– جۋىردا عانا قىرعىز-قىتاي شەكاراسىندا توسىن وقيعا ورىن الىپ، قىرعىز شەكاراشىلارى 11 لاڭكەستى اتىپ ءولتىردى. وسى وقيعا مەن «ارقانكەرگەن» وقيعاسىنىڭ اراسىنان ۇقساستىقتار كورمەيسىز بە؟

– ەكى وقيعا دا شەكارادا ورىن الدى دەگەنى بولماسا، باسقا ەشقانداي ۇقساستىق كورىپ وتىرعان جوقپىن. قىرعىزستاندا قارۋلى توپ قىتايدان بەرى قاراي وتكىسى كەلگەن جەردە قۇرىقتالىپ، جويىلدى. ارقانكەرگەندە كىل قازاقتىڭ اراسىندا قورلىق پەن كوتەنزورلىقتى كورگەن چەلاح جىندانىپ، زاستاۆانى قىرىپ تاستادى.

– قىرعىزدار شەكارادا بولعان وقيعانى وتانداستارىنان جاسىرعان جوق. شەكاراشىلاردىڭ «بەرىل» دەگەن بۇيرىعىنا لاڭكەستەردىڭ «اللاھۋ اكبار» دەپ وق بوراتقانىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى. ال، بىزدە قازاقستاندا ءبارى كەرىسىنشە. ءبىزدىڭ بيلىك ورىن العان وقيعالاردى مۇمكىندىگىنشە حالىقتان جاسىرۋعا تىرىسادى. ماسەلەن، 2009 جىلى اقتاۋ تۇرمەسىندە جاتقان 21 تۇتقىن قاشىپ شىعىپ، قولعا تۇسەتىن بولعان سوڭ، اقىرىندا ءوز-وزدەرىن جارىپ جىبەردى. جانە ولار دا جارىلار الدىندا «اللاھۋ اكبار» دەپ ايعاي سالعان. وسىنى مالىمدەگەن ماڭعىستاۋ وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ سول كەزدەگى ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىنەن بوساتىلدى. مۇنداي فاكتىلەر جەتىپ-ارتىلادى. بيلىكتىڭ بۇل قادامى قوعامدى تۇراقسىزداندىرادى دەپ ويلامايسىز با؟

– بۇل ايتىپ وتىرعاندارىڭىز بىزگە جەتكەن اقپارات قانا. وسىنىڭ سىرتىندا بۇدان دا زور شىندىقتار جاسىرىلىپ جاتقانى بەلگىلى. مىسالى، سيرياعا كەتكەن جۇزدەگەن قازاق ازاماتتارى تۋرالى اقپارات وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن بەلگىلى بولعان. جاقىندا عانا اقمولا وبلىسىندا ءبۇتىن ءبىر اۋىلدى جايلاعان ۇيقى-اۋرۋ تۋرالى اقپارات كەم دەگەندە ءۇش اي بۇرىن بەلگىلى بولدى. بۇنداي ساياساتتىڭ سەبەبى ءبىر: ەلىمىزدەگى بيلىكتىڭ اۆتوريتارلى بولۋىندا، كەڭەستىك قالىپتان شىعا الماۋىندا. اۆتوريتارلى بيلىك قوعامدى عانا قاماپ تاستامايدى، ءوزى دە قامالادى. باياعىدا سالتىكوۆ-ششەدرين وسىعان ۇقساس رەسەي بيلىگى تۋرالى «بۇل بيلىك ءوز حالقىن ۇنەمى تاڭ قالدىرىپ وتىرۋى كەرەك، ايتپەسە بيلىگىنەن ايرىلادى» دەگەن ەكەن. بىزدىكى دە سول. بارلىعىنان اسىپ تۇستىك، قىردىق-جويدىق، وزدىق-استىق، عاجاپ-كەرەمەت، تاماشا-تاماشا دەگەنگە حالىقتى ابدەن ۇيرەتىپ العان سوڭ، ءوز وتىرىگىنە ءوزى سەنىپ قالعاندىقتان، كەز-كەلگەن توسىن وقيعانى بيلىك وزىنە قاۋىپ رەتىندە قاراستىرادى. كوپتەگەن جاعدايدا وسىنداي «ۇندەمەس» ساياساتى بيلىكتىڭ جەلكەسىنەن شىعىپ جاتادى. جاڭاعى چەلاحتىڭ ءىسىن كوپشىلىكتىڭ ءالى دە سان-ساققا جۇگىرتىپ جاتقانى دا سوندىقتان. شىنايى اقپارات ايتقان كۇننىڭ وزىندە دە وعان حالىق سەنبەيتىن جاعدايعا جەتتىك.

– بۇگىندە «كاتەۆ» قورى جەتەكشىلىك ەتەتىن تۇرىك ليتسەيلەرى كوپتەگەن مەملەكەتتەردە جۇمىس ىستەپ تۇر. جانە تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ ارتىندا «نۇرشىلدىق»، «سۇلەيمەنشىلدىك»، «گۇلەنشىلدىك» تۇرعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال، مۇنداي ليتسەيلەر قازاقستاندا جەتەدى. ونى بىتىرگەندەر قاتارى قازاقستان بيلىگىنە ارالاسا باستادى. ءسىز وسىلاردان قاۋىپ كورمەيسىز بە؟

– مەنىڭ ويىمشا، قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى قازاقستانداعى ەڭ ساپالى ءبىلىم وشاقتارى. ال، وسىنىڭ سىرتىنداعى تەرىس ۇردىستەردى قوعام، ءباسپاسوز، ارنايى ورگاندار زەرتتەپ، ولاردىڭ كەڭ ءورىس الماۋىنا جول بەرمەگەنى دۇرىس.يسلامدىق باعىتتاعى اعىمدارعا كەلسەك، بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتىنا، مەملەكەتىنە ەڭ ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعاندارى – ۋاحابيلەر مەن سالافشىلار. ولاردىڭ دا وكىلدەرى بيلىككە ارالاسىپ جاتىر. تەلەارنالار مەن ءباسپاسوز قۇرالدارىنداعى جۋرناليستەردى كوپتەپ ءوز جاعىنا تارتىپ، قوعامدىق پىكىرگە اسەر ەتىپ جاتىر. ءدال بۇگىن ايتاتىن بولساق، وسىنى ايتۋ كەرەك. جالپى العاندا، قازاقستانداعى بارلىق شەتەلدىك، مادەنيەتىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزگە جاۋ، جات جاماعاتتاردىڭ بارلىعىنا «ساۋ بول» دەپ ەلدەن ىسىرىپ تاستايتىن ۋاقىت كەلدى. قازاقستاندا الداعى ۋاقىتتا ءبىر عانا بارشاعا ورتاق، قمدب-عا قارايتىن بەلسەندى جاماعات قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىندا قىرۋار ەڭبەكتەنۋ قاجەت. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، بۇل جاماعاتتى بارشا ەل ىشىندەگى تۇركى-مۇسىلمانداردى بىرىكتىرە الاتىن «الاشيا جاماعاتى» دەپ اتاپ، ونىڭ رۋحاني، تەولوگيالىق، فيلوسوفيالىق، قۇقىقتىق نەگىزدەرىن جاساقتاپ شىعۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بيلىك، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى، قمدب باستارىن بۇگىن وسىعان اۋىرتۋى كەرەك. ەكىنشى ءبىر ماسەلە، قمدب قازاق جەرى مەن قازاق دياسپوراسىن ءوزىنىڭ «كانوندىق جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ايماعى، اياسى» دەپ تانىپ، بارشا قازاق پەن بارشا قازاقستان مۇسىلماندارىنا قاتىستى رۋحاني-تەولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العانى دۇرىس. ءتىپتى قاجەت بولسا قازاقتار قالىڭ وتىرعان شەت مەملەكەتتەگى مولدالاردى ەلگە شاقىرتىپ، وقىتىپ، ولاردى ەل، ۇلت مۇددەسىنە جۇمىس ىستەتكىزۋ كەرەك. بۇل، اينالىپ كەلگەندە، قازاق كوشىن قايتا جانداندىرۋدىڭ كوپتەگەن كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى.

– قازاقستانداعى يدەولوگيانىڭ تىزگىنىن بۇگىندە انشىلەر مەن ديكتورلار ۇستاپ وتىر. وسىنىڭ زاردابى قالاي بولماق؟

– ديكتورلار دا، انشىلەر دە كوبىنەسە باسقالار جازىپ بەرگەندى وقيتىن نەمەسە ايتاتىن ادامدار. ال، قوعامنىڭ استارىندا اسا ۇلكەن قۇندىلىعى، ماڭىزى جوق، تەلەديدارداعى تاربيە-ءتالىمى جوق حيحي-قاقاعا تەلمىرىپ وتىرعانى بارشاعا ايان. بۇنى ۇلكەن پروبلەما دەپ ايتار ەدىم. تەلەارنالاردا شىنشىل، شىنايى تالقىلانار مۇلدەم ەشتەڭە قالمادى. بۇعان كىنالى بيلىك. سەبەبى بۇگىنگى بيلىككە ەل بولاشاعى تۋرالى تەرەڭ ويلاناتىن، بيلىككە ۇنامايتىن سۇراقتاردى قويا بىلەتىن ۇرپاق پەن قوعامنىڭ قاجەتى جوق. ال، جەگەنىنە، وتتاعانىنا ءماز بولىپ، ىشكەنىنە ماسايراپ، ەكىنىڭ بىرىنە قارقىلداپ كۇلىپ وتىرعان قوعامدى باسقارۋ وڭاي.

– ۋكرايناداعى دۇربەلەڭگە قاتىستى... ونداعى كوتەرىلگەن حالىق ەۋرووداققا ءوتۋ تالابىمەن بىرگە ەلدە دەموكراتيالىق قاعيدالاردىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتۋگە كوشتى. بۇل حالىقتىڭ دەموكراتيا جولىنا ۇمتىلۋى ما، الدە سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى مە؟ دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر جولىندا حالىق تىنىشتىعىنان ايرىلىپ، بەرەكەسىن قاشىرىپ العان جوق پا؟ ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن بۇدان قانداي ساباقتار الۋعا بولادى؟

– ەشبىر سىرتقى كۇش ءبىر ميلليوننان استام ادامدى كوشەگە شىعارا المايدى. بۇل ۋكراين حالقىنىڭ ءوز ەلىنە، ۇلتىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، ەل ىسىنە ارالاسا باستاعانىن كورسەتەدى. ۋكراينادان ءبىزدىڭ ۇيرەنەرىمىز مول. ەگەر تاراتا بەرسە، بۇل اسا ۇزاق اڭگىمەگە اينالادى. نەگىزگى ساباقتارى مىناۋ: ۋكراينا كەڭەستىك قالىپتان شىعىپ، وتارسىزدانۋدى بەلسەندى جۇرگىزىپ جاتىر. وسى ەلدەگى ءاربىر ادامنىڭ قۇنى ارتىپ، ونىڭ ساياساتتاعى ءرولى ارتىپ كەلەدى. ۋكراينادا ساياسي مونوپوليا جويىلدى. ساياسي مونوپوليانىڭ جويىلۋى بولاشاقتا ەلدەگى بارلىق كۇشتەردى مامىلەگە كەلتىرىپ، بارلىعىن حالىقپەن بىرىگىپ شەشۋگە ماجبۇرلەيدى. ميلليونداعان ادام ءوزىن ەلدىڭ قوجايىنى سەزىنىپ، ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنە باستادى. بۇنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە ەلدىڭ شىنايى دەموكراتياعا قول جەتكىزۋىنە جەتەلەيدى.

– بىزدەگى جاستاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن قالاي باعالايسىز؟ كوبىنە جوو-دا پىكىرسايىس ورتالىقتارىن قۇرىپ، سول جەردە عانا ءسوز باسەكەسىن قىزدىرۋمەن شەكتەلىپ جاتقان جوق پا؟ پارتيالاردىڭ جاستار قاناتى قانشالىق بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟ ءتىپتى، جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنا ارالاسۋدان گورى، كوپ جاعدايدا ويىن-ساۋىق پەن تەلەجوبالارعا اۋەستەنىپ كەتكەن جوق پا؟

– جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، بۇگىن كەرەمەت بۋىن ءوسىپ كەلەدى. بۇلار- تاۋەلسىزدىك ۇرپاعى. ءوزىن قازاقپىن دەپ ەسەپتەيتىن، قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ءاربىر ازامات وسى بۋىننىڭ جولىن اشۋ، وسىلارعا دۇرىس ءبىلىم بەرۋ، ساناسىن ۋلاتقىزباۋ، كوزىنە شەل باستىرماۋ تۇرعىسىندا ەڭبەكتەنۋى ءتيىس. قاجەت بولسا وسى بۋىننىڭ جولىنا توپىراق بوپ توسەلۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ بويىندا كەڭەستىك-يمپەرلىك ۇرەيلەر مەن كومپلەكستەر از. وكىنىشتىسى مىناۋ: بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ازاماتتاردى ەمەس، ءلاببايشىل قىزمەتكەرلەردى، قۇلتەمىرلەردى ازىرلەپ جاتىر. ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەردى «پرەزيدەنتشىل»، «نۇروتانشىل» ەتۋ تۇرعىسىندا ەمەس، ەلدىڭ ويلى-ارلى پاتريوتى، بولاشاقتاعى ەل ءومىرى مەن جەكە ومىرىندەگى پروبلەمالاردى اشىق ايتا الاتىن، كورە الاتىن، سولاردى شەشە الاتىن ازامات قىلىپ تاربيەلەپ شىعارۋى ءتيىس. قازاق ستۋدەنتتەرى ساپالى ءبىلىم الۋدان بۇرىن، دايىن جاۋاپتار الۋدان بۇرىن ىڭعايسىز، قيىن سۇراقتار قويۋدى ۇيرەنۋى ءتيىس. پروفەسسورلار، رەكتورلار ولار ءۇشىن «قۇداي» بولماۋى كەرەك. پەداگوگ دەگەن و باستا «بالاعا ىلەسىپ ءجۇرۋشى» دەگەندى بىلدىرەتىن. ەجەلگى گرەكتەردە پەداگوگ دەگەنىڭىز باي-شونجارلار جالداپ الاتىن «قۇلدار» بولاتىن. اتا-انانىڭ «قۇلى» ەمەس، بالانىڭ «قۇلى».ولار بالاعا نە كەرەك، بالانىڭ كوڭىلىن قالاي تابۋ كەرەك، وقىتىلىپ جاتقان ءبىلىمدى قالاي تۇسىنىكتى ەتەمىن دەپ جۇمىس ىستەيتىن ادامدار. ال، بۇگىنگىنىڭ مۇعالىمدەرى بالانىڭ دا، اتا-انانىڭ دا «قۇلى» ەمەس، مەملەكەتتىڭ دە قۇلى ەمەس، اعىمداعى بيلىك پەن بيلەۋشى پارتيانىڭ «قۇلدارى»، قاعاز بەن ەسەپتىڭ «قۇلدارى»، سايلاۋ مەن ناۋقاننىڭ «قۇلدارى». وسىنداي «ناگرۋزكاعا» شىداپ، بالالاردى دا وقىتۋعا كۇش پەن جىگەردى تاۋىپ جۇرگەن مۇعالىمدەرگە قايران قالام! شىن ايتام!

– ەلىمىزدەگى ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلىگى تەك الماتى قالاسىندا ەرەكشە بايقالادى. وزگە وڭىرلەردەگى ازاماتتاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندىگىن نەمەن بايلانىستىراسىز؟

– بۇل پىكىرىڭىزبەن كەلىسۋ قيىن... بۇگىن تەك الماتى مەن استانا عانا ەمەس، باسقا دا وڭىرلەردەگى قازاق جاستارى ويانا باستادى. جەر-جەردە ۇلتشىل، مەملەكەتشىل جاستار بىرىگىپ كەلەدى. بۇل شىنايى ازاماتتىق قوعامنىڭ پايدا بولىپ كەلە جاتقانىنىڭ نىشانى.

– جالپى، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە ساياسي تاقىرىپتاردى قامتۋدا قازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ قارىمى قانداي؟ قانداي كەمشىلىكتەر مەن ەرەكشەلىكتەر بايقايسىز؟

– بىزدە شىنايى ساياسي جۋرناليستكا ءالى دە جەتىلگەن جوق. سەبەبى بيلىك تۇرعىسىنان بۇعان سۇرانىس جوق. سۇرانىس تەك بيلىكتى ولگەنشە ماقتاۋعا، ساپاسىز ۇگىت-ناسيحاتقا نەگىزدەلگەن. ەگەر تىڭ وزگەرىستەر بولسا، ولار قوعامدى بىرتە-بىرتە جاۋلاپ كەلە جاتقان ينتەرنەت سالاسىنان شىعىپ، ءداستۇرلى باسپاسوزگە دە ەنۋى ىقتيمال دەپ ويلايمىن. بۇل قازاقتىلدى نە ءورىستىلدى دەپ بولەتىن ماسەلە ەمەس. بارشا جۋرناليستيكاعا قاتىستى دۇنيە.

– ۋاقىت ءبولىپ، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان ەربول تۇرىمبەت،
SKIFNEWS.KZ.