتەگيالىق باعىتى ەتكەن، كەيىن سول ناداندىقتارىنىڭ كەسىرىن تارتىپ، وڭباي ۇتىلعان جۇرت قانشاما.

وتكەن قوعامدىق فورماتسيا بىزگە ء«دىن – اپيىن» دەپ ناسيحات ايتتى. بىراق، ونىڭ ورنىن «ماركسيزم-لەنينيزم» اتتى يدەولوگيالارىمەن الماستىرعىلارى كەلگەنىمەن، ەشبىر قازاق شىن اتەيست بولىپ كەتكەن جوق. ءدال بۇگىنگى كۇنى ءدىننىڭ ءوزى بولماسا دا ونىڭ ءتۇرلى اعىمدارىنىڭ، سان الۋان سەكتالارىنىڭ  اپيىن ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە باستاعان سەكىلدىمىز. ءدىني دوگما ۇستانىم مەن شەكتەن شىققان ءفاناتيزمنىڭ رۋحاني سوقىرلىققا جەتەلەيتىندىگىن قازىردەن باستاپ جاستاردىڭ ساناسىنا سىڭىرمەسەك، كەش قالاتىن ءتۇرىمىز بار.

يمانداي شىنىمىزدى ايتساق، كەڭەس داۋىرىندەگى جەتپىستەن اسا جىلدا قازاق قوعامى ءتۇرلى ءدىني اعىمدار، سانسىراتقان سەكتالاردان اۋلاق بولعاندىعىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى زامان عىلىمى مەن تەحنيكا-تەحنولوگياسىن تانىپ، وركەنيەتكە بەيىمدەلگەن شىعارمىز.  ارينە، كوممۋنيزم يدەولوگياسىندا ۋتوپيالىق باعىتتار كوپ بولدى. كەڭەستىك يمپەريا دا ءبىزدى توناۋ، قىرۋ جاعىنان كەلگەندە ايانىپ قالعان جوق. دەگەنمەن، قانشا جەردەن توقىراۋشىلىققا ۇشىرادىق، قارىشتاپ دامىپ كەتە المادىق دەسەك تە بەلگىلى دارەجەدە دامۋدىڭ، ىلگەرىلەۋدىڭ بولعانىن جوققا شىعارا الماسپىز.

         سوتسياليزممەن اۋىرماعان، كوممۋنيستىك يدەولوگيامەن ۋلانباعان   افريكا، شىعىس ازيا، لاتىن امەريكاسىنىڭ كەيبىر  ەلدەرىمەن سالىستىرىپ كورسەك، ءوزىمىزدىڭ يمان تارازداۋ ەكەندىگىمىزدى اڭعارامىز. سوعان قاراعاندا وتكەن جەتپىس جىلىمىزعا ولەردەي قارعىس ايتىپ، جەتى اتاسىن جەلدەي كوشىرە سىباۋدىڭ دا قاجەتى شامالى سەكىلدى كورىنەدى، كەيدە.  اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى اقمولا وبلىسىندا تاراماي ساقتالىپ قالعان جالعىز سوۆحوز «رودينا» اۋىلىن كورگەندە «ەگەر ەلدەگى بارلىق كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلاردى وسىلاي ساقتاپ قالعاندا عوي» دەپ بارماقتى تىستەي جازدايسىڭ. «گۇلدەنسە اۋىل، گۇلدەنەمىز ءبارىمىز» دەپ ولار كەزىندە قۇر بوسقا اندەتپەگەن سەكىلدى.

سوڭعى جيىرما جىلدا ءىرى قالالاردىڭ شەت جاقتارىندا ءسان تۇزەپ، بوي كوتەرگەن ات توبەلىندەي ازعانا جاڭا بايلاردىڭ ءزاۋلىم سارايلارى مەن جات جۇرتتىڭ اۋقاتتىلارىنان ءبىزدىڭ اقىلىمىزعا سىيمايتىن مول اقشاعا ساتىپ العان پالەن دەگەن ارالداعى ۆيللالارىن كورگەندە «وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى، ءتاۋبا» دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ونداي ەسەپسىز بايلىق پەن ءسان-سالتانات نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناستاعى ادال ەڭبەكپەن، دەموكراتيالىق سايلاۋداعى ءادىل باسەكەمەن بىرەۋلەردىڭ باسىنا باق بولىپ قونا قالدى دەگەنگە دە سەنبەيسىڭ.

جەتپىس جىلدان استام قۇرساۋلانسا دا جادىمىزدان وشپەگەن ءداستۇرلى دىنىمىزگە ەركىندىك بەرىلىپ ەدى، ءتۇرلى سەكتالار مەن كۇماندى اعىمدار دا ەرە كەلدى. ونداي كەرى كەتكەن ءدىني اعىمدار سانانى ۋلاۋشى اپيىن عانا ەمەس، اقشامەن الداپ شاقىرىپ الىپ، كەيىن باسىنداعى جالعىز ۇيىنەن ايىرىپ، قاڭعىتىپ جىبەرەتىن كولەڭكەلى بيزنەستىڭ دە سوراقى ءبىر ءتۇرى بولىپ شىقتى. ونىمەن قويماي قىز-قىرقىندار بەت-اۋىزدارىن تۇمشالاعان قارا حيدجاب جامىلىپ، ۇلدارىمىز ەكى بالاقتى شورت كەسىپ، شوقشا ساقال ءوسىرىپ اۋىرە-سارساڭعا ءتۇستى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ء«ماشاللاح» پەن ء«الھامدۇللا»-دان تۇرعانىمەن اتا-داستۇردەن ات-توندارىن الا قاشاتىن وعاش قىلىق تاپتى. مۇنداي مازمۇنسىز فورمانىڭ سوڭى ۇشپاققا شىعارمايتىنىنا ەندى كوزىمىز جەتە باستاعانداي. حيدجاب كيگەنىمەن ولاردىڭ ءبارى پەرىشتە بولىپ كەتكەنى جوق. كەرىسىنشە، سول شولاق بالاقتىلار مەن حيدجاب كيگەندەردىڭ اراسىندا زيناقورلىقتىڭ ءورشىپ كەتكەنىن، شاريعات جولىمەن نەكە قيدىرعان بولىپ، بىرەر ايدان سوڭ ءۇش مارتە «تالاق» دەپ تاستاپ كەتە بەرەتىن وپاسىزدىقتىڭ  بەلەڭ العانى قوعام تاراپىنان قاتتى سىنعا الىنىپ جاتىر.

ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا جاسالعان نەشە ءتۇرلى رەفورما XX عاسىردا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى تاركى ەتىپ، بارىمىزدان ايىرۋعا شاق قالعاندىعىنىڭ سالدارىنان جاقسى مەن جاماندى ايىرۋعا دارمەنسىز جاستار، اقشانىڭ جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن جالماۋىز جاسامىستار پايدا بولدى. جوعارىداعى كەلەڭسىزدىڭ ءتۇپ تامىرى اينالىپ كەلگەندە بىلىكسىزدىككە بارىپ تىرەلەدى. كەرەعار كورىنىستەردىڭ بارىنە دە سىرتتان كۇشتەپ تاڭىلعان ءتۇرلى يدەيالىق ۇستانىمداردىڭ ەلەۋلى ىقپالى بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ 23 جىلىندا ءدىن سالاسىندا عانا ەمەس ساياسي-ەكونوميكا، الەۋمەتتىك دامۋدىڭ بارلىعىنا كولدەلەڭ كوك اتتىلاردىڭ كوسەمسىپ بەرگەن «اقىل-كەڭەستەرىنىڭ» تيگىزگەن زارداپتارى ايتا بەرسەك تاۋسىلماس ءبىر حيكايا. 

قاراپايىم قازاق ءۇشىن بۇگىنگى پروبلەما اتاۋلى شاشەتەكتەن. بۇرىڭعىداي ولاردىڭ شاعىمىن تىڭدايتىن، بىرەۋلەردەن كورگەن قورلىعىنا اراشا تۇسەتىن ۇيىم-مەكەمە اتاۋلى جوقتىڭ قاسى. تىم قۇرىعىندا، ەش نەگىزسىز جۇمىسىنان ايىرعالى جاتسا، ارا ءتۇسىپ، الىپ قالاتىن بۇرىنعىداي كاسىپ وداقتار دا قازىر ءىس جۇزىندە كەلمەسكە كەتكەن. سوندىقتان، ءبىر جاراتۋشىدان عانا مەدەت سۇراپ، دىنگە جۇگىنبەسكە وزگە امالدارى جوق. «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەن اۋزىڭدى ۇرايىن» دەمەكشى، كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىن ءدىننىڭ ورنىن سەكتالار مەن جات اعىمدار باسسا، ودان نە ءۇمىت، نە قايىر!

ەگەر حالىق سەنىم-نانىمىنان ايىرىلىپ، بارلىعىنان ءۇمىت ۇزەر بولسا، ول بۇكىل قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ كۇيرەۋىنە اكەلەتىن، جالما جان دابىل قاعارلىق قاۋىپتى قۇبىلىس. شەت ەلدەن ادەيى «ەكسپورتتالىپ» اكەلىنگەن ءدىني اعىمدار جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ، سالت-داستۇردەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان بەزدىرۋگە جان تالاسا تىرىسىپ جاتىر. وق اتپاي وتارلاۋدىڭ ءتاسىلىن اسقان زۇلىمدىقپەن پايدالانىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتتى ىشتەن ءىرىتىپ، سان ءتۇرلى توپقا ءبولۋدى كوزدەۋى ولاردىڭ شىن مانىندە ءدىني اعىم عانا ەمەس  ناعىز ءتۇپ تامىرىمىزعا بالتا شاباتىن اپيىن ەكەندىگىن ايعاقتاپ وتىر.

اپيىن قولدانعان ادام ۋلانىپ ەسەڭگىرەيتىنىن، ءبىراز ۋاقىت اينالاسىندا نە بولىپ جاتقانىن سەزۋدەن قالاتىنىن، الدامشى ساعىمنىڭ جەتەگىندە قالاتىنىن ەسكەرسەك، ءدىني اعىمدار مەن سەكتالارعا  اربالعان جانداردىڭ دا باستان كەشەتىن جايلارى وسىعان ۇقساس كورىنەدى. ولاي بولسا، اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ زاردابىن قوعام ءۇشىن ەسىرتكىدەن كەم دەۋگە كەلە مە؟!

كارل ماركس  1843 جىلى جازعان «گەگەلدىڭ قۇقىقتىق فيلوسوفياسىنا سىن» دەگەن ەڭبەگىندە ءدىننىڭ سالدارىن حالىقتى ۋلاندىراتىن اپيىنعا تەڭەگەن ەدى. بالكىم، بۇل جەردە قازىرگى ءدىني اعىمداردى الدىن الا بولجاپ، مەڭزەگەن بولار. نەگىزى، مۇنداي تەڭەۋدى ماركستان دا بۇرىن جازۋشى ماركيز دە ساد «دجيۋلەتتا» (1797) اتتى رومانىندا قولدانعانىن زەرتتەۋشىلەر الدەقاشان مالىمدەگەن. الايدا، ول جەردە اڭگىمە ءدىن تۋرالى عانا ەمەس. روماننىڭ باس كەيىپكەرى فەرديناند دەگەن ايەل ات توبەلىندەي بيلەۋشى توپتىڭ حالىقتىڭ ايانىشتى ءحالىن  پاتشادان جاسىرىپ، ونى الداپ-ارباۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتتەرگە بارىپ جۇرگەندىگىن سىناعاندا ولاردى ەسىرتكىگە تەڭەگەن.

الگى رومان كەيىپكەرىنىڭ «تابيعات انا بىزگە تاۋسىلماس مول بايلىق سىيلاعانىمەن سەنىڭ حالقىڭ ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر. الايدا، ولار جالقاۋلىعىنان، جاتىپىشەرلىگىنەن ەمەس، سەندەردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتتارىڭنىڭ سالدارىنان مۇشكىل حالگە تاپ بولدى. قيتۇرقى ساياساتتارىڭنىڭ كەسىرىنەن حالىقتىڭ ساناسى تۇمشالاندى، قىرۋار بايلىققا جەتەتىن جولدارى جابىلدى. حالىق سانسىراپ السىزدەنگەن سايىن سەندەر بايىعان ۇستىنە شالقىپ، كۇشەيىپ كەلەسىڭدەر. ەسەسىنە سەندەر شىندىقتان ولەردەي قورقاسىڭدار. حالىق وسى شىندىقتى ءبىلىپ قويماسا ەكەن دەپ جاندارىڭ قالماي ۇرەيلەنىپ، تەلەگەي تەڭىز بىلىمدىلىكتى، تاڭعاجايىپ دارىن-قابىلەتتىلىكتى ەلدەن بەزدىرىپ، سىرتقا تەۋىپ جاتىرسىڭدار. وسى قورقىنىشتارىڭ ارقىلى قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتى استىرتىن قولداپ كەلەسىڭدەر. جۇرت ويلانباسىن، ەش نارسەگە باس قاتىرماسىن، ءبىزدىڭ بىلىق-شىلىعىمىزدى كورىپ، تانىپ قويماسىن دەپ حالىقتىڭ ساناسىن «اپيىنمەن» ۋلاندىرىپ وتىرسىڭدار. ناعىز ءبىلىم مەن شىن دانالىق ەشكىمگە كەرەك بولماي قالۋى، بىلىكتىلەردىڭ العا ۇمتىلىس جاساماۋى، تاعدىردىڭ جازعانىنا مويىنسىنۋى  تەك  سەندەرگە پايدالى بولىپ تۇر» - دەپ، پاتشاعا ايتاتىن جەرى بار. 1797 جىلى باتىستا جارىق كورگەن رومانداعى وسى جاعداي بۇگىنگى الەمدە ءالى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي كورىنەدى.

ءدىندى اپيىنعا تەڭەپ، ونى ۇستەم توپتىڭ وزىنە قولايلى قارۋعا اينالدىراتىندىعىن سىناعان ويلار ماركستان دا بۇرىن بولعانىن جالعىز وسى رومان عانا ەمەس،  گەرمان اقىنى ءنوۆاليستىڭ  «گۇلدەگى شاڭ توزاڭ» (1798ج)  اتتى عاحليالىق جيناعىندا دا ايتىلاتىندىعىن ادەبيەتتانۋشىلار كەزىندە ەرەكشە اتاپ كورسەتكەن. كەيىن ول ويدى لەنين دە جالعىستىرىپ، «سوتسياليزم جانە ءدىن» اتتى ەڭبەگىندە ماركستى قايتالاپ ء«دىن – اپيىن» دەپ تۇجىرىمداعانى ءمالىم.

ارينە، بۇل جەردە مەن جەتپىس جىلدان استام ۋاقىتتا ءوزىن اقتاي الماعان، بۇگىندە الدەقاشان ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان ماركسيزمدى دارىپتەپ وتىرعان جوقپىن.  دەگەنمەن، دەموكراتيالىق اشىق قوعامدا ءدىني جانە سەنىم-نانىم بوستاندىعىمىزدى ءتۇرلى الاساپىران اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ ارباۋىنا تاركى ەتپەسەك دەگەندى عانا ايتقىم كەلەدى.

قازىرگى وركەنيەت پەن تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ كىلتى ءدىني فاناتيزمگە باس ۇرعان ەلدەردىڭ قولىندا ما، الدە، زايىرلى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتى ورنىقتىرعان مەملەكەتتەردە مە؟ ارينە، تەرەڭ ءبىلىم مەن وزىق تەحنولوگيا عانا كەز كەلگەن ەلدى ۇشپاققا شىعاراتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما.

ولاي بولسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ «شيرك»، «سەرىك قوسۋ» تاعى بەردەمەلەر دەيتىندەر، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردىڭ ءوزىن ىسىرىپ تاستاپ، جۇرتتى ورتا عاسىرلىق فەوداليزمگە قاراي كەرى بۇرىپ اكەتۋ ءۇشىن جانۇشىراتىن قارا جەلەك جامىلعاندار مەن شولاق بالاقتى شوقشا ساقالدىلار تاراتىپ جۇرگەن «اپيىن» اتاۋلىدان ەڭ الدىمەن جاستاردى ساقتاندىرايىق.

Abai.kz