– قازاق بىرلىگىنىڭ تامىرى نەدە؟
– قازاق بىرلىگىنىڭ تامىرى تىلىندە، دىلىندە، دىنىندە جاتىر. مادەني-رۋحاني تۇرعىدان ءبىزدى بىرىكتىرەتىن، قازاقتى قازاق ەتەتىن قۇندىلىقتار – وسى. ءبىزدىڭ ءبىرىمىز شالا قازاق بولىپ، ءبىرىمىز ۇلت-پاتريوتى بولىپ ءبولىنىپ جۇرگەنىمىز وسى بىرلىكتىڭ جوقتىعىنان.
– ۇلتتىڭ تۇراقتىلىعى جولىنداعى باستى فاكتور نە؟ حالىقتىڭ كوپ نارسەگە سەنە بەرمەيتىنى سوڭعى الەۋمەتتىك جاعدايلاردان بايقالىپ قالدى. سەنىمدى جوعالتپاۋىمىز ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– قاشان دا سانانى تۇرمىس بيلەيدى عوي. قۇرعاق، بوس ءسوز سەنىمدى دە، تۇراقتىلىقتى دا وزگەرتەدى. پاتريوتيزم – ۇران عانا ەمەس، ونىڭ نەگىزىن قالاۋ كەرەك. يدەنتيفيكاتسيا، وزىمىزدىكى جانە وزگەنىكى دەگەن ۇعىمدار بار. يدەنتيفيكاتسيا ءۇردىسى ادامداردى كوبىرەك بىرىكتىرەدى.
سوعىس، ءتۇرلى تابيعات اپاتتارى سالدارىنان تونگەن قاۋىپ ادامداردىڭ پاتريوتتىعىن ارتتىرا تۇسەدى. سەبەبى، ء«وزىم»، «وزگە» دەگەن ۇعىمدار وسىندايدا قوعامدى بىرىكتىرۋگە تۇيتكىل بولۋدا. قازىرگى تاڭدا ءبىز جالپاقشەشەيمىز. كوپۆەكتورلىق ساياسات دەيمىز، باۋىرمال قازاق دەيمىز، ەسىگى جوق ءۇي سياقتى بولىپ كەتكەنبىز. سىرتقى ساياساتىمىز دا كوپۆەكتورلى. بارىنە بەيبىت كوزقاراستامىز. ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇستانىمى نە؟ ءبىزدىڭ قورعايتىن ءوز ۇلتتىق مۇددەمىز بولۋى كەرەك قوي. سول ۇلتتىق مۇددەنى الەم الدىندا، كورشى مەملەكەتتەر الدىندا لايىقتى قورعاي الۋىمىز كەرەك. سىرتقى ەلمەن قانداي دا ءبىر باسقوسۋ، بىرىگۋ ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلە مە؟ – سونى سارالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. الەمدەگى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دە وسىلاي دامىپ كەلەدى. كەزىندە چەرچيلدىڭ ءوزى: «انگليانىڭ وداقتاسى جوق، انگليانىڭ مۇددەسى بار» دەگەن عوي. ال ءبىز ۇلتتىق مۇددەمىزدى ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس انىقتاي الماي وتىرعان سياقتىمىز. جان-جاقتىمىز، ايتەۋىر انا وداققا دا كىرەمىز، مىنا وداققا دا كىرەمىز، سامميت وتكىزەمىز. ايتەۋىر ءتۇرلى شارالاردى قولعا الىپ جاتامىز.
ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ۇستانىمىمىز بولماعاننان كەيىن ادامدار بىرىكپەيدى. ادامدار بەلگىلى مۇددەنى قورعاۋ جولىندا بىرىگەدى عوي.
– سىرتقى جاعدايلارمەن تانىس شىعارسىز. الەۋمەتتىك-قوعامدىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، بۇگىنگى زاماندا ءوز مۇددەسىن، ءوز مۇراتىن، ءپاتريوتيزمىن ساقتاپ قالعان ۇلت بار ما؟
– الىستان مىسال ىزدەپ قاجەتى جوق. قاسىمىزداعى قىتايعا كوز سالىڭىزشى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان باستاپ، رەفورما جاساي وتىرىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك دەڭگەيىن 17 ەسە كوتەرگەن. ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. اركىم ءوزىنىڭ جۇمىسىنا، مەملەكەتتىڭ ىسىنە ادال. ءبىز اناۋ دەيمىز، مىناۋ دەيمىز، الايدا، ناعىز پاتريوت ۇلت – سولار. وتانىم، ەلىم، جەرىم دەپ جانىپ تۇر. ەلى حالقىن، حالقى ەلىن ويلايدى. «بالام دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ۇل قايدان شىعادى» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءسوزىن وسىندايدا ەسكە الاسىڭ.
ءيا، ەل پاتريوت بولۋى كەرەك. مەملەكەت تە ەلدى ويلاۋى كەرەك قوي. سول كەزدە عانا حالىق مەملەكەتتى ويلاي باستايدى.
قىتاي ۇكىمەتى ءاربىر ازاماتىنىڭ اۋقاتىن جاقسارتۋعا مۇددەلى. ءاربىر قىتاي ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىنا سەنەدى. سوندىقتان ولار ەرتەڭىنە ەش ۋايىمداماي قىزمەت ەتە بەرەدى.
تاعى ءبىر مىسال رەتىندە اقش-تى الىپ قاراڭىز. اقش-تىڭ ءبىر ازاماتىن رەنجىتىپ كورىڭىز. كۇللى اقش بيلىگى سىزبەن جاۋلاسادى.
ال بىزدە پاتريوتتىقتى حالىقتان عانا تالاپ ەتەدى.
– بۇگىنگى تاڭدا زاماناۋي حالقىمىزدىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا تاريح قانداي رول اتقاردى؟ بۇگىنگى مىنەزىمىزدىڭ وزگەرىسىنە وتكەن ناقتى قانداي وقيعالار اسەر ەتتى؟
– ءبىز كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان ستەرەوتيپتەردەن ءالى دە ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز. ءبىزدى قۇرتىپ جۇرگەن مىنەز – سول. كەڭەستىك كەزدەگى اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، سوعىس بىزگە ۇلكەن قايعى-قاسىرەت قانا اكەلىپ قويعان جوق. جۇرەگىمىزگە ۇلكەن قورقىنىش ۇيالاتىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ەليتامىز دا ءالى سونداي پسيحولوگيا جەتەگىندە ءجۇر. جاعدايىمىز جاقسارۋى ءۇشىن سول ەليتا الماسۋى كەرەك.
– ەلىمىزدەگى باستى قۇندىلىق رەتىندە قازىر قانداي مىنەز باسىم بايقالادى. اتا-بابالارىمىزدان قالعان قانداي ەرەكشەلىكتەردى جوعالتىپ الدىق؟
– ءبارى دە سول قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعدايعا كەلىپ تىرەلەدى. ءور حالىق ەدىك، ەندى جەرگە قاراي بەرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ۇساقتالىپ كەتتىك. حالقىمىز كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتتى.
حالىق باسىنداعى مۇنداي اۋىر جاعدايدان باتىس ەلدەرى دە وتكەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەۋروپا قيراپ قالدى عوي. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن، ەۋروپا حالقى ءال-اۋقاتتارىن جاقسارتقانشا، قيىن جاعدايدا ءومىر سۇرگەن. الپىسىنشى جىلداردان باستاپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارىپ، وڭ-سولىن تانىپ، ادامداردىڭ قوعامداعى بەلسەندىلىكتەرى ارتا باستادى. ءبىز سول دەڭگەيگە ءالى شىعا الماي جاتىرمىز. سول دەڭگەيگە جەتپەيىنشە، ۇلتتىق رۋحىمىز دا كوتەرىلمەك ەمەس.
ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە تۇرساق تا، قازاقتاردىڭ ءال-اۋقاتى ءار ءتۇرلى. كوڭىلىمىزدى قۇلازىتاتىن جاعدايلار كوپ بولىپ تۇر. اتا-بابالارىمىزعا ءتان ءور مىنەزدەن ايرىلىپ قالعاندايمىز. قازاقتار مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولعاندىقتان، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى دا جاقسى بولۋى كەرەك ەدى، مارتەبەسى جوعارى بولۋى كەرەك ەدى. اراب ەلدەرىن الىپ قاراساق، ولار ەش قىمسىنباستان، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتارعا ارتىقشىلىقتار بەرىپ جاتىر. قازىر ەۋروپا ەلدەرى دە ويلانا باستادى. كەزىندە مۋلتيكۋلتۋراليزمدى ۇستانعان ەۋروپا سىرتتان ميگرانتتاردى قاپتاتىپ، ءبارىمىز تەڭ قۇقىلىمىز دەدى. كەيىن ميگرانتتار كوبەيىپ كەتكەن سوڭ، ولار ەندى ءوز ۇلتىنىڭ جاعدايىن ويلاي باستادى. ءوز حالىقتارىنىڭ تاريحي ءرولىن، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندەگى ءرولىن قالاي قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ جانتالاسۋدا. سول ءۇشىن وسى كۇنى ميگراتسيالىق ساياساتتى دا شەكتەۋدە.
– قازاقستانداعى ءتۇرلى الەۋمەتتىك قوعامدىق جاعدايلار قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قانشالىقتى السىرەتتى، قانشالىقتى نىعايتتى؟
– قازىر ءبىز نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا ءومىر كەشىپ جاتىرمىز. نارىقتىق ەكونوميكا بولعاندىقتان، ارينە، مەملەكەتتەن ەشكىم ەشتەڭە كۇتپەي، ادامدار ءوزىنىڭ جاعدايىن ءوزى كۇيتتەپ ءجۇر. نارىقتىق ەكونوميكاعا ءتان تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا باسىم. ادامداردا تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا بولماسا، نارىقتىق ەكونوميكا دامىمايدى. نەگە بىزدە انانى ساتىپ ال، مىنانى تۇتىن دەپ كۇندە قاقسايدى دەپ ويلايسىز؟ ولار سول ارقىلى ادامداردىڭ تۇتىنۋشى پسيحولوگياسىن قالىپتاستىرۋدا. سوندىقتان قازىر ءبىزدىڭ ادامداردىڭ بارلىعى جاپپاي تۇتىنۋشى بولىپ كەتكەن. تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا العا وزدى. ءار كۇننىڭ قامىن ويلاۋ، پايداكۇنەمدىك، جەمقورلىق، قايتسەم كوپ قامتىپ قالام دەگەن مىنەز دە وسى تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگياعا ءتان.
ءبارىمىز بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز اسىپ تۇسكىمىز كەلەدى. بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز جاقسى كيىنگىمىز كەلەدى. ءبىرىمىز مىنبەگەن ماشينەنى ەكىنشىمىز مىنگىمىز كەلەدى. ءتىپتى، توي جاساساق تا، بالەنشەكەڭ جاساعان تويدان سالتاناتىمىز كەم بولماۋى كەرەك. ءۇي سالساق تا، وزگەدەن ساۋلەتى ارتسا دەيمىز. كەرەك دەسەڭىز، مازار سالۋ، اس بەرۋ دە باسەكەگە اينالىپ كەتتى.
ءسويتىپ، يماندىلىق، رۋحاني قۇندىلىقتار ەكىنشى كەزەكتە قالىپ قويدى. ەندى سونىڭ زاردابىن تارتىپ جاتىرمىز.
ءبىر كەمشىلىگىمىز – نارىقتى جابايى نارىق قىلىپ جىبەردىك. وركەنيەتتى ەلدەردە دە نارىق بار، بىراق ولاردا وركەنيەتتى، مادەنيەتتى نارىققا بەيىمدەلگەن. ۋاقىت وتە كەلە بىزدە دە سولاي بولار.
جاڭا ءسىز سەنىم تۋرالى سۇراق قويدىڭىز. ءبىز دەموكراتيالىق ەلمىز. دەموكراتيالىق قوعامدا ساياسي شەشىمدەر حالىقپەن اقىلداسا وتىرىپ قابىلدانباي ما؟ حالىقپەن اقىلداسپاستان، توبەدەن جاي تۇسكەندەي، لاق ەتكىزگەن جايلاردان سوڭ، حالىق تا سەنىمىن جوعالتا باستايدى. ويتكەنى، كۇنى ەرتەڭ سونداي جايتتاردىڭ تاعى دا قايتالاناتىنىن بىلەدى.
باياعىداعى «قويعا قاسقىر شاپتى» دەپ وتىرىك ايتا بەرەتىن بالانىڭ اڭگىمەسى ەسىڭىزدە عوي. قويعا قاسقىر شىنىمەن شاپقاندا اۋىل جۇرتى وعان سەنبەي قوياتىن ەدى عوي؟ ەرتەڭ ءبىز دە سونىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەيىك. ماسەلەن، كۇنى كەشە ءوزىڭىز كوردىڭىز، بانكتەر: ء«بىز بانكروتقا ۇشىراعان جوقپىز» دەپ قانشا اقتالسا دا، حالىق ولارعا كۇمانمەن قارايدى. نەلىكتەن؟ سەبەبى، قازىر بانكتەرگە دەگەن سەنىم تومەندەگەن. حالىق دەپوزيتتەردەگى جيعان-تەرگەنىن الىپ كەتىپ جاتىر. ەگەر وسى اجيوتاج قايتالانا بەرسە، تاس-تالقانىمىز شىعادى. ويلاستىرىلماعان ارەكەت قوعامدا ۇلكەن ماسەلە تۋعىزادى. ءارى ول جارا وڭايلىقپەن جازىلمايدى.
– ۇلتتىق بۋرجۋازيا بىزدە قالىپتاستى ما؟ ەگەر قالىپتاسسا، ولاردىڭ بىزدەگى جاعدايعا اسەرى قانداي؟
– ليبەرالدار مەن كونسەرۆاتورلاردىڭ شىعۋىنىڭ ءوزى بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ۇلىبريتانيا كەزىندە وتارشىل ەل بولدى عوي، افريكا، ازيا ەلدەرىن باسىپ العان. ۇلىبريتانيانىڭ ءوز ىشىندەگى دۆورياندار كونسەرۆاتورلاردىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. ۋاقىت وتە كەلە، وتار ەلدەردەن ارزان تاۋار، ارزان جۇمىس كۇشىن، قۇلداردىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ، كوپ تاۋار اكەلەتىن ساۋداگەرلەر تەز ارادا كۇش جيىپ، بۋرجۋازيانىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرادى. ءسويتىپ، ولار ىشكى نارىقتى جاۋلاپ الدى دا ىشتەگى دۆوريانداردى ىعىستىرا باستايدى. ال بۇنداي جاعدايدا دۆورياندار بىرىگەدى دە كونسەرۆاتورلىق پارتيا قۇرادى. ءسويتىپ، ولار ىقپال ەتىپ، ساۋداگەرلەرگە باج سالىعىن سالعىزىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى باسقا دا جاعدايلار جاساي باستايدى. ساۋداگەرلەر مەن بۋرجۋازيا وكىلدەرى دە قاراپ وتىرماي ليبەرالدىق پارتيا تۋى استىنا بىرىكتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ اراقاتىناسى ۇلكەن ساياسي تارتىسقا ۇلاستى.
ال بىزدە ونداي بۋرجۋازيا قالىپتاسا قويعان جوق. بىزدە ونداي تۇسىنىك تە جوق، سەبەبى، ءبىز شاعىن جانە ورتا بيزنەس جايىن عانا ويلاۋمەن الەكپىز. ءىرى بيزنەستى بولەك قاراۋدامىز. ورتا جانە شاعىن بيزنەستەگىلەر – شىقپا جانىم شىقپامەن، حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان تۇلعالار. بۇلاردى ۇلتتىق بۋرجۋازيانى قالىپتاستىراتىن توپتار دەپ ايتۋعا بولار. قازىر ۇلكەن بيزنەستەگىلەر مەن بۇلاردىڭ اراسى ەكى بولەك. كۇللى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى، قازبا بايلىقتارى وليگارحيالىق توپتاردىڭ قولىندا. ولاردىڭ مۇددەلەرى دە بولەك، تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى دە وزگەشە. بولەك ءبىر قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سەكىلدى.
ال قالعان حالىق وزىنشە ءبىر بولەك ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى. ارالارىندا ۇلكەن الشاقتىق بايقالادى. بۇلاردىڭ اراسىندا بايلانىس جوق دەسەك بولادى.
جەرىمىز باي دەپ قانشا ماقتانعانىمىزبەن، حالىق سونىڭ پايداسىن كورىپ جاتىر ما؟ اۋىلداعىلار مالىمەن كۇن كورەدى. ساۋداگەرلەر ساۋداسىمەن كۇن كورەدى. سولاردىڭ دا بەرەكەسى كەتە باستادى-اۋ، بازارلار ورتكە ءجيى ۇشىرايتىن بولدى.
ول ول ما، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ موينىنا ءمىنىپ العان شەنەۋنىكتەردىڭ ارمياسى بار. وسىنداي جاعدايدا شاعىن جانە ورتا بيزنەس قايدان داميدى؟
ءىرى بيزنەس وكىلدەرىنىڭ حالىقپەن ءىسى جوق. ولارعا «نەگە حالىقتىڭ جاعدايىن ويلامايسىڭ؟» دەپ، تەڭ دارەجەدە سويلەسۋگە ءتيىس بۋرجۋازيامىزدىڭ جاعدايى، انە، انانداي.
ال وسى ارالىقتا قولىنا دوللار، ەۋرو ۇستاپ تا كورمەگەن، ايلىعىنىڭ ءوزىن تەڭگەمەن ارەڭ الاتىن ادامدار بار. ولار قالاي كۇن كورەدى؟ ولاردىڭ مۇددەسى مەن سۇرانىسى، تالابى قانداي؟ سونى دا ويلاۋىمىز كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.