جاسىرىپ قايتەمىز، تۇماۋ تيگىزىپ الساق تا، اكىمنەن كورىپ ۇيرەنگەنبىز بۇگىنگى كۇنى. ءجا، بۇ جايلى كەيىنىرەك، ال قازىرگىمىز:

كەنشىلەر قالاسىنداعى مۇقىم رەسپۋبليكاعا «اتاعى» جايىلعان بەلگىلى «بەسوبا» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ جىرى بيىلعى جىلقى جىلىندا دا جالعاسىن تاباتىنعا ۇقسايدى. باۋىرجان ابدىشەۆ دەگەن ازامات وسى قالانىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان تۇستا باستالعان «بەسوبا» حيكاياسى باۋكەڭ وبلىس اكىمى بولعان كەزدە دە بىتە قويمادى. قالاي بولعان كۇندە دە، ەش جاسىراتىنى جوق، وسى ءبىر «بەسوباسى» قۇرعىرى باۋكەڭنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان سياقتى. نەگە؟

از سويلەپ، كوپ ءىس تىندىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ابدەشوۆتىڭ... باسقاسى باسقا، جەرگىلىكتى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ كەلە جاتقانى ءتىپتى دە جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى باۋكەڭ... ايتپايدى، ال ايتا قالسا، ايتقاندارىن البەتتە ىستەيدى. حالىق وسىندايدى جاقسى كورەدى ەمەس پە! ماسەلەن، «بەسوبادا» ۇيلەرىنەن ايىرىلعاندارعا ەكى مىڭ ون ءۇشىنشى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن پاتەر تيەدى» دەپ ايتتى ما اكىم ابدىشەۆ؟ ايتتى. ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەرىندە قالدى ما؟ قالعان جوق، ويتكەنى «دالادا قالعاندار» جاپ-جاڭا پاتەرلەرگە قول جەتكىزدى. وسىمەن «بەسوبانىڭ» ىرىڭ-جىرىڭىنا نۇكتە قويىلسا دا بولار ەدى، جو-جوق، جارىقتىقتىڭ جىرى قايتا قوزعالدى. سوعان قاراعاندا، «بەسوبانىڭ» اينالاسىنداعى گوي-گوي جىلقى جىلىن دا جاۋىر قىلاتىن ءتۇرى بار.

جاسىرىپ قايتەمىز، تۇماۋ تيگىزىپ الساق تا، اكىمنەن كورىپ ۇيرەنگەنبىز بۇگىنگى كۇنى. ءجا، بۇ جايلى كەيىنىرەك، ال قازىرگىمىز:

كەنشىلەر قالاسىنداعى مۇقىم رەسپۋبليكاعا «اتاعى» جايىلعان بەلگىلى «بەسوبا» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ جىرى بيىلعى جىلقى جىلىندا دا جالعاسىن تاباتىنعا ۇقسايدى. باۋىرجان ابدىشەۆ دەگەن ازامات وسى قالانىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان تۇستا باستالعان «بەسوبا» حيكاياسى باۋكەڭ وبلىس اكىمى بولعان كەزدە دە بىتە قويمادى. قالاي بولعان كۇندە دە، ەش جاسىراتىنى جوق، وسى ءبىر «بەسوباسى» قۇرعىرى باۋكەڭنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان سياقتى. نەگە؟

از سويلەپ، كوپ ءىس تىندىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ابدەشوۆتىڭ... باسقاسى باسقا، جەرگىلىكتى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ كەلە جاتقانى ءتىپتى دە جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى باۋكەڭ... ايتپايدى، ال ايتا قالسا، ايتقاندارىن البەتتە ىستەيدى. حالىق وسىندايدى جاقسى كورەدى ەمەس پە! ماسەلەن، «بەسوبادا» ۇيلەرىنەن ايىرىلعاندارعا ەكى مىڭ ون ءۇشىنشى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن پاتەر تيەدى» دەپ ايتتى ما اكىم ابدىشەۆ؟ ايتتى. ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەرىندە قالدى ما؟ قالعان جوق، ويتكەنى «دالادا قالعاندار» جاپ-جاڭا پاتەرلەرگە قول جەتكىزدى. وسىمەن «بەسوبانىڭ» ىرىڭ-جىرىڭىنا نۇكتە قويىلسا دا بولار ەدى، جو-جوق، جارىقتىقتىڭ جىرى قايتا قوزعالدى. سوعان قاراعاندا، «بەسوبانىڭ» اينالاسىنداعى گوي-گوي جىلقى جىلىن دا جاۋىر قىلاتىن ءتۇرى بار.

بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس – قۇلاپ قالعان «بەسوبانىڭ» ورنىندا «شاپاعات» دەگەن جاڭا تۇرعىن ءۇي كەشەنى پايدا بولدى. الايدا «بەسوبادا» باستالعان باقىتسىزدىق بۇگىنگى «شاپاعاتتا» دا ورىن الا باستادى. اللا بەتىن اۋلاق قىلسىن، ءۇي قۇلاعان جوق مۇندا. ايتسە دە ادام ءولدى. الدە ءولتىردى. بۇ جاعىن بىلە المادىق. بىلگەنىمىز – «شاپاعات» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ قۇرىلىسىنا تىكەلەي مە، يا جاناما ما – قاتىسى بار «ديزاين ينجينيرينگ» فيرماسىنىڭ ديرەكتورى ەل امان، جۇرت تىنىشتا اسىلىپ ءولىپتى. «بەسوبانىڭ» قۇلاپ قالعان ءۇيىندىسىن اۋدارىپ-قوپارىپ ءجۇرىپ، كەنەتتەن وپات بولعان قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ ءولىمىن كوپشىلىك ۇمىتا قويماعان بولسا، بۇل ەندى ەكىنشى مارتە ورىن الىپ وتىرعان ادام ءولىمى. «بەسوبا» تەرريتورياسىنداعى. وقىرماندارىمىز ۇمىتپاعان بولسا، اتالعان اۋماقتاعى كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ جاتقان قۇرىلىس فيرمالارىنىڭ ءبىرى – استانالىق «وتان» دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك تۋرالى جازعان بولاتىنبىز وتكەن جىلدىڭ سوڭىنا قاراي. بۇگىنگى اڭگىمەمىز تاعى دا وسى «وتاننىڭ» توڭىرەگىندە بولماق. جاسىراتىنى جوق، وسى كۇنى «سىڭبىرە الماي قالساق» تا سوتقا جۇگىرەتىن بولدىق قوي، سول سياقتى، جاڭا باستالعان جىلقى جىلىنىڭ العاشقى ايىنىڭ بىتۋىنە تۇپ-تۋرا سەگىز كۇن قالعان كەزدە «وتان» فيرماسىنىڭ ۇستىنەن سوتقا ارىز تۇسە قالدى. ارىزدا كورسەتىلگەندەي، «وپتيمالنىي» دەگەن جشس-ءنىڭ باسشىلىعى «وتان»-دى جازعىرادى، جالعا العان ەكسكاۆاتوردىڭ ناقتى كولەمى 1 ميلليون 330 مىڭ تەڭگە بولاتىن اقشاسىن تولەمەي وتىر دەپ. «وتاننىڭ» ديرەكتورى باقتيار شاحمانوۆتىڭ ايتقاندارىنا سەنەر بولساق، ايقاي-شۋدىڭ ەپيتسەنترىنە اينالىپ وتىرعان ەكسكاۆاتوردى جالعا العان فيرما – «ديزاين ينجينيرينگ» فيرماسى كورىنەدى. ال بۇل فيرمانىڭ ديرەكتورى اسىلىپ ولگەن. نەمەسە اسىپ ولتىرگەن، وسىدان ونشاقتى كۇن بۇرىن – بۇ جاعىن ەندى ءتيىستى ورىندار انىقتاي جاتار. «ەكسكاۆاتور مەن «وپتيمالنىي» دەگەن جشس تۋرالى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن، - دەيدى اقپارات قۇرالدارىنا ايتقان اڭگىمەسىندە باقتيار شاحمانوۆ، - مەن «وپتيمالنىي» دەگەن جشس-مەن ەشقانداي دا كەلىسىم-شارت جاساسقان جوقپىن، مەندە تەك كاناليزاتسيا قۇبىرلارىن توسەيتىن «ديزاين ينجينيرينگ» دەگەن «سۋبپودريادچيك» جشس عانا بولدى. ءبىز وسى فيرماعا جالپى كولەمى ون ءبىر ميلليون تەڭگەدەي اقشا تولەدىك، سونىڭ وزىندە بۇل فيرما اتقارۋعا ءتيىستى جۇمىسىنىڭ 30 پايىزىن عانا ورىنداپ ۇلگەردى. مەنىڭ ويىمشا، ايتىلىپ وتىرعان ەكسكاۆاتوردى وسى فيرما جالعا العان بولۋى مۇمكىن، الايدا مۇنىڭ دا ناقتىسىن بىلمەيمىن. انىعىنا كەلگەندە، وسى جەردە جۇمىس ىستەپ جاتقان ءاربىر «گەنپودريادچيكتىڭ»، ال بۇلار باقانداي تورتەۋ، ءوز «سۋبپودريادچيكتەرى» بار، سوندىقتان ءبىر نارسەنى تولىقتاي ءتۇسىنۋ بۇل جەردە ەش مۇمكىن ەمەس..»

«وتان» فيرماسى ديرەكتورىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كاناليزاتسيا قۇرىلىسى ءۇشىن بولىنگەن اقشانى «ديزاين ينجينيرينگ» فيرماسىنىڭ قانداي ماقساتقا جۇمساپ جىبەرگەنىن ەشكىم بىلمەيتىن كورىنەدى. قۇردىمعا كەتكەن قارجىنىڭ قايتىپ اينالىپ ورالارىنا ەندىگى ەشكىمنىڭ دە سەنىمى جوق. «كاناليزاتسيا قۇرىلىسىنىڭ ءوز مەرزىمىندە اياقتالۋى ءۇشىن جەتپەي جاتقان قارجىنى مەن جەكە ءوز قالتامنان شىعارۋعا ءماجبۇر بولدىم، - دەيدى باقتيار شاحمانوۆ الاقانىن جايىپ، - ال ەندى بۇل اقشانىڭ قايتارىمىن كىمنەن سۇرايمىن، ەشكىم جوق قوي! فيرما ديرەكتورىنىڭ اسىلىپ ولگەنىنە مىنە، ەكى اپتادان اسىپ كەتتى. ال ونىڭ ورىنباسارلارى... ءتىپتى جۇمىسشىلارى ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جوق بولىپ كەتتى. ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن دە ەشكىم بىلمەيدى. تەلەفون ترۋبكالارىن دا ەشكىم كوتەرمەيدى. «ادام جوق بولسا، پروبلەما دا جوق» دەۋشى مە ەدى... قالاي ەدى؟ مەن ارينە، تۇسىنەمىن، ادام ءولىمى – تراگەديا، الايدا فيرمادا ودان باسقا دا ادامدار بار ەمەس پە؟! بۇگىنگى كۇنى مەنىڭ زاڭگەرلەرىم ءدال وسى ماسەلە بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىر، ءتىپتى، بۇل ءىس سوتقا دەيىن جەتۋى دە مۇمكىن...»

ءيا، شىرىلداعان داۋىسى شارتاراپتى شارلاپ كەتكەن شاحمانوۆتى دا تۇسىنۋگە بولادى، قانشا دەگەنمەن دە قالتاسىنان شىققان قارجىنىڭ قايتارىمى بولمايتىنىن سەزەتىن سياقتى. ايتسە دە كىم ءبىلىپتى؟ ازىرگە «ديزاين ينجينيرينگ» ديرەكتورىنىڭ بەيمەزگىل ءولىمى جاۋابى تابىلماعان سۇراقتار سانىن تىم-اق كوبەيتىپ تۇر. البەتتە، بۇل ماسەلەدەگى سوڭعى نۇكتەنى قۇزىرلى ورىندار قوياتىن بولادى دەسەك تە، ەكسكاۆاتور داۋى مەن قۇردىمعا كەتكەن قارجى ماسەلەلەرى، سونىمەن بىرگە رەسمي تۇردە تىركەلسە دە، ناقتى مەكەن-جايلارىندا ءتىرى جاننىڭ تىرشىلىگى بايقالمايتىن «ديزاين ينجينيرينگ» پەن «وپتيمالنىي» فيرمالارىنىڭ تاڭ قالدىرار تىپ-تىنىش تىرلىكتەرى دە ءتۇرلى-ءتۇرلى تۇڭعيىق ويلارعا جەتەلەيدى. قىسقاسى، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى بار، ال اقشا جوق.

ءبارىن ايتا تا، ءبىرىن ايت – وتكەن جىلى ابدىشەۆ ايتتى دا، ايتقانىن ورىندادى، ياعني «بەسوبالىقتار» باسپاناسىز قالعان جوق. جىلقى جىلىنىڭ باسىن جىلى پاتەرلەردە باستاپ جاتىر. ال بىراق داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرىنان ەمەس، «بەسوبادان» باستالعان بولاتىن، ءسويتىپ مىنە... ەندىگى كەزەك «شاپاعاتقا» جەتتى. سوتتاسۋمەن، ىرىڭ-جىرىڭ توپتاسۋمەن سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىنىڭ كەپيەتى الداعى ۋاقىتتا تاعى دا «بەسوبانىڭ كەبىن كيمەسە نە قىلسىن؟! بۇعان دا ەندى اكىم ابدىشەۆ ارالاسۋعا ءتيىس پە؟ البەتتە. ويتكەنى بىزدەر «اۋا رايىنىڭ بۇزىلۋىن» دا ابدىشەۆ سياقتى اكىمدەردەن كورىپ ۇيرەنگەنبىز عوي! قايتەمىز، ءبىز سوندايمىز ەندى؟!

ال وسى كەزدە... قاراعاندىلىق بۇرىنعى كەنشىلەر پرەمەر-مينيسترگە ءوتىنىش ايتتى – ء«بىزدى «بەسپرەدەلدەن» قورعاڭىز» دەپ. ماسەلەنىڭ ءمانىسى مىنادا: اتاقتى «ارسەلور ميتتال ستيل» كومپانياسى «گيپپوكرات» دەگەن جەكەمەنشىك فيرمامەن كەلىسىم-شارت جاساسقاننان كەيىن كەنشىلەردىڭ مەديتسينو-سانيتارلىق بولىمشەسى رەگرەسسنيكتەردى تەگىن ەمدەۋدەن باس تارتتى. ياعني، مۇگەدەك كەنشىلەردى ءومىر-باقي تەگىن ەمدەپ كەلگەن بولىمشە ء بىر-اق كۇندە بۇلاردان اقى تالاپ ەتە باستادى. مىسالى، جاي عانا كەڭەس بەرۋ قۇنى 4500 تەڭگە بولسا، كارديروگرامما – 1700 تەڭگەگە جەتتى. ء«اربىر رەگرەسسنيك ەڭ از دەگەندە جىلىنا ەكى رەت  ەمدەۋ كۋرسىنان وتۋگە ءتيىستى، - دەلىنگەن مۇگەدەك كەنشىلەردىڭ پرەمەرگە جازىلعان ءوتىنىش-حاتتارىندا، - سوندىقتان بىزدەر كومپانيا اكىمشىلىگىنىڭ ءوزىنىڭ مۇگەدەك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالارىن كوممەرتسيالىق نەگىزدەگى مەديتسينالىق فيرمادا وتۋگە ءتيىستى دەلىنەتىن شەشىمىنىڭ وزگەرتىلۋىن تالاپ ەتەمىز..»

- ايتىلىپ وتىرعان مەديتسينالىق بولىمشەنىڭ قۇرىلتايشىسى ءبىز، ياعني ءوزىمىز بولعان كەزدە دە بىزدەر كەنشىلەرگە اقىلى قىزمەت كورسەتەتىنبىز، بىراق رەگرەسسنيكتەرگە كورسەتىلەتىن مەديتسينالىق ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ شارالارى تەگىن بولاتىن، - دەيدى بۇل ماسەلە جونىندە «قورعاۋ» كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ توراعاسى مارات ميرگايازوۆ. – رەگرەسسنيكتەر دەگەنىمىز – ءبىزدىڭ ءوز ادامدارىمىز ەمەس پە! ولاردى ەمدەۋ ماسەلەسى اتام زاماننان بەرى تەگىن بولاتىن. الايدا بۇگىنگى كۇنى كورىپ وتىرعانىمىزداي، «گيپپوكرات» دەپ اتالاتىن جەكەمەنشىك مەديتسينا فيرماسى كەنشىلەردى ەمدەۋ ارقىلى اقشا تابۋعا كەلگەن بولسا، بۇل قالاي سوندا؟ بۇل مۇلدە كوڭىلگە قونىمسىز ماسەلە عوي!

ءيا، «ارسەلور» – «ارسەلور» بولعالى ايقاي-شۋدان اينالاسى بوساماعان كەنشىلەر وڭىرىندە تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە تىكىرەيىپ – «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتىنىڭ» كەبىن كيدى. رەسمي مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ايدالاداعى پولشا مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۆىپيح دەگەن ازامات عايىپتان تايىپ... «ارسەلورميتتالتەمىرتاۋ» كومپانياسىنىڭ اكىمشىلىك ديرەكتورى بولىپ قىزمەتكە كەلە قالىپتى. مىنە، وسى مىرزا كەلگەلى بەرى كومپانيانىڭ مەديتسينالىق بولىمشەسى جاڭاشا جۇمىس ىستەي باستاعان. اقىلى نەگىزدە. مۇگەدەكسىڭ بە، باسقاسىڭ با – ءبارىبىر، اقشاسىن تولە دە، ەمدەل. ايتپەسە، ولمەسەڭ – ومىرەم قاپ! وسىعان سايادى ۆىپيح مىرزانىڭ ۇستانىمى. «گيپپوكرات» فيرماسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ينديرا مادياروۆا حانىمنىڭ بۇل ماسەلەدەگى پىكىرى مۇلدە باسقاشا. ء«بىزدىڭ كورسەتىپ جاتقان قىزمەتىمىزدىڭ ساپاسىنا بايلانىستى ءبىر دە ءبىر رەت ارىز-شاعىم بولعان ەمەس، - دەيدى ول كىسى، - سەنىمدى باسقارۋ كەلىسىم-شارتىندا «ارسەلورميتتالتەمىرتاۋ» كومپانياسىنىڭ رەگرەسسنيكتەرىنە كورسەتىلەتىن قىزمەت تۇرلەرى ناقتى كورسەتىلگەن، ال اتالمىش كومپانيا ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ شارالارىنىڭ بارلىعىن بىردەي تولەپ وتىرعان جوق... وتكەن جىلى ءبىزدىڭ فيرمانىڭ ۇگىت بريگاداسى كومپانيا جۇمىسشىلارىن ارنايى ارالاپ، ولاردىڭ بىزگە جازىلۋلارىن وتىنگەن ەدى. كەنشىلەردىڭ كوپشىلىگى باس تارتتى. مىسالى، بۇگىنگى كۇنى ستاتسيونارعا 53 كەنشى مەن 32 رەگرەسسنيك كەلىپ ءتۇستى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا مەملەكەتتىك تاپسىرىس ەسەبىنەن ەمدەلىپ جاتىر، ياعني ولارعا تولەنەتىن اقشا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن تولەنەدى. ءتيىستى تولەماقىسىن، ارينە، كەلىسىم-شارت نەگىزىندە «ارسەلورميتتالتەمىرتاۋ» دا تولەيدى، بىراق ول تەك كاسىبي بايقاۋ (پروفوسموتر) ءۇشىن عانا تولەيدى. «گيپپوكرات» فيرماسى، ءادىلىن ايتۋ كەرەك، بيزنەسپەن اينالىسادى، سوندىقتان ەمدەلۋ ءىس-شارالارى ءۇشىن اقىنى كىم تولەيدى – مەملەكەت پە، الدە «ارسەلورميتتالتەمىرتاۋ» ما، ءبارىبىر. بىزدە ءتىپتى رەگرەسسنيكتى كۇندىزگى ستاتسيونارعا الۋعا دا مۇمكىندىك بار، ەگەر وعان جۇمسالاتىن اقشانى ارينە، مەملەكەت تولەپ جاتسا...»

مىنە، ازىرگە وسى عانا. از ەمەس ارينە. ويتكەنى «ارسەلورميتتالتەمىرتاۋ» ءوز مۇگەدەكتەرىنىڭ بولاشاعىن ءوز يىعىنان الىپ، مەملەكەتتىڭ ارقاسىنا اۋدارا سالدى. شيەلەنىسىپ تۇرعان ماسەلە. شيەلەنىسپەسە – پرەمەرگە حات جازار مە ەدى رەگرەسسنيكتەر؟ ال مەملەكەتتە اقشا كوپ ەمەس... لاكشمي ميتتالدىكى سياقتى.

پرەمەر نە دەيدى ەكەن ەندى؟

قاراعاندى.

Abai.kz