ەۋرومايداننىڭ ەكى ساباعى
ۋكراينا حالقىنىڭ ءۇش ايعا سوزىلعان جانقيارلىق كۇرەسى، ونداعى قايتپاس قايسارلىق، مۇقالماس ەرىك-جىگەر الەمدى تاڭ قالدىردى. شىنايى ەركىندىك جەتكەن قازىرگى شاقتا كوگىلدىر پلانەتانى مەكەندەگەن كۇللى ادامزات ء«بىز سەنى سۇيەمىز، ۋكراينا!» دەپ جار سالۋعا دايار وتىر. جاڭا قۇرامداعى ۆەرحوۆنا رادانىڭ ەڭ العاشقى قادامىنا قاراڭىز: ورىس تىلىنە «رەگيونالدىق ءتىل» ستاتۋسىن بەرگەن الدىڭعى زاڭ كۇشىن جويىپ، ۋكراين ءتىلى جالعىز، دارا «مەملەكەتتىك ءتىل» ەكەندىگى قايتادان بەكىتىلدى. كانە، ەركىندىك دەمەي كور. بىراق ءدال وسىعان كەيبىر ەل «فاشيزم» دەپ قاتتى شۇيلىكتى. بۇل ەندى ادىلەتسىزدىك. نەگە دەسەڭىز، ورتالىق ۋكراينادا ۋكراين ءتىلى اياعىن ءتاي-ءتاي باسقان قورعانسىز ءسابي سياقتى، ال شىعىستاعى تۇرعىندار بۇل تىلدەن مۇلدە ماقۇرىم. ايتايىن دەگەنىم، مۇنى وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، كيەۆتەگى مايداندى تۇتاتقان ىشكى يا سىرتقى جاۋلار ەمەس، وعان كادۋىلگى قايران ءتىل «كىنالى»!
وسىمەن، ەۋرومايداننان قازاقتىڭ الار ساباعى دەگەنگە اۋىسالىق.
ۋكراينا حالقىنىڭ ءۇش ايعا سوزىلعان جانقيارلىق كۇرەسى، ونداعى قايتپاس قايسارلىق، مۇقالماس ەرىك-جىگەر الەمدى تاڭ قالدىردى. شىنايى ەركىندىك جەتكەن قازىرگى شاقتا كوگىلدىر پلانەتانى مەكەندەگەن كۇللى ادامزات ء«بىز سەنى سۇيەمىز، ۋكراينا!» دەپ جار سالۋعا دايار وتىر. جاڭا قۇرامداعى ۆەرحوۆنا رادانىڭ ەڭ العاشقى قادامىنا قاراڭىز: ورىس تىلىنە «رەگيونالدىق ءتىل» ستاتۋسىن بەرگەن الدىڭعى زاڭ كۇشىن جويىپ، ۋكراين ءتىلى جالعىز، دارا «مەملەكەتتىك ءتىل» ەكەندىگى قايتادان بەكىتىلدى. كانە، ەركىندىك دەمەي كور. بىراق ءدال وسىعان كەيبىر ەل «فاشيزم» دەپ قاتتى شۇيلىكتى. بۇل ەندى ادىلەتسىزدىك. نەگە دەسەڭىز، ورتالىق ۋكراينادا ۋكراين ءتىلى اياعىن ءتاي-ءتاي باسقان قورعانسىز ءسابي سياقتى، ال شىعىستاعى تۇرعىندار بۇل تىلدەن مۇلدە ماقۇرىم. ايتايىن دەگەنىم، مۇنى وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، كيەۆتەگى مايداندى تۇتاتقان ىشكى يا سىرتقى جاۋلار ەمەس، وعان كادۋىلگى قايران ءتىل «كىنالى»!
وسىمەن، ەۋرومايداننان قازاقتىڭ الار ساباعى دەگەنگە اۋىسالىق.
جاڭا ايتقانداي، دنەپردىڭ وڭ جاق بەتى، ياعني باتىسىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ كوبىسى ۋكراين تىلىندە، ال سول جاق بەتتە – اكىمى دە، قالىڭ بۇقارا دا تەك ورىسشا سويلەيدى. مايداندى كوكجاشىكتەن ۇزبەي قاداعالان ءار ادام دا بايقاي الادى: ەكى جاق تۇرعىندارى قانى ءبىر بولعانىمەن، رۋحى الشاقتىعى سونشالىقتى، تاپ ءبىر وزگە پلانەتادا ءومىر سۇرگەندەر سياقتى. وسى فاكتىدەن سوڭ، ادامنىڭ كۇللى رۋحاني بولمىسى تىلمەن بىرگە وزگەرەدى دەگەن قاعيداعا سەنبەۋگە لاجىڭ دا جوق.
توق ەتەرى، ءتىل جوق جەردە، ۇلت تا جوق. بۇل - اكسيوما. ءبىز شە، ەۋرومايداننىڭ «مەنى تانى، كورىپ ال» دەگەن ءبىرىنشى تاريحي ساباعى دا وسى.
ۋكراينا جانە قازاقستان، شىن مانىندە، تاعدىرلاس ەلدەر. عاسىرلار بويى «تىزەنى» دە (اق پاتشانىڭ وتارلاۋ ەزگىسى، كەڭەستىك رەجيمنىڭ قىزىل نوقتاسى), كورەشەكتى دە (الاپات اشارشىلىق، اياۋسىز ساياسي رەپرەسسيا، ۇلت مەكتەپتەرىن ءورىستىلدى مەكتەپتەرگە الماستىرۋ) ەكەۋى قاتار كوردى.
كيەۆتەگى وقيعا استارىن تۇسىنگىسى كەلەتىن جاستار ءۇشىن الدىمەن رەسەي يمپەرياسى تاريحىنا ۇڭىلە كەتسەك ارتىقتىق ەتپەس. يمپەريانىڭ ەۋروپالىق بولىگىندە موردۆا، چۋۆاش، چەرەميس، پەرمياك، ناعايباق دەگەن اتى بار دا، زاتى جوق ۇلتتار كوپ. ولار فيزيكالىق تۇرعىدان، ارينە، ءتىرى، بىراق شىنايى ومىردە سالت-ءداستۇرى جويىلعان، ەڭ باستىسى، ءتىلى ءوشىپ-سونگەندەر. جاسىرىپ-جابارى جوق، رەسەي فەدەراتسياسى بۇگىنگى تاڭدا باتىس سىبىردەگى حالىقتاردى (ياكۋت، حاكاس، توبا، ەسكيموس ت.ب.) ءورىستىلدى قىلۋ قامىندا مىقتاپ شەڭگەلدەپ، شىرماپ الدى. مىنەكي، الىپ يمپەريا كوكسەگەن - ورىستاندىرۋ ساياساتىنان ۋكرايندىقتار دا شەت قالمادى، اسىرەسە، ۋكراينانىڭ شىعىس اۋماعى (ورتالىعى – حاركوۆ قالاسى) تۇرعىندارى. «اۋرۋ باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى» دەمەكشى، ەندى ولاردىڭ ۋكرايندىق بولمىسىنا ورالۋى قيىننىڭ قيىنى، بالكىم، مۇمكىن ەمەس نارسە.
وسىمەن، ەلدىڭ ەكىنشى شەتى - تۇرعىندارى «باندەروۆتسى» دەپ اتالاتىن كارپاتى تاۋلى اۋماعىنا ات باسىن بۇرالىق. باتىس ۋكراينانىڭ ەرەكشەلىگى - سوۆەت وداعى قۇرامىنا تەك ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا عانا قوسىلعان. باندەراشىل جاماعاتتى ۇلتتىڭ باس كوتەرەر ەستىسى، رۋحاني مايەگى، اششىتقىسى قىلىپ وتىرعان مىنە وسى ءجايت. قازىرگى كيەۆتەگى كوتەرىلىس كورىگىن لاۋلاتقان ەرلەردىڭ كوبىسى تاۋلى اۋماقتىڭ وعلاندارى بولىپ تابىلادى.
باتىس جانە شىعىس ۋكراينا احۋالىن قىسقاشا ايتىپ وتتىك. ال، ورتالىق ۋكراينا شە؟ بۇل اۋماقتا «بارشا ورىس قالالارىنىڭ اناسى» - كونە كيەۆ ورنالاسقان ء(حى-عاسىردا بۇل شاھارعا ءبىزدىڭ قىپشاق بابالار ەرەن ۇلەس قوستى). ابىروي بولعاندا، ورتالىق ۋكراينا تۇرعىندارى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلتتىق تەگىنە، ءوز ۇيىرىنە قوسىلىپ ۇلگەردى، ايتەۋىر. بۇل، ارينە، ءوز وزىنەن بولا قالعان شارۋا ەمەس. لەونيد كۋچما، ۆيكتور يۋششەنكو باسقارعان جىلداردا وتارسىزداندىرۋ توڭىرەگىندە وتكەن زور ايقاس-تارتىستىڭ، تاباندى ساياساتتىڭ تاتىمدى جەمىسى دەۋگە كەرەك.
سونىمەن، ۋكراينا ەلىنىڭ ءۇش بولىگىنە دە كوز سالدىق، ونداعى شيەلەنىستى وقيعا، تاعى ءبىر قايتالايىق، ءبىزدى ءتىل مەن ۇلت ەگىز، ءتىل - ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى دەگەن وي-قازىققا جەتەلەۋگە ءتيىستى.
ەۋرومايداننىڭ ەكىنشى ساباعىنا كەلەيىك. ماسەلە سوندا، ۋكراينانىڭ شىعىسى ءبىزدىڭ سولتۇستىك وڭىردەن ەش اۋمايدى. اتالمىش اۋماقتا ورىس ءتىلىنىڭ سەڭى سوگىلۋدىڭ اۋىلى الىستا. تاياۋدا ەدۋارد ليمونوۆ دەگەن اتى-شۋلى ورىس ساياساتكەرى «بۇل اۋماقتاعى قالالار ورىستىكى» دەپ ەكى مارتە مالىمدەدى. وقۋشى بالاعا دا ايان وسى اقيقاتتى ءبىزدىڭ ۇكىمەت بىلمەي مە، بىلسە نەگە ۇيقىلى-وياۋ حارەكەتسىز حالدە، نەگە نيەتتەنبەيدى - تۇسىنە المايتىن شىعارمىن. سول سياقتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وتكەن سان الۋان رەفورمادان نە تاپتىق؟ ونان دا، سول وراسان قارجىنى ارالاس مەكتەپتەردى قازاقتىلدى قىلۋعا سالساق قايتەر ەدى؟ ەلدىكتىڭ كەلەشەگىن شەشەتىن مايدان وسى ارادا ەكەنى ەكىباستان بەلگىلى ەمەس پە. قازاق بيلىگى الۋعا ءتيىستى ماڭىزدى ساباق وسى.
ءسوز ەتىلگەن ەكىنشى ساباقتان تۋاتىن ۇسىنىستار مىناۋ:
بىرىنشىدەن، قازاق بالالارى تۇگەلدەي ساۋاتىن انا تىلىندە اشۋعا ءتيىستى. ەگەر قازىرگىدەي ارالاس مەكتەپتەرمەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋقىراتا بەرسەك، ۋاقىتتان مىقتاپ ۇتىلارىمىز حاق. ون جىل بويى ورىس ءتىلىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ۇيرەنگەن بالا ورىستانباعاندا قايتەدى. قازىردىڭ وزىندە اتا مەن نەمەرە ءبىر تىلدە ۇعىسا المايدى، ورىسشا اقپاراتتىق كەڭىستىك مۇلدە ۇستەم.
ەكىنشىدەن، سولتۇستىك اۋماقتارعا بارلىق كەرەكتى جاعدايدى جاساي وتىرىپ، جاسىل ورمان جاستاردى جانە ورالمان قانداستاردى قوندىرۋ ساياساتى اۋاداي قاجەتتىلىك. ءتىل - بەيقامدىق پەن سالعىرتتىقتى كوتەرمەيتىن فەنومەن.
ۇشىنشىدەن، ۇلتتىڭ مەنتاليتەتى، سالت-ساناسى، تۇيسىگى، جان سارايى ەسكەرىلگەن، بىلايشا ايتقاندا، رۋحتانعان ەكونوميكا عانا تابىستى بولماق. قازاق ءۇشىن تابيعي باعىت - اۋىل شارۋاشىلىعى، ونى يندۋستريالاندىرۋ ەكەندىگى ءسوزسىز. حالىق سانىن شاپشاڭ كوبەيتۋ - دەموگرافيا ماسەلەسىن شەشۋ دە اۋىلدى كوتەرۋدى قاجەتسىنەدى. قاشان مۇناي قورى تاۋسىلعاندا اۋىلعا بەت بۇرامىز دەسەك قاتتى قاتەلەسەمىز.
وسى اتالعان ءۇش ستراتەگيالىق باعىت «امەريكانى اشۋ» ەمەس، مىڭ سان رەت ايتىلىپ-جازىلىپ كەلەدى. ءبىز دە قايتالايمىز - ولارعا كۇش-قارجىنى قانشا توكسەڭ دە ادال. ويتكەنى، ەلدىڭ باياندىلىعى، ماڭگىلىگى دە، مۇڭايعان قازاقتىڭ كوڭىلىن جادىراتار قۇدىرەت تە وسى جاقتا.
«ەۋرومايدان» الاۋىنا قايتىپ ورالايىق. ساراپشىلار سوزىنشە، باتىس جانە ورتالىق ۋكراينا تۇتاسىپ، ۋنيتارلى، تاس-ءتۇيىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرادى ء(تىپتى تەرريتورياسى قىسقارعان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ كەلەشەگى باياندى دەسەدى). باتىس الەمى كومەككە وراسان (20 ملرد دوللار) قارجى بولمەكشى. ال، شىعىس جانە وڭتۇستىك (قىرىم جارتىارالى) تۇرعىندارىنىڭ تاعدىرى اق تۇتەك بوراندا اداسقان تابىندى ەسكە سالادى. قاشان، قايدا بارىپ تىرەلەرى بەيمالىم، ءتىپتى بولجامداۋ دا مۇمكىن ەمەس.
ءسويتىپ، ەكىگە جارىلعان ۋكراينا تاياۋ بولاشاقتا باس بىرىكتىرەدى دەۋ قاتە، ول نەگىزسىز ءجاي ارمان عانا. بۇل رەتتە «ە، نەگە، ەكى لاگەرگە بولىنگەن نەمىس حالقى قايتا قوسىلدى، انەكي سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كورەيا دا قوسىلۋعا بەيىلدى» دەۋىڭىز بەك مۇمكىن. دۇرىس. ەل مەن ەلدىڭ ماتەريالدىق ء(وندىرىس، زاۋىت، فابريكا جانە ت.ب.) جانە الەۋمەتتىك (باسقارۋ، ءبىلىم بەرۋ، تاربيە جانە ت.ب. جۇيەلەر) تۇرعىدان قوسىلۋ مۇمكىندىگى جوققا شىعارىلمايدى، ەگەر ءتىل بىرلىگى بولسا. قوسىلۋدىڭ ەڭ ۇزاق پروتسەسسى – ءتىل مەن سانا بىرلىگى. كيەۆتەگى رەۆوليۋتسيا كوسەمدەرى مەن جاڭا ۇكىمەتتىڭ ەڭ العاشقى قادامىن «ۋكراين ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن زاڭدى بەكىتۋدەن باستاعانى سول. ءيا، باتىرلار بۇعاۋدى بىرت-بىرت ءۇزدى. ەندى سالماق بيلەرگە تۇسپەكشى، ياعني ەندىگى كەرەگى - ساياسي بىرلىك جانە ساتتىلىك. قازاق حالقى اتىنان سىزدەرگە اق جول تىلەيمىز، ءبىر ءتاڭىرىم جار بولسىن، كەكىلدى اعايىندار!
اسان وماروۆ – عالىم-جۋرناليست.
Abai.kz
