كەلەر ايدىڭ 5 كۇنى ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالادا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن تامامداعاننان كەيىنگى كەزەڭدى سوڭعى ساپارىمىز بارىسىندا قول جەتكىزگەن مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرسەك دەيمىز. بۇل قۇجاتتاردىڭ بارلىعى قازىر جاڭادان سالىنعان سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى رەسەي ۇلتتىق مۇراعاتىندا ساقتالىپ قالىپتى (387-قور. 24 ب. 1307-ءىس). اتالعان قۇندى قۇجاتتارمەن بۇرىن-سوڭدى تانىسقان قازاق وقىرماندارى تۋرالى مالىمەت جوق ەكەن.

1895 جىلعى 15 ماۋسىمدا باستالعان ورمان دەپارتامەنتى 1-ءبولىمىنىڭ №100 ءىسى «دەلو ۋچەنوگو لەسوۆودا بۋكەيحانوۆا» دەگەن پاپكادا ساقتالعان.

1-بەتتە رەسەي جەر قاتىناستارى جانە مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنە قاراستى اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ مەملەكەتتىك مۇلىك باسقارماسىنىڭ (ومبى قالاسى) 5 ماۋسىمدا جازىلعان №2018 قاتىناس قاعازى تىگىلگەن. وندا بىلاي دەپ جازىلعان:

«ورمان دەپارتامەنتىنە. عالىم ورمانتانۋشى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ومبى مەملەكەتتىك مۇلىك باسقارماسىنا تومەنگى ورمان مەكتەبىنە وقىتۋشى لاۋازىمىنا تاعايىنداۋ، قىزمەتكە الۋ تۋرالى سۇرانىسى. اقمولا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا بوكەيحانوۆتى سۇرانىپ وتىرعان قىزمەتكە بەكىتۋ تۋرالى مالىمدەمە دەپارتامەنتكە تەلەگراف ارقىلى جىبەرىلەدى».

كەلەر ايدىڭ 5 كۇنى ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى. سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالادا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن تامامداعاننان كەيىنگى كەزەڭدى سوڭعى ساپارىمىز بارىسىندا قول جەتكىزگەن مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرسەك دەيمىز. بۇل قۇجاتتاردىڭ بارلىعى قازىر جاڭادان سالىنعان سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى رەسەي ۇلتتىق مۇراعاتىندا ساقتالىپ قالىپتى (387-قور. 24 ب. 1307-ءىس). اتالعان قۇندى قۇجاتتارمەن بۇرىن-سوڭدى تانىسقان قازاق وقىرماندارى تۋرالى مالىمەت جوق ەكەن.

1895 جىلعى 15 ماۋسىمدا باستالعان ورمان دەپارتامەنتى 1-ءبولىمىنىڭ №100 ءىسى «دەلو ۋچەنوگو لەسوۆودا بۋكەيحانوۆا» دەگەن پاپكادا ساقتالعان.

1-بەتتە رەسەي جەر قاتىناستارى جانە مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنە قاراستى اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ مەملەكەتتىك مۇلىك باسقارماسىنىڭ (ومبى قالاسى) 5 ماۋسىمدا جازىلعان №2018 قاتىناس قاعازى تىگىلگەن. وندا بىلاي دەپ جازىلعان:

«ورمان دەپارتامەنتىنە. عالىم ورمانتانۋشى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ومبى مەملەكەتتىك مۇلىك باسقارماسىنا تومەنگى ورمان مەكتەبىنە وقىتۋشى لاۋازىمىنا تاعايىنداۋ، قىزمەتكە الۋ تۋرالى سۇرانىسى. اقمولا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا بوكەيحانوۆتى سۇرانىپ وتىرعان قىزمەتكە بەكىتۋ تۋرالى مالىمدەمە دەپارتامەنتكە تەلەگراف ارقىلى جىبەرىلەدى».

2-بەتتە الەكەڭنىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان سۇرانىسى بار:

«ورمان دەپارتامەنتىنە

عالىم ورمانتانۋشى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتان

سانكت-پەتەربۋرگ ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن 1894 جىلى ءبىتىرىپ، سول سالاداعى ۆەدومستۆاعا قىزمەتكە تۇرۋ نيەتىمەن، ورمان دەپارتامەنتىنەن مەنى ورمانشىلار كورپۋسىنا تىركەپ، ومبى مەملەكەتتىك مۇلىكتەر باسقارماسى جانىنان قايتادان اشىلىپ جاتقان ورمان مەكتەبىنە، وقىتۋشى لاۋازىمىنا تاعايىنداۋدى سۇرايمىن.

مەنىڭ قۇجاتتارىم مەملەكەتتىك جەر مۇلىكتەرى دەپارتامەنتىندە جاتىر، ونى وسى جىلدىڭ 28 اقپانىندا جوعارىدا اتالعان پارتيالاردىڭ بىرىنە قىزمەتكە الۋ تۋرالى سۇرانىس جاساي وتىرىپ جولداعان بولاتىنمىن».

3-بەتتە سانكت-پەتەربۋرگ ورمان ينستيتۋتىنىڭ اتتەستاتى تىگىلگەن. وندا:

«اتتەستات سانكت-پەتەربۋرگ ورمان ينستيتۋتى كەڭەسىنەن، سۇلتان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆقا بەرىلگەن، ءدىنى – مۇسىلمان، 1870 جىلى تۋعان،  ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە تاربيەلەنگەن، 1890 جىلى ينستيتۋتتىڭ تىڭداۋشىسى رەتىندە قابىلدانىپ، عىلىمنىڭ تولىق كۋرسىنان ءوتىپ، ينستيتۋتتىڭ بارلىق پاندەرى بويىنشا سىناققا شىداپ، تومەندەگىدەي ۇلگەرىم كورسەتتى:

بوتانيكا – 5 (وتە جاقسى),

دەندرولوگيا – 4 (جاقسى),

زوولوگيا – 5 (وتە جاقسى),

 مينەرولوگيا جانە گەوگنوزيا – 5 (وتە جاقسى),

حيميا – 5 (وتە جاقسى),

پوچۆوۆەدەنيە (توپىراقتانۋ) – 5 (وتە جاقسى),

فيزيكا – 5 (وتە جاقسى),

مەتەورولوگيا – 4 (جاقسى),

ماتەماتيكا – 5 (وتە جاقسى),

گەودەزيا – 4 (جاقسى),

ساياسي ەكونوميا – 5 (وتە جاقسى),

ستاتيستيكا – 3 (قاناعاتتانارلىق),

جالپى زاڭتانۋ – 5 (وتە جاقسى),

پوليتسيا قۇقىعى – 5 (وتە جاقسى),

ورمان جانە جەردى مەجەلەۋ زاڭدارى – 4 (جاقسى),

ورمانتانۋ – 3 (قاناعاتتانارلىق),

ورمان تاكساتسياسى جانە ورماندى باعالاۋ – 3 (قاناعاتتانارلىق),

ورماندى ورنالاستىرۋ – 5 (وتە جاقسى),

ورمان ينجەنەرلىك ونەرى – 5 (وتە جاقسى),

ورمان تەحنولوگياسى – 3 (قاناعاتتانارلىق),

نەمىس ءتىلى – 3 (قاناعاتتانارلىق).

1880 جىلى 15 ساۋىردە بەكىتىلگەن سانكت-پەتەربۋرگ ورمان ينستيتۋتى تۋرالى ەرەجەنىڭ نەگىزىندە، 1894 جىلى 12 قىركۇيەكتە وتكەن ينستيتۋت كەڭەسىنىڭ  وتىرىسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا، رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنە قاتىستى قۇقىقتار مەن ارتىقشىلىقتارمەن قوسا، ەكىنشى دارەجەلى عالىم ورمانشى اتاعى بەرىلدى» - دەپ جازىلعان.

اتتەستاتقا ينستيتۋت ديرەكتورى، ونىڭ كومەكشىسى، حاتشىسى قول قويىپ، ءمورى باسىلعان.

4-بەتتە «قۇپيالىق» بەلگىسىمەن جەر قاتىناستارى جانە مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنە قاراستى ورمان دەپارتامەنتىنىڭ ءا.بوكەيحانوۆتى قىزمەتكە ورنالاستىرۋ تۋرالى پوليتسيا دەپارتامەنتىنە جولداعان قاتىناس قاعازى تىركەلگەن. 5-بەتتە سول حاتقا پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ بەرگەن جاۋابى كەلتىرىلگەن. وندا اتالعان دەپارتامەنت تاراپىنان  ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ورمان ۆەدوموستۆوسى بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسۋىنا كەدەرگى بولمايتىندىعى، قارسىلىق جوعى جونىندە ءمالىم ەتىلگەن.

6-7 بەتتەردە اقىرىندا الەكەڭنىڭ جوعارىدا اتالعان قىزمەتكە تاعايىندالعانى جونىندەگى بۇيرىق بەرىلگەن. بۇيرىق 1895 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە شىققان.

ودان كەيىنگى بەتتەردە ورمانشىلار كورپۋسى بويىنشا بۇيرىقتار، ءا.بوكەيحانوۆ ەڭبەك ەتكەن جىلدارعى اتتەستاتسيالاردىڭ قورىتىندىلارى بەرىلگەن. سول اتتەستاتسيا قورىتىندىلارى بويىنشا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قىزمەت دارەجەسى دە ءوسىپ وتىرعان. ماسەلەن، 1-دارەجەلى اكسەسسسور، ت.س.س.

ەڭ سوڭعى بەتتە عالىم ورمانشى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تاعى ءبىر سۇرانىسى كەلتىرىلگەن. 1915 جىلدىڭ 4 قاڭتارىندا جولدانعان قاتىناس قاعازدا بىلاي دەپ جازىلعان:

«ورمان دەپارتامەنتىنەن مەنى دون جەر بانكىنە جەكە ورمان قىزمەتىنە جىبەرۋدى سۇرايمىن. قازىرگى كەزدە وسىندا قىزمەت ەتەمىن، بانككە سامارا، سيمبيرسك، قازان، ۋفا جانە ورىنبور گۋبەرنيالارى بويىنشا كەپىلگە قويىلعان ورماندى جەرلەردى باعالاۋمەن اينالىسامىن. مەنىڭ قىزمەتىمە قاتىستى شىعارىلعان شەشىم جونىندە حاباردار ەتۋدى وتىنەمىن، تۇرعىلىقتى جەرىم: سامارا قالاسى، قازان كوشەسى، №30-ءۇي».

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مۇراعات ماتەريالدارى اراسىندا الەكەڭنىڭ فوتوسۋرەتتەرى جوق. ەسەسىنە ديپلومىنىڭ تۇپنۇسقاسى بار. بارلىق دەرلىك مۇراعات قۇجاتتارىنداعى مالىمەتتەر ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ساۋاتى زور، قابىلەتى قارىمدى مامان-قىزمەتشى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. تايعا تاڭبا باسقانداي قولتاڭباسىنىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن حابار بەرگەندەي. ءبىر سالادا ۇزاق جىلدار بويى تابان اۋدارماي ەڭبەك ەتكەن الەكەڭ جات جەردە، ۇلكەن قىزمەتتە جۇرسە دە، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن، اتامەكەنىن ءبىر دە ءبىر ەستەن شىعارماعان. ۇنەمى ات ءىزىن سالىپ، ەلدىڭ، جەردىڭ جاعدايىمەن جاقىن تانىسىپ وتىرعان. ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى كەم-كەتىك، جوق-جىتىككە جانى اۋىرىپ، حالقىنىڭ وزگە موينى وزىق ەلدەرمەن جىلدام تەڭەلىپ، قاتارعا قوسىلۋىنا كۇش سالعان.

الەكەڭ جايىنداعى ماقالانىڭ قورىتىندىسىن ونىڭ ءىنىسى سماقان تورەنىڭ ەستەلىكتەرىمەن، (ايتۋشىنىڭ ءستيلىن، سويلەۋ مانەرىن ساقتاي وتىرىپ) اياقتاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز...

* * *

... بىردە الەكەڭ وقۋ وقىپ، ەلگە كەپ جۇرگەنىندە ءجۇز قارالى قوي ايداعان ادامعا جولىعادى:

- بۇل كىمنىڭ قويى؟ – دەپ سۇرايدى.

قويشى ايتادى:

- تورەنىكى.

- تورەڭ كىم؟

- كوستە.

- و قايدا؟

- انە كەلەدى.

كەلسە ستراجنيك كوستە پۇشىق – قارقارالىنىڭ كازاك ورىسى.

• سەن كىمسىڭ؟
• مەن كوستيا.
• قايدان كەلەسىڭ؟
• شەتتەن – كارسون-كەرنەي، شۇبىرتپالىدان...
• قوي كىمدىكى؟
• مەنىكى.
• قايدان الدىڭ؟
• ەلدەن.
• نە دەپ الدىڭ؟

ۇندەمەيدى. كوستەگە دۇرەنى سوعىپ، قويدى الىپ قويا بەرگەن. مۇنى دايىر تورە ەستىپ، اكەسى مىقاندى شاقىرتىپ الىپ: «بالاڭدى قويعىز» - دەپتى.

* * *

1895 جىلى توقىراۋىن بولىسىندا نيكولايدىڭ «بۇكتەمە» دەگەن سايلاۋى وتەدى. ءبىر ستارشىن ەكى ءجۇز ءۇي بولسا، ءبىر جاعى توقسان توعىز بولسا، ءبىر جاعى ءجۇز بولسا، توقسان توعىز ۇيگە تۇك جوق. ءجۇز ءبىر ءۇي ءتورت ەلۋباسى سايلاپ الادى. سوندا بايلار ەلۋباسى بولادى. ءابجان وسپان بالاسى كەدەي ادام، ەلۋباسىلىققا «سايلامايمىز» دەگەندە، ءاليحان كۇش سالىپ، جازىپ جىبەرگەن – ەلۋباسى بولدى.

بولكەمباي بولدى بولىسى، احمەتجان ابدىرباي، ءبىر اۋىلدان بي ەدى. بەرەكەڭنىڭ بەلگىسىز ەلۋباسى شىقتى تورەدەن، ازعانتاي عانا ءۇي ەدى.

كەرەي ءابجاندى قويعان ءاليحان. ءادىل شاريعات بولعاندا كوپ جاعىنا جۇيە ەدى دەگەن سايلاۋدا قازاقتىڭ جيىن توبىندا وسىنداي كەدەيدى سايلادى، مىنا مىقاننىڭ بالاسى دەپتى قازاقتار.

* * *

1898 جىلى جۇت بولىپ، ەل جۇتاپ، الەكەڭ ومبىدان كەلىپ، جۇتاعان ەلگە نۇرا ەلى قۋشوقى تابىن دەگەن ەلگە سيىر اپەرگەن جارمەڭكەدەن. جۇتاعان ەلگە قىرىق بۇزاۋلى سيىر اپەرگەن. قايتا تولەۋسىز بولدى، سودان مالدانعان ادامدار دا بولدى.

* * *

1896-نشى جىلى بۇكىلرەسەيلىك ساناق جۇمىسىنا قاتىسىپ، قازاق جەرىن تەگىس ارالاپ شىققان. بۇدان كەيىن دە قازاق جەرىنە شىققان بىرنەشە ەكسپەديتسياعا قاتىسقان.

ەڭ سوڭعى قاتىسقان ەكسپەديتسياسى پروفەسسور رۋدەنكو باسقارىپ، اداي جەرىندە بولعان ەكسپەديتسيا ەدى، بۇل ەكسپەديتسيا ماتەريالى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعان. سول كىتاپتا الەكەڭنىڭ دا ماقالاسى بار.

1905 جىلعى رەۆوليۋتسيا كەزىندە پاتشا وكىمەتى «وكىمەتكە قاۋىپتى ادام» دەپ اباقتىعا جاپقان...

اباقتىدان شىققاننان كەيىن سەمەيگە كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت وسى قالادا تۇرادى. ءبىر كۇنى قارقارالى  ويازىنىڭ باستىعى كيننيتسپەن كەزدەسىپ قالادى، سوندا كيننيتس كەكەتىپ:

• پاتشانى قۇلاتامىن دەپ شارشاعان بولارسىز؟! دەمالىپ جۇرگەن بولارسىز؟! - دەپ ءاجۋالاپ سويلەگەندە، الەكەڭ:
• قازاق حالقىنىڭ ءبىر ماقالى بار: « ەر – تۋعان جەرىنە، يت – تويعان جەرىنە» دەيدى. مەنىڭ جاۋابىم وسى! – دەگەن ەكەن. سوندا فون كيننيتستىڭ ايەلى كۇيەۋىنە:
• ساعان كەرەگى وسى ەدى. ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆيچ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ءۇشىن زارداپ كورگەنىن تۇسىنبەگەنسىڭ، - دەپ كۇيەۋىن ودان ءارى سويلەتپەي، سۇيرەلەپ ءجۇرىپ كەتىپتى.

* * *

الەكەڭ «وقىدىم»  دەپ باسىنا پايدا قىلماعان، مال جيماعان، ءۇي سالماعان، ءۇي تىگىپ، بيە بايلاپ، قىمىز ءىشىپ، قازاقشا داۋرەن سۇرمەگەن. «قازاعىم، ەلىم!» - دەپ كەتكەن. پارا الماعان، قازاقتىڭ ەلىن، جەرىن ارالاپ كورگەن. ءومىرىن «قازاقتى ەل قىلامىن» دەپ سارپ ەتكەن.

الەكەڭ بايشىل ادام ەمەس، جاننىڭ ءبارىن بىردەي كورەدى. ەشكىمنەن ەش نارسە الايىن دەمەيدى، پارا المايدى. قازاقتىڭ قامىن جەگەن ەسىل ەر، تىلەۋى قابىل بولماي، ارماندا كەتتى. ەسەنگەلدى، سارجان، كەنەسارى، ناۋرىزباي باۋىرلارىنداي جازىقسىز جازا شەكتى!­

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

Abai.kz