بيلiكتi توڭكەرiپ كەتە جازداعان قدت قالاي قۋدالاندى؟
وسىدان 13 جىل بۇرىن ءدال وسى قاڭتار ايىندا قازاقستاننىڭ ساياسي الەمiنە جاس تۇركiلەر اتوي ساپ كiردi. كەرەمەتi سول، بiر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان بيلiكتi وزگەرتiپ، ەلiمiزدi دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالدىرعىسى كەلگەندەردiڭ دەنi جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان جاس شەنەۋنiكتەر ەدi. الايدا ولار حالقىنىڭ ەرتەڭiن قىزمەتiنەن جوعارى قويىپ، باستارىن بايگەگە تiكتi. بۇل – قازاقستان تاريحىنداعى ادiلەتتi قوعام قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ باسى بولاتىن. وكiنiشكە قاراي، مەملەكەتتiك ماشينا جاس تۇركiلەردi بىقپىرت تيگەندەي ەتiپ قۋدالاپ، بiرەر جىلدىڭ iشiندە-اق توز-توزىن شىعاردى.
وسىدان 13 جىل بۇرىن ءدال وسى قاڭتار ايىندا قازاقستاننىڭ ساياسي الەمiنە جاس تۇركiلەر اتوي ساپ كiردi. كەرەمەتi سول، بiر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان بيلiكتi وزگەرتiپ، ەلiمiزدi دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالدىرعىسى كەلگەندەردiڭ دەنi جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان جاس شەنەۋنiكتەر ەدi. الايدا ولار حالقىنىڭ ەرتەڭiن قىزمەتiنەن جوعارى قويىپ، باستارىن بايگەگە تiكتi. بۇل – قازاقستان تاريحىنداعى ادiلەتتi قوعام قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ باسى بولاتىن. وكiنiشكە قاراي، مەملەكەتتiك ماشينا جاس تۇركiلەردi بىقپىرت تيگەندەي ەتiپ قۋدالاپ، بiرەر جىلدىڭ iشiندە-اق توز-توزىن شىعاردى.
“قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى” قوزعالىسى وكiلدەرiنiڭ 2001 جىلدىڭ 18 قاراشاسىنداعى ءباسپاسوز ءماسليحاتى بيلiكتiڭ ۇشار باسىنداعى توپتى ەسەڭگiرەتiپ تاستادى. مۇنداي توسىن جاعدايدىڭ بولارىن ەشكiم كۇتپەگەن. ءتوردiڭ توبەسiندە ماڭدايلارى جارقىراپ جاس تۇركiلەر وتىردى. ولاردىڭ بيلiك پەن قوعام تۋرالى ايتقان ورىندى پiكiرلەرi تۋرا وندىققا ۇرىپ جاتتى. سول كەزدەگi پرەمەر-مينيستردiڭ ورىنباسارى وراز جاندوسوۆ الگi جيىندا ءوزiن مەملەكتەتتiك قىزمەتكەر ەمەس، قازاقستان ازاماتى رەتiندە تانىستىردى. قوزعالىس مۇشەلەرiنiڭ قاي-قايسىسى دا “نە بەل، نە بەلبەۋ كەتەر” دەمەكشi, نار تاۋەكەلگە مiنگەنi اڭعارىلدى. قىسقاسى، نە كەرەك، قوعام ساياسات الەمiنە جاڭا ەليتانىڭ كەلگەنiن ۇقتى.
بiراق بيلiك تە قاراپ قالعان جوق. قارىمتا سوققىنى ەكi كۇن وتە سالا، سول تۇستاعى ۇكiمەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جاسادى. ول مۇنى پرەزيدەنتتiڭ اينالاسىنداعى جاستاردىڭ كاسiبي وسالدىعىنا بالاپ، “بيزنەس ەليتا وكiلدەرi مەن مەملەكەتiك قىزمەتكەرلەر تاۋەلسiزدiككە 10 جىل تولعاندا مەملەكەتكە قارسى اقپاراتتىق سوعىس جاريالادى. مەملەكتەتتiڭ ار-نامىسىنا تيدi” دەدi. جانە ۆيتسە-پرەمەر وراز جاندوسوۆتى، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi ءاليحان بايمەنوۆتi, پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكiمi عالىمجان جاقيانوۆتى، قورعانىس مينيسترiنiڭ ورىنباسارى جانات ەرتiلەسوۆانى قىزمەتتەن الۋ جونiندە پرەزيدەنتكە ۇسىنىس جاسادى. مiنە، ءدال وسى ساتتەگi توقاەۆتىڭ ءوڭ-ءتۇسi ءالi كۇنگە دەيiن جۇرتتىڭ كوز الدىندا. انشەيiندە تويعان قوزىداي تومپيىپ قانا جۇرەتiن قاسىم-جومارت بۇل جولى مۇلدە باسقا قىرىنان تانىلدى. شاراسىزدىقتان كوزi شاتىناپ تۇردى. بۇل سول كەزدەگi جوعارى بيلiكتiڭ ەسiن ەكەۋ، ءتۇسiن تورتەۋ ەتكەن وقىس وقيعانىڭ توقاەۆتىڭ جانارىنا شىعىپ كەتكەن كورiنiسi ەدi.
جالپى، بيلiكتiڭ جاس تۇركiلەردەن كادiمگiدەي قايمىققانىنا مىسال كوپ. سونىڭ بiرi – راحات اليەۆتiڭ ۇقك باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتiنەن قۋىلۋى. بۇل تۋرالى ن. نازارباەۆ: “وفيتسەر رەتiندە ول دۇرىس شەشiم قابىلدادى. ونىڭ جۇمىسىنا ەشقانداي سىن-ەسكەرتپە ايتىلماعان. ەندi راحات اليەۆ پرەزيدەنتتiڭ كۇزەت قىزمەتi باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتiن اتقارادى. مەنi كiمنiڭ كۇزەتەتiنi جونiندەگi شەشiمدi ءوزiم قابىلدايمىن” دەگەن سىڭايدا پiكiر ايتقانى بار.
بۇل – پرەزيدەنتتiڭ وتباسىنا قاتىستى قدت وكiلدەرiنiڭ سىنىنان شىققان قورىتىندى بولاتىن. جۋىردا عانا جارىق كورگەن “نازارباەۆ رازۆاليل قدت” دەرەكتi فيلمiندە سول كەزەڭنiڭ ادەمi بiر ءساتiن اينىتپاي كورسەتەتiن بەينە كورiنiس بار. بەينەدە ن.نازارباەۆ پەن ر.اليەۆ ۇستەل باسىندا قاراما-قارسى وتىر. قايىن اتا مەن كۇيەۋبالانىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنi بiر-بiرiنە جىمىڭ قاققانىنان اڭعارىلادى. راحاتتىڭ ۇقك-دان كەتۋiنiڭ ءوزi انشەيiن كوز الداۋعا ۇقسايتىنداي. الايدا ىم-جىمى بiر اكە مەن بالا اراسىنداعى تاتۋلىقتان كەيiن ءدام كەتiپ، ولاردىڭ بiر-بiرiنە ھاس دۇشپان اتانارىن ول كەزدە ەشكiم دە بiلمەگەن ەدi.
قوعام نازارىن ەرەكشە اۋدارىپ، حالىقتان قولداۋ تابا باستاعان جاس تۇركiلەر 2002 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ جيىنىن وتكiزدi. تسيرك عيماراتىنداعى باسقوسۋ ءتۇننiڭ بiر ۋاعىنا دەيiن جالعاستى. ەڭ قىزىعى، وسى جيىندى قازاقستان حالقى تiكەلەي ەفير ارقىلى كوردi. ساياسي ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، مۇنداي مۇمكiندiك بۇدان كەيiن قايتالانعان ەمەس. جانە قايتالانباۋى دا مۇمكiن. ويتكەنi بيلiك وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشتەرمەن اشىق باسەكەگە تۇسۋدەن ولەردەي قورقادى.
وسى جيىننىڭ ەرتەسi الماتىدا ۇلكەن ميتينگ وتكەن بولاتىن. قاراپايىم حالىق جەمiر بيلiكتiڭ جاۋاپتى قىزمەتiنەن باس تارتقان جاس تۇركiلەرگە ەرەكشە ۇمiتپەن قارادى. “ليدەر” دەگەن ءسوز دە وسى كەزدەردە جيi اۋىزعا الىندى. ولاردى حالىق ناعىز ليدەرلەر دەپ تانىدى. جاس دەموكراتتار مەن قاراپايىم جۇرتشىلىق اراسىنداعى بايلانىستىڭ ساياسي سالماق الىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان بيلiك ەندi كۇرەستiڭ بارلىق تاسiلدەرiن iسكە قوستى.
سول تۇستاعى ن.نازارباەۆتىڭ بiر ءسوزi ەرiكسiز ويعا ورالا بەرەدi. كۇننەن كۇنگە كۇش الىپ بارا جاتقان “قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى” قوزعالىسىنىڭ تiرلiگiن پرەزيدەنت ساياسي شوۋ دەپ باعالاعان. ميتينگتi بايلاردىڭ بۇلiگiنە تەلiپ، الاڭعا شىققان جۇرتتى اقشا بەرiپ، ساتىپ الىنعان توبىرعا جوريتىن پiكiر دە پرەزيدەنتتiڭ اۋزىمەن ايتىلدى.
قىسقاسى، 2002 جىلدىڭ ناۋرىزىندا دەموكراتتاردى اۋلاۋ باستالىپ كەتتi. مۇحتار ءابليازوۆ قاماۋعا الىندى. كوپ ۇزاماي عالىمجان جاقيانوۆ تا قاپاسقا قامالدى. “جاس تۇركiلەردi بوساتىڭدار!” دەگەن حالىقتىڭ تالابىن قارا كوزiلدiرiك كيiپ الىپ، ۇرانداتقان جاستاردىڭ “قازاقستان-نۇرسۇلتان” دەگەن ايقايى باسىپ كەتتi. بۇكiل مەملەكەتتiك باق قارالاۋ اكتسياسىنا جۇمىلدىرىلدى. اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جاس دەموكراتتاردى “مەملەكەتتiڭ اقشاسىن جىمقىرعان ۇرى” رەتiندە كورسەتۋ بەلەڭ الدى. مiنە، وسىلايشا الدى قامالىپ، قاتارى سيرەي باستاعان قدت قوزعالىسى السiرەدi.
قازiر قدت جەڭiلiسiنiڭ سەبەپ-سالدارىنا ۇڭiلگەن ساراپشىلار ەكi ماسەلەنi ەرەكشە اتايدى. ونىڭ بiرi – جاس تۇركiلەر كۇرەستi ءسال ەرتەرەك باستاپ قويدى، قوعام مۇنداي وزگەرiسكە ءالi دايىن ەمەس ەدi دەيتiن بايلام. ەكiنشiسi – جاڭا قوزعالىسقا بيلiكتiڭ جiبەرگەن جانسىزى تۋرالى پايىم. سول تۇستاعى ۆيدەو-بەينەلەردi قاراپ وتىرساڭىز، ءاليحان بايمەنوۆتiڭ “بiز الپينيست ەمەسپiز، بiراق ول دا ەۆەرەست ەمەس” دەيتiن ماتەلگە بەرگiسiز بiر ءسوزiن تاۋىپ الۋعا بولادى. بۇل ءسوزدi بايمەنوۆ قولىن اسپانعا شوشايتىپ تۇرىپ ايتقان. دەمەك ونىڭ كiمدi نۇسقاعانى بەلگiلi. جانە سول ادامنىڭ ەۆەرەست بولا المايتىنى دا باسى اشىق جايت. دەگەنمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ءاليحان “الپينيست” بولىپ شىقتى. وزگەنi قايدام، جاس تۇركiلەردiڭ وزدەرi ءدال وسىلاي ويلايدى.
ماسەلەن، سول كەزدەگi سەنات دەپۋتاتى زاۋرەش باتتالوۆا، ءماجiلiس دەپۋتاتى تولەن توقتاسىنوۆ، ۆيتسە-پرەمەر وراز جاندوسوۆ، پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكiمi عالىمجان جاقيانوۆ، قورعانىس مينيسترiنiڭ ورىنباسارى جانات ەرتiلەسوۆا سىندى جاس تۇركiلەر بيلiكپەن ات قۇيرىعىن كەسiستi. ال بۇرىنعى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi ءاليحان بايمەنوۆ قازiر مەملەكەتتiك قىزمەت iستەرi جونiندەگi اگەنتتiكتiڭ توراعاسى. دەمەك ءاليحان ءوز ۇيiرiنە قايتا ورالدى. مۇحتار ءابليازوۆتiڭ جايى بەلگiلi. 2002-2006 جىلدارى قاماۋدا بولعان عالىمجان جاقيانوۆ اقش-تىڭ بوستون قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. تولەن توقتاسىنوۆ تا شەتەلدە.
ال ەندi وسى قوزعالىس “قوزعالمايتىن پرەزيدەنتكە” قالاي اسەر ەتتi? “نازارباەۆ رازۆاليل دۆك” فيلمiندە قوعام قايراتكەرi سەرiكبولسىن ءابدiلدين نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مىناداي ءسوزiن كەلتiرەدi: “سەكە، ولار مەنi توڭكەرiپ تاستاي جازدادى عوي...”. بۇل ەندi مىزعىماستاي بولعان بيلiك ءۇشiن جاس تۇركiلەردiڭ قانداي قاۋiپ تۋعىزعانىن پرەزيدەنتتiڭ اشىق مويىنداۋى بولسا كەرەك.
ەگەر سول كەزدە بيلiك باسىنا جاس دەموكراتتار كەلگەندە، قازاقستان ناعىز دەموكراتيالىق جولعا تۇسەر ەدi. شىنايى دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرا الماعاننىڭ وزiندە جاس تۇركiلەر سول جولعا باستايتىن وتكەل بولۋعا ابدەن لايىق ەدi. امال نە، قازاقتىڭ ماڭدايىنا ونداي باق جازىلماعان ەكەن. ايتسە دە وتىزدىڭ ورتاسىنداعى جاستار حالىقتىڭ بولاشاعى، ەلدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن جوعارى قىزمەتتiڭ ءوزiن تارك ەتiپ، كۇرەسكە شىعۋعا بولاتىنىن دالەلدەدi. جانە ادiلەتتi قوعامعا بەتبۇرىستىڭ العاشقى سۇرلەۋiن سالىپ بەردi.
سانسىزباي نۇربابا
"جاس الاش" گازەتى
