اقىلبايدىڭ اقىن-اكە جانىنا ورالۋى
10 تامىز – اباي كۇنى!
«اتا-اناعا كوز قۋانىش...»
سوڭعى كۇندەرى ابايدىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى. بۇل وزگەرىستى بىلايعى جۇرت اڭداي قويماعان. بىراق، وتاعاسىنىڭ قاباعىن باققان ەركەجان بىردەن بايقادى. ءىنىسى وسپاننىڭ قازاسىنان كەيىنگى تۇنجىرىڭقى ءجۇزىنىڭ اشىلعانىنا ىشتەي قۋانادى. بۇعان اقىلبايدىڭ سەبەپ بولعانىن دا سەزەدى. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى اياعى باسىلعان ءبىر ارەدىكتە ەركەجان ابايعا:
– اقىلجاننىڭ باۋىرلارىنىڭ ورتاسىنا قوسىلعانى جاقسى بولدى-اۋ... – دەپ اقىننىڭ جاۋابىن توسقانداي بوگەلە بەردى.
اباي باسىن قاعازدان كوتەرگەنىمەن، ءلام-ميم دەپ جاق اشپادى. ايەلىن تىڭداعىسى كەلەتىن سىڭايى بار. سوعان قاراعاندا جاڭاعى ەستىگەن ءسوز جانىنا جاعاتىنداي. ەركەجان جۇبايىنىڭ جىلى شىرايىن تانىعان سوڭ، ايتپاق ويىن ەندى ىرىكپەدى:
– جاستار ازىلدەرى جاراسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تۇزەپ، مارە-سارە بولادى دا جاتادى، ايتەۋىر.
وتباسىنداعى كوڭىل-كۇيدى تىلەۋقور قوساعىنىڭ ايتقىزباي ۇققانىنا اقىن ىشتەي رازى ەدى. ەندەشە، بۇدان ءارى ۇندەمەي قالۋعا بولمايدى:
– ونىڭ راس، وسى اقىل تۋعاندا بالا قادىرىن بىلەتىن جاستا ما ەدىك، – دەدى تۇڭعىش پەرزەنتىن ەركەلەتە الماعانىن مويىنداعانداي. – ايتسە دە، مەيىرىمگە كەندە بولعان جوق. قارا شاڭىراقتىڭ كەنجەسى ورنىندا ەركەبۇلاڭ ءوستى. تەك قانا، انە ءبىر توقمەيىل، ماقتان قۇمارلاۋ مىنەزى بولماسا...
قاجىنىڭ ءوزى عانا ەمەس، جاس توقالى نۇرعانىمنىڭ دا اقىلبايعا قامقور بولا العانىن جۇرت جاقسى بىلەدى. ونىڭ اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشقان سوڭ ودان ءارى وقىماعان ساۋىق قۇمارلاۋ مىنەزى دە بەلگىلى. سوعان وراي اقىلبايعا ارنالىپتى دەگەن ولەڭىنەن بالاسىنىڭ كەلەشەگى الاڭداتقان اكە ۋايىمى ەستىلەدى: «اتا-اناعا كوز قۋانىش – الدىنا العان ەركەسى. كوكىرەگىنە كوپ جۇبانىش، گۇلدەنىپ وي ولكەسى. ەركەلىك كەتتى، ەر جەتتى، نە ءبىتتى؟...».
باسە، نە ءبىتتى؟
ولەڭنەن اقىن-اكە ارمانى مەن رەنىشى قاتار اڭعارىلادى: «سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي، سۇيىنەرگە جارار ول. سۇيكىمى جوق قۇر ماسىل بي / سۇيرەتىلىپ وتەر سول. تابىلماس قايلا، ويبايلا – نە پايدا؟..».
سۇيكىمى قاشقان ۇلدان ساقتاسىن دەڭىز. الەۋەتى زور اكەسى باۋىرىنا سالعان تۇڭعىشىن ءابدىراحمانى سەكىلدى وقىتا الماي قالعانى جانىنا باتاتىن.
سوڭعى ۋاقىتتا ونىڭ جيدەبايعا ات باسىن جيىرەك بۇرىپ، «ونەر ورتاسىن تاپقانىنا» رازى:
– ەندى الاڭسىزبىن، سودان مەيىرىمىڭدى اياماشى، – دەدى.
وسى ءبىر بەيكۇنا ءسوز، الايدا ەركەجاننىڭ جانىنا سالقىنداۋ ءتيدى:
– و نە دەگەنىڭىز، اۋباكىرىم مەن پاكيزاتىمنىڭ كوكەسىنىڭ مۇندا وگەيلىك كورەر ءجونى قايسى، – دەگەنىندە جۇرەگىن سىزداتقان سىرىن بۇگە المادى: – ويتكەن كۇندە ءىنىڭىزدىڭ اماناتىن ۇمىتقانىم عوي.
وسپان ەكەۋى باۋىرلارىنا سالعان اقىلبايدىڭ ەكى بالاسىنا ەركەجاننىڭ ەرەكشە وبەكتەيتىنىن كورىپ ءجۇر. ەندەشە قۇرساق كوتەرمەگەن ايەلدىڭ كوڭىلشەكتىگىن دە تۇسىنەدى. بىراق جارىنىڭ «السىزدىگىن» بايقاماعان بولا سالۋ وعان وڭاي ەمەس: «قالقام-اي، مەن ۇندەمەي جۇرەمىن كوپ، ويلاما وتسىز، ويسىز، سۋىق جان دەپ. جۇرەكتەگى جالىندى كوزدەن جاس قىپ، اعىزعانىم بولادى ول نەگە سەپ؟..».
كەلەسى ساتتە ءوزى جاقىندا تارجىمالاعان ولەڭمەن جارىنىڭ ۋايىمىن ىشتەي بولىسەدى: «ىشىمدە قايعىم قالىڭ، كوز جاسىم كەم، ادام جوق، كىمدى دوس دەپ مەن شاعۋشى ەم...».
اقىننىڭ وسى ءسات جان سىرىن ولەڭگە اشىپ، سودان جۇبانىش تاۋىپ وتىرعانىن ەركەجان بىلمەگەن. ولەڭنىڭ ءازىل ارالاس سوڭعى بۋىنىن ويشا قايىرىپ، ءجۇزى جىلۇشىراي قالدى: «...ايەل ادام گۇلمەن تەڭ، دىمدى سۇيمەك، كوزىنەن جاسى شىقسا، بويىنا ەم».
تالايدان بەرى سالقىن سابىر تاۋىپ، ءجۇزى سيرەك جادىرايتىن ابايدىڭ جىميعانى ەركەجاننىڭ ەسكى كۇيىنىشىن تەز ۇمىتتىردى. اقىننىڭ كىتابىنا قايتا ۇڭىلگەنىن كورگەن سوڭ، شارۋاسىمەن اينالىسىپ كەتتى. حاكىم وڭاشا قالعان سوڭ دا پەرزەنتىنە قاتىستى وي سۇرلەۋىنەن بىرازعا شەيىن شىعا المادى. «اقىلبايدى ايتىپتى» دەپ، ەل اۋزىندا جۇرگەنى «اتا-اناعا كوز قۋانىش...» دەگەن ولەڭ عانا ەدى.
سونى بىلەتىن كەيبىرەۋدىڭ، ءتىپتى وزىنە كىنا ارتاتىنىنان دا حاباردار. بىراق سول ءۇشىن ەشكىمنىڭ دە الدىندا اقتالماق ەمەس. ون التى جاسىندا اكە اتانسا، پەرزەنتىن قايدان باۋىرعا تارتسىن. ونىڭ ۇستىنە اكەسى قۇنانباي ءوز الدىنا، نۇرعانىم دا بۇعان ۇلىنىڭ ماڭدايىنان «سيپاتا» قويماس ەدى. وزىنە ءبىر شاقالاق بۇيىرماعان جاس توقال اقىلبايدى كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي كورىپ، شاڭ جۇقتىرماي وتىرادى.
ولاي بولسا، الاڭدايتىن دا ءجونى جوق سەكىلدى. بىراق تۇڭعىشىنىڭ مولدادان ساۋاتىن اشقان كۇيى وقۋىن ودان ءارى جالعاستىرا الماعانى قابىرعاسىنا باتاتىنى دا راس. بالكىم، ۇلىنىڭ وقۋىنا دەر شاعىندا ءمان بەرسە، اكەسى دە قولىن قاعا قويماس پا ەدى؟ ەندى، مىنە، ونىڭ ساۋىقشال مىنەزىنە ءوزىن دە كىنالىدەي سەزىنەدى: «باسىندا اكە ايتپاسا اقىل جارلىق، اعايىن تابىلماسا وي سالارلىق، قالجىڭداسىپ وتكىزگەن قايران داۋرەن، تۇبىندە تارتقىزباي ما ول ءبىر زارلىق؟» – دەپ ويعا باتادى.
قارا شاڭىراقتاعى اقىلبايىنىڭ ماڭعاز قالپى مەن «ەلەڭ-سەلەڭ» تىرلىگىنە دەگەن قىنجىلىسىن اباي بۇرىن دا جاسىرمايتىن. وسى سەبەپپەن ولەڭ جازعانى دا سول ءبىر جولى عانا ەمەس. كورگىسى كەلەتىنى – «سۇيىنەرگە جارار» ونەگەلى ۇرپاق. ءوزىنىڭ وسى ارمانىن ءدايىم ولەڭگە ءتۇيىپ، بالاسىنىڭ قۇلاعىنا جەتۋىنەن دامەلى: «تايعا مىندىك، تويعا شاپتىق، جاقسى كيىم كيىنىپ. ۇكى تاقتىق، كۇلكى باقتىق، جوق نەمەگە ءسۇيىنىپ. كۇيكەنتاي كۇتتى، قۇس ەتتى، نە ءبىتتى؟...» دەپ الاڭ كوڭىل جۇرەتىن.
راس، نە ءبىتتى؟ شالا وقۋ، بوس قالجىڭ، ات جاراتىپ، ءسان تاراتقان كۇندەستىك... ۇلىنىڭ التىن ۋاقىتىنىڭ تەككە ءوتىپ جاتقانىنا قالاي بەي-جاي قاراسىن: «جازۋ جازدىق، حات تانىدىق، بولدىق ازات مولدادان. شالا وقۋدان / نە جارىدىق، قالعاننان سوڭ قۇر نادان؟...» دەپ قاباعى تۇيىلەدى. ەندەشە «باعاسىز جاستىق – بوزباستىق، اداستىق... بۇرىنعى قايدا؟ ويبايلا – نە پايدا؟...». قايتا اينالىپ كەلمەس ۋاقىتتىڭ قادىرىن بىلگەنگە نە جەتسىن: «ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك، ءھاميشا ءومىر وتپەك – ول بىلدىرمەك. ءبىر مينۋت – ءبىر كىسىنىڭ ومىرىنە ۇقساس، ءوتتى، ءولدى، تاعدىر جوق قايتا كەلمەك...».
بالاسىنا قاتىستى وكىنىشىنىڭ جەكە باسىنا، ياكي جالقىعا عانا ەمەس، جالپىعا ورتاق ەكەنىن دە اباي جاقسى بىلەدى: «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق، قارتايماستاي كورمەلىك، ويلانالىق. جاستىقتا كوكىرەك زور، ۋايىم جوق، دەيمىز بە ەش نارسەدەن قۇر قالالىق...» – دەپوقۋشىسىنا وي سالادى. وسىنى، اتتەڭ وزگە جۇرت، اسىرەسە، جاستار تۇسىنسە عوي: «اۋەلى ونەر ىزدەلىك، قولدان كەلسە، ەڭ بولماسا ەڭبەكپەن مال تابالىق... «ەھە-ەھەگە» ەلىرمە، بوزبالالار، بۇل بەس كۇندىك ءبىر مايدان ەر سىنارلىق».
اقىلبايعا ارناعان ءسوزىنىڭ قالىڭ قازاعى دىلگىر ءبىلىم مەن ەڭبەكتى دارىپتەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى عانا ەكەنى وزىنە عانا ايان. جانىنا ورالعالى بەرى ونىڭ ولەڭگە بەيىمى بارىن بايقاپ ءجۇر: «ناعاشىم – ەر قازىبەك اۋليە ەتكەن...» سەكىلدى جىر-توعاۋلارى قۇلاعىنا جەتىپ تە جاتادى. تۇڭعىشىنىڭ اتا-تەگىن ماقتان ەتكەن سوزدەرىمەن ەشكىمنىڭ تالاسا المايتىنى داۋسىز:
« .... ءارى ارعىن، بابام دەسە بولماس جالعان، تەك كىسى ەمەس وسىنداي جولدى سالعان... بەكبولات تۋىپ قالعان سونداي زاتتان... تىلەنشى ودان تۋعان ءوزى دانا، ۇلىنا ورتا ءجۇزدىڭ بولعان پانا...».
بۇدان ءارى ونىڭ «بىرىنە - بىرىنەن سوڭ جۇرت بيلەتىپ، جاراتقان وسىلاي عىپ حاق تاعالا» دەي كەلىپ، «ىعى زور» قۇنانبايداي اتاسىمەن ماقتانعانىنا ەرىكسىز ەزۋ تارتادى: «بۇلعىننان ىشىك كيدىم، كامشات جاعا، سارپ ەتتىم دۇنيەنى بىلمەي باعا...».
اكە جۇرەگى ۇلىنىڭ دارىنىن مويىندايدى. ءوز قاتارىنا قاراعاندا سوزگە جۇيرىك، سۋىرىپ سالما ەكەنى دە راس: «الەكەم ءبىر ءان تاۋىپ بەر دەگەن سوڭ، ماتاي دا الىس ءبىرتالاي جەر دەگەن سوڭ. ويىما ون مينۋتتا وسى ءان ءتۇستى، قولىمدى قاپاش-قۇپاش سەرمەگەن سوڭ»، – دەپ توگىلتكەنىنە شىن كوڭىلدەن رازى.
حاكىم «قولىن كەش سەرمەگەن» وكىنىشىنىڭ ورنىن «بىلمەككە قۇمار، ۇيرەنۋگە تويمايتىن» ۇرپاقپەن تولتىرسام دەگەن ماقساتىنا جەتۋدەن ءۇمىتتى. اقىلبايى مەن ماعاۋياسىنىڭ تاياۋدا وزىمەن بىرگە سەمەيدەگى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ جونىندەگى قامقورشىلىق كەڭەسكە مۇشە بولعانىن دا جانىنا تايانىش ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ءىنىسى وسپاننىڭ قازاسى قاماعان قايعىسىن اقىلبايىنىڭ ورالۋى جەڭىلدەتە تۇسكەندەي سەزىنەدى. ول تۋرالى «ەسكىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن داستان ەتىپ جازىپ شىعىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن. ولەڭنىڭ قاپ تاۋىن مەكەندەگەن ەلدەگى قوس مۇڭلىقتىڭ عاشىقتىق سىرى جايىندا ەكەنى اقىنعا ءمالىم.
بۇل اڭگىمەنى، تەگىندە توبىقتى جۇرتىنىڭ ابايدان ەستىپ، كەيىن اۋىزدان-اۋىزعا تاراعالى قاشان. بۇگىن ۇستاز-اكە ۇلىمەن وڭاشا قالعانىندا، ونىڭ پوەماسىن تىڭداۋعا ىقىلاس تانىتتى. سوعان وراي اقىلباي ەمىن-ەركىن وسكەن مىنەزبەن قاعازعا قاراماي-اق مانەرلەپ وقي جونەلدى. ولەڭدى تىڭداي وتىرىپ كاۆكازدىڭ تامىلجىعان تابيعاتىن ۇلىنىڭ شىنايى سۋرەتتەي العانىنا كوڭىلى تولدى: «قازاقتىڭ «قاپ» دەگەنى كاۆكاز سەرەك، ءتاڭىرىم، سۇلۋ بيىك ەتكەن ەرەك... كاۆكازدى سۇلۋ قىلعان قۇداي قالاپ، كورگەن ادام كەتە الماس تاماشالاپ... اق جيەك، كوكشىل سۇرعىلت ساۋلە بەرگەن، مۇنارتقان كاۆكاز بۋى كوتەرىلگەن. التىن شاتىر ساۋلەسى تاۋ باسىندا...».
داستاننىڭ، اسىرەسە، «بۇلبۇل قۇس ۇيقىسىنان كوزىن اشىپ، تۇرىنە گۇل-بايشەشەك تاڭىرقاسقان» دەگەن جەرىنە كەلگەندە اقىلبايدىڭ ءسوز ساپتاۋىنا ىشتەي ءسۇيىندى. بىراق ولەڭ ءسوزدىڭ «تىگىسىنىڭ سەتىنەپ» كەتۋىنەن سەكەمدەنىپ، ءوز پىكىرىن ازىرگە ويىنا تۇيەدى: «ءپالى، «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى، سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى» دەگەن وسى دا».
حاكىم جىردىڭ «قيىننان قيىستىرعان» شۋماقتارىنا ەرەكشە ىقىلاس قويادى: «قوزعاعان جاس قۋاتىن ماۋەلى جاز، ماقۇلىق قىبىرلاعان ءبارى دە ءماز» دەگەن «اينالاسى تەپ-تەگىس، جۇمىر» ولەڭ جولدارى «جۇرەگىنە جىلى تيەدى». ودان اقىن ءوزىنىڭ توڭىرەكتى ءماز-ءمايرام، مامىراجاي كۇيگە بولەگەن «جازعىتۇرى» اتتى ولەڭىنىڭ لەبىن سەزگەندەي جادىرايدى: «جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن، جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن. كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال، جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن...».
التى ايلىق قىتىمىر قىستان كەيىن جەر اياعى كەڭىپ، تىرشىلىك جايراڭ قاعادى: «جاز جىبەرىپ، جان بەرگەن قارا جەرگە / راحمەتىنە اللانىڭ كوڭىل سەنەر. مال سەمىرەر اق پەنەن اس كوبەيەر، ادامزاتتىڭ كوڭىلى ءوسىپ كوتەرىلەر. قارا تاستان باسقانىڭ ءبارى جادىراپ، ءبىر ساراڭنان باسقانىڭ پەيىلى ەنەر». اقىن-اكەنىڭ سۋرەتتى ءسوزىنىڭ تالاپتى جاسقا قانات بايلاعانى انىق: «قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ، كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ... كوبەلەكپەن، قۇسپەنەن ساي دا دۋ-دۋ. گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا، سىبدىر قاعىپ بۇراڭداپ اعادى سۋ. كول جاعالاي مامىرلاپ قۋ مەنەن قاز، جۇمىرتقا ىزدەپ جۇگىرىپ بالالار ءماز..».
وسىنداعى ابايدىڭ «دۋ-دۋ ۇشقان كوبەلەگى» مەن بالالاردىڭ ءماز-ءمايرام سۋرەتى اقىلبايدىڭ دا داستانىنان كورىنىس بەرەدى: «كوبەلەكتەي كوپ اسكەر سايدا دۋلاپ، قامدانعان قالىڭ كىسى شىقتى شۋلاپ...» نەمەسە «قوزعاعان جاس قۋاتىن ماۋەلى جاز، ماقۇلىق قىبىرلاعان ءبارى دە ءماز». البەتتە، بەيبىت كۇندە ابايداعى «گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا» سۋدىڭ «سىبدىر قاعىپ بۇراڭداپ اققانى» جاراسىمدى-اق. بىراق، وسى ەركە-ناز «ءبىر سوزگە قانجار الىپ قاعىسقاننان ىركىلىپ كورمەگەن» نەمەسە «ەكى ءسوزدى كوتەرمەس زور كوكىرەك، قارا سالى جامىلعان كەمپىرى كوپ» ءوڭىردىڭ «تەنتەك» مىنەزىمەن قابىسا قويماس ەدى.
سوندىقتان داعىستاننىڭ تابيعاتىن سيپاتتاي وتىرىپ اقىلبايدىڭ جازيرالى وڭىردەگى قاراما-قايشىلىقتى تايعا تاڭبا باسقانداي بەينەلەۋى ۇستاز كوڭىلىنەن شىعادى: «گۇل مەن اعاش مايىسىپ قاراعاندا، ەلىرىپ تىك قارايدى كاۆكاز مىقتى». دارحان تابيعات پەن حالىقتىڭ تاكاپپار بولمىسىنىڭ بەتپە-بەت قويىلۋىنان دا اكە دارىن «سىباعاسىن» سەزەدى. جاس اقىننىڭ كوركەم ءتىلى مەن كورىكتى ويىنا جۇرەگى ەلبىرەپ، جانى سۇيىنەدى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ جازعانىنا ەلىكتەپ، جەكەلەگەن سوزدەرىن ءتول شىعارماسىنا ەنگىزگەنىنە ءىش تارتادى.
مۇنى حاكىم ءوزىنىڭ لەرمونتوۆتان اۋدارعان «تەرەكتىڭ سىيى» ولەڭىنە ۇلىنىڭ ەلىكتەۋىنەن دە بايقايدى: «اساۋ تەرەك دولدانىپ، بۋىرقانىپ، تاۋدى بۇزىپ جول سالعان، تاستى جارىپ، – دەپ تولعانادى جاس شايىر. – ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىن / ايداھارداي بۇكتەلىپ، ءجۇز تولعانىپ...». كاۆكازدىڭ اسقاق رۋحى مەن حالقىنىڭ كەكشىل مىنەز-قۇلقىن اقىلباي «داعىستاندا» سوزبە-ءسوز نەمەسە ماعىنالىق جاعىنان استاستىرا وتىرىپ تولعايدى: «اقىرىپ ايداھارداي ءجۇز تولعانىپ، تاۋدى بۇزىپ، تاس جارعان دولى تەرەك...».
ولاي بولسا، وسى تاۋلى وڭىرگە «جاۋمەنەن جالىعۋ جوق شابىسقاننان... ءبىر سوزگە قانجار الىپ قاعىسقاننان... ءار جەرىنەن اجالدىڭ ءيىسى شىعىپ، سۋىق تۇسپەن قارايدى كارى كاۆكاز...» دەپ بەرىلگەن باعا ەل مەن جەردىڭ «ەگىز» جاراتىلىسىنىڭ ايعاعىنداي. تاپ قازىر ەسىل-دەرتى ءوزى جازعان داستانعا اۋعان اقىلباي اكەسىنىڭ بارىن دا ۇمىتقانداي. داستانداعى كەيىپكەرلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ءتىپتى دۇنيە توڭكەرىلسە دە، وزگە ەشتەڭەگە الاڭدايتىن حالدە ەمەس.
ولەڭنىڭ كەلەسى ءبىر ساتىندە وتكەننىڭ ءلاززاتتى شاعى ەلەس بەرىپ، اكە جۇرەگىن عاشىقتىق سىرى قىتىقتايدى. داعىستاننىڭ تاپ مىناداي ارۋىن كورگەن جانعا «ونسىز دۇنيە تار» ەكەنىمەن دە ىشتەي كەلىسەدى. تال بويىنىڭ ءمىنى جوق، قولاڭ شاشتى ارۋدىڭ اجارىنان ءوزىنىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» سۇلۋىنىڭ سيپاتىن تانىعانداي بولادى. ارۋدىڭ اجارىن ءوزى «بۇرالعان تال شىبىقتاي قىپشا بەلى... تولقىندى قارا شاشى جىبەك تالداي... الاسى از، نۇرلى قارا، ۇيالى كوز، جارالعان ءبىر دەنەسى قاپى قالماي...» دەپ سۋرەتتەگەن ەدى.
سول ءبىر «كىرسىز ءتىس، قىرلى مۇرىن، ءمىنسىز ەرىن... الما بەت، اپپاق ەتى قار سەكىلدى...» كەلبەت تاعى دا ايناداعىداي جارق ەتتى: «الاسى از قارا كوزى نۇر جاينايدى. جىڭىشكە قارا قاسى سىزىپ قويعان، ءبىر جاڭا ۇقساتامىن تۋعان ايدى. ماڭدايدان تۋرا تۇسكەن قىرلى مۇرىن، اقشا ءجۇز، القىزىل بەت ءتىل بايلايدى». شاكىرت ۇلى دا ولەڭىنىڭ اقىن-اكەگە، ونىڭ ءوزى سۋرەتتەپ، جاس اتاۋلى قىزىققان بويجەتكەننىڭ كەلبەتىن ەسىنە سالاتىنىن سەزەتىندەي: «اۋزىن اشسا، كورىنەر كىرسىز ءتىسى، سىقىلدى قولمەن تىزگەن، ءىش قاينايدى... سوراقى ۇزىن دا ەمەس، قىسقا دا ەمەس، نازىك بەل تال شىبىقتاي بۇراڭدايدى... قولاڭ قارا شاشى بار جىبەك تالدى، تورعىنداي تولقىن ۇرىپ، كوز تاڭدايدى».
اقىلباي ءوز «عاشىعىنىڭ» كەلبەتىنە سۇيسىنە وتىرىپ، ۇستازىنىڭ «قانسوناردا» ولەڭىندە كوڭىلىن تەربەگەن «حاسا سۇلۋدىڭ شومىلعانى» كەزىندە ءوزىنىڭ دە كوزىن ارباعانىن قالاي ۇمىتسىن: «قار – اپپاق، بۇركىت – قارا، تۇلكى – قىزىل... اپپاق ەت، قىپ-قىزىل بەت، جاپ-جالاڭاش، قارا شاش قىزىل ءجۇزدى جاسىرعاندا...». وسى ۋاقىت ابايدىڭ «كامشات بورىك، اق تاماق، قارا قاستى... الاسى از قارا كوزى اينادايىن... ۇلبىرەگەن اق ەتتى، اشىق ءجۇزدى، ءتىسى ادەمى... بۇراڭ بەل، بويى سۇلۋ، كىشكەنە اياق... پىسكەن الما سەكىلدى ءتاتتى قىز» الدىنان شىعا كەلەتىندەي تولقىپ كەتكەنىن ول بايقامادى.
اقىلباي شىعارماسىن اياقتاعاندا اقىن-اكە ريزاشىلىعىن اشىق ءبىلدىردى:
– بارەكەلدى، ەل ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن، ءسوز جاقسىسىن كەلىستىرىپسىڭ، ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس بولىپ شىعىپتى، – دەپ ۇلىنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن كىتاپ سورەسىنە بۇرىلا بەردى:
– ەندى سەن مىنانى دا وقىپ شىق، – دەدى ورىس تىلىندەگى كىتاپتى ۇستاتىپ جاتىپ.
بۇل اعىلشىن جازۋشىسى حاگگاردتىڭ «سۇلەيمەن پاتشانىڭ قازىناسى» («كوپي تساريا سولومونا») رومانى بولاتىن. اكەسى داستاندى ۇناتىپ وتىرعانداي كورىنگەنىمەن، اقىلبايدىڭ كوڭىلىندە «نە ايتار ەكەن» دەگەن كۇمانى باسىم ەدى. ءتول تۋىندىسىنا جاڭاعى بەرىلگەن باعا مەن سىيلاعان كىتاپ جاس اقىندى سايگۇلىك مىنگەننەن ارتىق قۋانتتى. جيدەبايعا كەلۋى جيىلەگەن اقىلباي اكە تاراپىنان جىلى شىرايدى وسى جولى شىنداپ سەزىنىپ، اعىنان جارىلدى:
– راحمەت، اكە، – دەگەنىندە «اكە» ءسوزىن ادەيى باسا ايتتى، – وزگە جۇرتتىڭ دا تىرشىلىگىنەن حاباردار بولعان ءلازىم عوي.
– دۇرىس ايتاسىڭ، ونىڭ ۇستىنە مىنا كىتاپتاعى جات جۇرتتىڭ ءبىزدىڭ ەلمەن تاعدىرلاس ەكەنىن دە كەيىن ۇعا جاتارسىڭ. وقىپ كور، ۇناسا ايتاسىڭ، – دەپ بۇل اڭگىمەنىڭ ءالى دە جالعاساتىنىن ءبىلدىردى.
وسىدان كوپ ۇزاماي-اق، تاعى ءبىر جولىققاندا ۇلىنا روماننىڭ ۇناعانىن بىلگەن سوڭ، ونى ولەڭ ەتىپ جازۋعا كەڭەس بەردى. ول دا كىبىرتىكتەي قويمادى. قايتا وسىنداي اڭگىمە بولارىن سەزگەندەي ءجۇزى نۇرلانىپ تۇرعان...
شاكىرت-بالالارىنىڭ ءبىرى – اقىلباي دا ءومىر ونەگەسىنەن ولەڭمەن سۋسىنداپ، جاي عانا «كوز قۋانىشى» ەمەس، «سۇيىنەرگە جارار» ازاماتقا اينالىپ كەلە جاتتى. اكەسىنىڭ «ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ۆاديم»، «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى» جانە باسقا شىعارمالارىنا وي جىبەرىپ، اقىننىڭ جان سىرىنا دەن قويعان-دى.
اقىلباي «داعىستان (كارى ءجۇسىپ»), «زۇلىس» داستاندارىندا ۇستاز ۇلگىسىمەن زاماننىڭ تامىرىن باسىپ، ۇلى اقىن ولەڭ ءسوزىنىڭ تەرەڭىنە «سۇڭگۋگە» تىرىسادى. ەل-جۇرتىنىڭ باسىنداعى قاراڭعىلىق پەن بوداندىق قىسپاعىنا ونىڭ دا جۇرەگى اقىن-اكەسىمەن بىرگە سىزدايدى: «ورىس ايتتى وزىڭە ەرىك بەرەم دەپ، كىمدى ءسۇيىپ سايلاساڭ، بەك كورەم دەپ. بۇزىلماسا، وعان ەل تۇزەلگەن جوق، ۇلىق ءجۇر بۇل ءىسىڭدى كەك كورەم دەپ...».
بۇل ازداي اعايىننىڭ الاكوز تىرلىگى دە قابىرعاسىنا باتادى: «بارىپ كەلسە ەرتىستىڭ سۋىن تاتىپ، بەرىپ كەلسە ءبىر ارىز بۇتىپ-شاتىپ، ەلدى الىپ، ەدىلدى الىپ ەسىرەدى، ءىسىپ-كەۋىپ، قابارىپ كەلە جاتىپ». بۇل – باس كوتەرەر يگى جاقسىنىڭ كوپشىلىگى حالىقتان الىستاپ، ورىس پاتشاسىنىڭ بيلىگىنە جالتاق كۇي كەشكەن كەزەڭ ەدى.
بەلدەن باسقان وتارلىق بيلىككە جانە قارىنداس حالقىنىڭ كۇيكى تىرلىگىنە اشىنعان اقىن-اكەسىنىڭ مۇڭ-زارىن ساناسىنا توقي بەرەدى. بىراق، اباي ءوزى ۇسىنعان حيكايانى ۇلى شاپشاڭ جازا قويادى دەپ ويلاماسا كەرەك. سوندىقتان ءوز ويىن ونىڭ وتكەن جولى-اق ايتقىزباي ۇققانىنا ريزا. «زۇلىس» پوەماسىندا اقىلباي افريكا قۇرىلىعىن شەتەلدىكتەردىڭ وتارلاۋىنا قارۋ الىپ، قارسى كوتەرىلگەن جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ قايسار مىنەزىن دارىپتەپ، وي جەلىسىن اكە ارمانىمەن وزەكتەس ورەدى. بار ايىرماسى، داستانداعى وقيعا شىڭعىستاۋدىڭ باۋرايىندا ەمەس، افريكاداعى ءنىل دارياسىنىڭ بويىندا وتەدى.
حاكىم شاكىرتىنىڭ جاڭا شىعارماسىنان قارا قۇرىلىقتىڭ قازىناسىنا قىزىققان كەلىمسەكتەردىڭ «باي مەيىرسىز ەر قۇلدان سازا تارتقان» وپاسىز تاعدىرىنىڭ كۋاسىنە اينالادى. افريكا زاڭگىلەرى تۋرالى داستان اكەلى-بالالى ەكەۋدىڭ وتارلىق «ورتىنە» كۇيىنگەن جاندارىنىڭ ىشقىنىسى بولاتىن. ولار بوداندىق قۇرىعىندا بۇلقىنعاننىڭ جالعىز قازاق ەمەسىن بىلەدى. ەۋروپانىڭ سول تۇستاعى انگليا مەن فرانتسيا، يسپانيا مەن پورتۋگاليا سەكىلدى الەۋەتتى مەملەكەتتەرى وزىق تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا جاڭا جەرلەرگە باسا-كوكتەي كىردى. اسىرەسە، حVIII عاسىردا كەنجە قالعان حالىقتار جاپپاي دەرلىك قۇلدىق قامىتىن كيدى.
«كرەپوستنويلىق پراۆو» كەڭىردەگىن سىعىمداعان ىرگەدەگى ورىس پاتشالىعى مۇحيت كەزىپ، اۋرە بولمادى. ورال تاۋىنان اسىپ، وڭتۇستىككە قاراي جوڭكىدى. ەۋروپالىق وتارلاۋشىلار «قازىنالى» جەرلەردى، ارزانعا بولسا دا ساتىپ الىپ جاتتى. ال، ورىس باسقىنشىلارى كەرىسىنشە، اۋەلى ءسىبىر جۇرتىن، بۇدان كەيىن كەزىندە ءوزى باس ۇرعان «التىن وردا» مۇراگەرى – قازاق دالاسىن زورلىقپەن باسىپ، جانشىدى. بۇعان كەلىسپەي، قارسى شىققاندى قىرىپ، جويۋدان دا ەش تايىنبادى.
اقىن ۇلدارىنا بوداندىقتا كۇن كەشكەن ەلدەر تۋرالى جىر جازۋعا تاپسىرما بەرۋى، ابايدىڭ ىشتە قايناعان ىزا-كەكتى شىم-شىمداپ بولسا دا سىرتقا شىعارۋىنىڭ «بەيكۇنا» جولى ەدى. ول اعارتۋشىلىق جولىنداعى تىنىمسىز قام-قارەكەتكە كوشكەن ەدى. اقىننىڭ قارۋمەن مايدانعا تۇسۋگە ەمەس، ءبىلىم مەن ونەر باسەكەسىنە شاقىرۋى ومىردەن تۇيگەن ۇلى سابىر ەدى. اللا تاعالانىڭ ەرەكشە جاراتىلىسى – ادام ەكەنىن بىلگەندىكتەن «ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ونەرى / كوك بۇلىتتان اشىلسا... كىرلەگەن جۇرەكتىڭ جۋىنباي تۇرا الماسىنا» سەنەدى.
وسىلاي قايران قازاعىن وياتۋدى اڭساعان حاكىم اقىندارعا زور ءۇمىت ارتادى: «ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ، ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز... سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ، الدى-ارتىنا قارانار. دۇنيە كىرىن جۋىنىپ، كورىنىپ ويعا ءسوز سالار. قىرانشا قاراپ قىرىمعا، مۇڭ مەن زاردى قولعا الار».
...ال، قازىر شە؟ حالىقتىڭ جانىنا باتقان ءسوزدى ءبىز – اقىن - جازۋشىلار، بارشا قالامگەر قاۋىم ايتا الىپ وتىرمىز با؟ «كەكتەنىپ نادان، زۇلىمعا، شيىرشىق اتار تولعانار» جاننىڭ كوپ ەمەسى دە شىندىق.
ابايدىڭ «ادىلەت پەن اقىلعا / سىناتىپ كورگەن-بىلگەنىن، بىلدىرەر الىس، جاقىنعا / سولاردىڭ سويلە دەگەنىن. ىزالى جۇرەك، دولى قول، ۋلى سيا، اششى ءتىل / نە جازىپ كەتسە – جايى سول، جەك كورسەڭدەر ءوزىڭ ءبىل» دەۋى دە سودان.
ەل-جۇرتىن سۋرەتتى ءسوزدىڭ سامالىمەن سەرگىتىپ، تەرەڭ ويمەن تەربەگەن ادامدىق پەن ازاتتىقتىڭ شامشىراعى – اباي ءسوزىن اقىلباي دا اقىن-اكە اماناتىنداي قابىلدايدى. زامانىنىڭ زارىن جان جۇرەگىمەن تۇسىنگەن دارىندى اقىن، وكىنىشكە قاراي، سەمەيدە اكەسىنىڭ قىرقىن بەرگەن كۇنى جالعاننان باقيعا وزدى.
بولات جۇنىسبەكوۆ
Abai.kz
