قاراقۇيرىق اشا تۇياقتىلار وتريادىنىڭ قۋىسمۇيىزدىلەر تۇقىمداسىنىڭ كيىكتەر (گازەل) تۋىسىنا جاتادى. ەرتە كەزدەردە قازاقستاننىڭ شولەيتتى جانە ءشولدى القاپتارىن مەكەندەگەن اڭنىڭ ءبىرى «قاراقۇيرىق» دەپ اتالادى. ونىڭ قۇيرىعىنىڭ ۇشىنداعى ءبىر توپ شاشاقتى قىلشىعىنىڭ بولۋىنان اڭ وسىلاي اتالعان. ويتكەنى ونىڭ وزىنە ءتان قىسقا قۇيرىعىنىڭ قىلشىقتارى قارا ءتۇستى بولىپ كەلەدى. ونىڭ دەنە تۇرقى اقبوكەنمەن سالىستىرعاندا شاعىنداۋ، ارقا ءتۇسىنىڭ تۇگى سارى-قوڭىرقاي، قۇرساق تۇسى جانە اياقتارىنىڭ تۇگى اقشىل-بوزعىلت ءتۇستى.
دەنە تۇرقىنىڭ ۇزىندىعى 101-126 سم، شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 59-79 سم، اشا تۇياقتى، تۇلعاسى وتە سىمباتتى اڭ. تەكەلەرىنىڭ سالماعى 22-34 كەلى، ال ەشكىلەرىنىڭ سالماعى 20-33 كەلى بولىپ كەلەدى. باسى كىشىلەۋ، ءسال سۇيىرلەنىپ كەلگەن، قۇلاعى تىك، موينى جىڭىشكەلەۋ ءارى ۇزىنداۋ. تەكەلەرىندە قارا قوڭىر ءتۇستى مۇيىزدەرى بولادى، ال ەشكىلەرىندە مۇيىزدەرى بولمايدى. تۇياقتارى قارا، سوپاقشالاۋ، ءسال ۇشكىرلەنىپ كەلگەن. تۇياقتارىنىڭ اراسىندا ەرەكشە بەزدەرى جاقسى جەتىلگەن. سول بەزدەردەن بولىنگەن سۇيىقتىق ارقىلى ءبىرىن-ءبىرى تابادى. قاۋىپ تونگەندە شاعىن قارا قۇيرىعىن تىك كوتەرىپ، باسىن ارتقا شالقايتا تىك ۇستاپ جىلدام جۇگىرەدى، كەيدە 4-5 مەتر جەرگە قىرعي الادى.

قاراقۇيرىق اشا تۇياقتىلار وتريادىنىڭ قۋىسمۇيىزدىلەر تۇقىمداسىنىڭ كيىكتەر (گازەل) تۋىسىنا جاتادى. ەرتە كەزدەردە قازاقستاننىڭ شولەيتتى جانە ءشولدى القاپتارىن مەكەندەگەن اڭنىڭ ءبىرى «قاراقۇيرىق» دەپ اتالادى. ونىڭ قۇيرىعىنىڭ ۇشىنداعى ءبىر توپ شاشاقتى قىلشىعىنىڭ بولۋىنان اڭ وسىلاي اتالعان. ويتكەنى ونىڭ وزىنە ءتان قىسقا قۇيرىعىنىڭ قىلشىقتارى قارا ءتۇستى بولىپ كەلەدى. ونىڭ دەنە تۇرقى اقبوكەنمەن سالىستىرعاندا شاعىنداۋ، ارقا ءتۇسىنىڭ تۇگى سارى-قوڭىرقاي، قۇرساق تۇسى جانە اياقتارىنىڭ تۇگى اقشىل-بوزعىلت ءتۇستى.
دەنە تۇرقىنىڭ ۇزىندىعى 101-126 سم، شوقتىعىنىڭ بيىكتىگى 59-79 سم، اشا تۇياقتى، تۇلعاسى وتە سىمباتتى اڭ. تەكەلەرىنىڭ سالماعى 22-34 كەلى، ال ەشكىلەرىنىڭ سالماعى 20-33 كەلى بولىپ كەلەدى. باسى كىشىلەۋ، ءسال سۇيىرلەنىپ كەلگەن، قۇلاعى تىك، موينى جىڭىشكەلەۋ ءارى ۇزىنداۋ. تەكەلەرىندە قارا قوڭىر ءتۇستى مۇيىزدەرى بولادى، ال ەشكىلەرىندە مۇيىزدەرى بولمايدى. تۇياقتارى قارا، سوپاقشالاۋ، ءسال ۇشكىرلەنىپ كەلگەن. تۇياقتارىنىڭ اراسىندا ەرەكشە بەزدەرى جاقسى جەتىلگەن. سول بەزدەردەن بولىنگەن سۇيىقتىق ارقىلى ءبىرىن-ءبىرى تابادى. قاۋىپ تونگەندە شاعىن قارا قۇيرىعىن تىك كوتەرىپ، باسىن ارتقا شالقايتا تىك ۇستاپ جىلدام جۇگىرەدى، كەيدە 4-5 مەتر جەرگە قىرعي الادى.

قاراقۇيرىقتىڭ دەنە بىتىمىندە كوزگە وعاش كورىنەتىن ەشبىر مۇشە مۇلدە بايقالمايدى. ونىڭ دەنەسىندەگى بارلىق مۇشەلەر ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىمدى ورنالاسىپ، اڭنىڭ ءمۇسىنىن سىمباتتاندىرا تۇسەدى. ۇزىنشا كەلگەن موينى شاعىن باسپەن بايلانىسىپ، ونداعى جاۋدىراعان العا شىعىڭقى قارا كوزدەرى، ارتقا قاراي ءسال ءيىلىپ كەلگەن ورامالى ءپىشىندى مۇيىزدەرى جانە شاعىن تۇياقتى سيدام سيراقتارىنىڭ ءبارى دە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعان ءمۇسىن اڭنىڭ اجارىن ارايلاندىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى.
دالامىزدىڭ كەڭ بايتاق كاسپي تەڭىزى مەن زايسان قازانشۇڭقىرىنا دەيىنگى القاپتاردى ءبىر كەزدە 200 مىڭنان استام قاراقۇيرىق مەكەندەگەنى دە بەلگىلى. ونىڭ ساپالى ەتى مەن باعالى تەرىسىنە بايلانىستى بەيبەرەكەت كوپتەپ اۋلاۋدىڭ سالدارىنان ولاردىڭ سانى كۇرت ازايىپ كەتكەن. سوندىقتان دا ەلىمىزدە 1951 جىلدان باستاپ زاڭ جۇزىندە قاراقۇيرىقتى اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان.
قاراقۇيرىق كوبىنە ەلىمىزدىڭ قۇرعاق دالالى، شولەيتتى جانە ءشولدى القاپتارىندا تارالعان. ول 100 كۇن سەكسەۋىل، جىڭعىل، توراڭعى وسكەن بۇيراتتى جال قۇمداردىڭ اراسىندا دا كەزدەسەدى. كەيدە شاعىن تاۋ بوكتەرلەرىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500-3000 مەتر بيىكتىكتە كەزدەسەدى. قىس جانە كۇز مەزگىلدەرىندە قار از تۇسەتىن جەرلەرگە قونىس اۋدارادى. توپىراعى قۇمدى جۇمساق جەرلەردەن 60×30 سم جەردى تۇياعىمەن تارپىپ قازىپ، ۋاقىتشا جاتاق جاساپ جاسىرىنىپ جاتادى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، قارا­قۇيرىق 70-تەن استام شوپتەسىن جانە بۇتالارمەن قورەكتەنەتىندىگى انىقتالعان. ول ورتاشا ەسەپپەن، تاۋلىگىنە 6-7 كگ قورەكتى پايدالانادى. اششى، تۇششى جانە قاق سۋلارىن ىشە بەرەدى. سۋاتقا كەشكىلىك قاراڭعىلىق تۇسكەندە جانە تاڭەرتەڭگىلىك مەزگىلدە كەلەدى. كوبىنە تاڭەرتەڭگىلىك سالقىندا جانە كەشكە قاراي جايىلادى. ەستۋ جانە كورۋ مۇشەلەرى جاقسى دامىعان وتە ساق جانۋار.
قاراقۇيرىقتىڭ نەگىزگى جاۋلارى – قاسقىرلار، تۇلكىلەر، قاراقالدار، بۇرالقى­يتتەر، سونىمەن قاتار بۇركىت جانە قاراقۇس تا لاقتارىنا شابۋىل جاسايدى.
قازىرگى كەزدە قاراقۇيرىقتىڭ ازداعان توپتارى ءۇستىرت، بارساكەلمەس تابيعي قورىقتارىندا، «التىنەمەل»، «شارىن» ۇلتتىق تابيعي ساياباقتارىندا، اقتاۋ-بوزاشى، بالقاش ماڭى، قاروي، قاراقيا-قاراكول، انداساي تابيعي قورىقشالارىندا، كەندىرلى-قاياسان جانە جۋساندالا تابيعي قورىقتىق بەلدەمدەرىندە قورعاۋعا الىنعان.
قاراقۇيرىقتىڭ سانى كۇرت ازايىپ بارا جاتقاندىقتان، قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا (2010) تىركەلگەن.
قاراقۇيرىق ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن باسقا اۋعانستان، گوبي شولىندە، سولتۇستىك تيبەتتە، الاشان، وردوس، شىعىس كاۆكاز جانە ورتا ازيا ايماقتارىندا كەزدەسەدى. وزبەكستاننىڭ بۇقارا قالاسىنىڭ ماڭىندا قاراقۇيرىقتى قولدا ءوسىرىپ كوبەيتەتىن ارنايى تالىمباق ۇيىمداستىرىلعان. ءدال وسىنداي ارنايى تالىمباقتى «التىنەمەل» ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا ۇيىمداستىرۋدى عالىمدار ۇسىنادى.
قازىرگى كەزدە «التىنەمەل» ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا 6,5-7 مىڭ باس قاراقۇيرىق ەسەپكە الىنعان. جالپى، قازاقستان بويىنشا قاراقۇيرىقتىڭ سانى 20-25 مىڭ باس دەپ ەسەپتەلىنەدى.
قاراقۇيرىقتى قورعاپ، سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى كەڭىنەن جۇرگىزىلۋى كەرەك. ويتكەنى قاراقۇيرىق ەلىمىزدىڭ ءتول ءارى سىمباتتى اڭدارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ونى قورعاۋدىڭ ەستەتيكالىق ءمانى دە زور ەكەندىگىن ەشۋاقىتتا ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز.

رىسباي ساتىمبەكوۆ،
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

"انا ءتىلى" گازەتى