ەرمەك تۇرسىنوۆ. ول: اۋەلى ەكونوميكا، سودان كەيىن عانا ساياسات دەپ ەدى...
سۋرەتتە - جازۋشى، ستسەناريست، كينورەجيسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ. سۋرەت voxpopuli.kz سايتىنان الىندى.
Xاتتار تولاسسىز كەلۋدە. وتە كوپ. بىرەۋ ۇزاق جازادى، بىرەۋ قىسقا قايىرادى. بارىنە جاۋاپ جازىپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس.
قوڭىراۋ شالادى. مۇلدەم بەيتانىس ادامدار تەلەفونىمنىڭ ءنومىرىن تاۋىپ الادى، عالامتور ارقىلى بايلانىسادى. پروديۋسەرىم «ەل تاعدىرىن شەشە الاتىن ادامدارعا جازعان اشىق حاتىڭدى وقىعان ادامدار سانى 100 مىڭنان اسىپ كەتتى» دەيدى. ەكى-اق اپتانىڭ ىشىندە. ال قانشا مارتە سىلتەمە جاسالعانىنىڭ، قايتا جاريالانعانىنىڭ ەسەبىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. جاندى جەپ جۇرگەن ماسەلەنى قوزعاپپىن.
راسىن ايتايىن، «ۇرىمتال ساتتە ۇپاي جينايمىن» دەگەن جامان ويىم بولعان جوق. ونىڭ ماعان قاجەتى جوق. ال ەندى حالىقتىڭ قازانداي قايناعان پىكىرلەرىن ەسكەرۋسىز قالدىرا المايمىن. ءبارىنىڭ كوكەيىندە ءبىر-اق سۇراق: قايتپەك كەرەك؟ سوندىقتان بارىنە ءبىر حاتپەن جاۋاپ قايىرعاندى ءجون سانادىم…
مەملەكەتىمىزدەگى دارمەنسىز، قاراپايىم ادامدارعا
اشىق حات!
قىمباتتى، باۋىرلارىم!
سۋرەتتە - جازۋشى، ستسەناريست، كينورەجيسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ. سۋرەت voxpopuli.kz سايتىنان الىندى.
Xاتتار تولاسسىز كەلۋدە. وتە كوپ. بىرەۋ ۇزاق جازادى، بىرەۋ قىسقا قايىرادى. بارىنە جاۋاپ جازىپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس.
قوڭىراۋ شالادى. مۇلدەم بەيتانىس ادامدار تەلەفونىمنىڭ ءنومىرىن تاۋىپ الادى، عالامتور ارقىلى بايلانىسادى. پروديۋسەرىم «ەل تاعدىرىن شەشە الاتىن ادامدارعا جازعان اشىق حاتىڭدى وقىعان ادامدار سانى 100 مىڭنان اسىپ كەتتى» دەيدى. ەكى-اق اپتانىڭ ىشىندە. ال قانشا مارتە سىلتەمە جاسالعانىنىڭ، قايتا جاريالانعانىنىڭ ەسەبىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. جاندى جەپ جۇرگەن ماسەلەنى قوزعاپپىن.
راسىن ايتايىن، «ۇرىمتال ساتتە ۇپاي جينايمىن» دەگەن جامان ويىم بولعان جوق. ونىڭ ماعان قاجەتى جوق. ال ەندى حالىقتىڭ قازانداي قايناعان پىكىرلەرىن ەسكەرۋسىز قالدىرا المايمىن. ءبارىنىڭ كوكەيىندە ءبىر-اق سۇراق: قايتپەك كەرەك؟ سوندىقتان بارىنە ءبىر حاتپەن جاۋاپ قايىرعاندى ءجون سانادىم…
مەملەكەتىمىزدەگى دارمەنسىز، قاراپايىم ادامدارعا
اشىق حات!
قىمباتتى، باۋىرلارىم!
مەن دە سىزدەرمەن تىلەۋلەسپىن. جاقسى ءومىر سۇرسەك! – دەپ ارماندايمىن. بىراق ەشكىمدى الداپ، اسىرە سويلەگىم كەلمەيدى. بىرەۋدىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ، وكپەلەتىپ العىم دا كەلمەيدى. بىرەۋدى تىلدەپ، جازعىرماق پيعىلىم دا جوق. قيىن. سەبەبى ءبىزدىڭ ءومىرىمىز جايلى قۇرعاق، بەيتاراپ وي جازۋ وتە اۋىر.
جۇمىس ءتارتىبىن وزگەرتۋگە ماجبۇرلەگەن پوشتامداعى حاتتاردى وقىپ وتىرىپ مىنانداي وي ءتۇيدىم.
حات جازىپ، پىكىر بىلدىرەتىن ەڭ بەلسەندى ازاماتتاردىڭ جاسى شامامەن 30-40 اراسىندا ەكەن. حاتتارىنان «بۇل ەلدەن كەتۋ كەرەك، بولاشاعى جوق» دەگەن لەپ ەسەدى.
بۇعان قاتىستى ەكى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى: «سەن قورقاق، ساتقىنسىڭ! وتانىڭنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا تاستاپ كەتۋگە حاقىڭ جوق». ەكىنشىسى «دۇرىس. كەت. بالا-شاعاڭ بار. سولاردىڭ بولاشاعىن ويلاساڭ الدى بۇلىڭعىر بۇل ەلدەن كەتكەنىڭ ءجون. ءتىپتى، ءبىر وزگەرىس بولسا دا قاي جاققا قاراي قيسايارىمىز بەلگىسىز».
زەينەتكەرلەر، زەينەت جاسىنا كەلىپ قالعان ەگدە ادامداردىڭ جازعاندارى تىم قاراپايىم، مۇلدەم باسقاشا ويلايدى. شاراسىزدىقتان شارشاعان. ءبىر اپا: «ارى قاراي قالاي ءومىر سۇرەتىنىمدى بىلمەيمىن، اۋزى جارىپ اس ىشپەگەن قىزىمنىڭ شاشىنا ەرتە اق ءتۇستى، ءوزىم ۋىلدىرىق ءدامىن ومىرىمدە ءۇش-اق رەت تاتىپ كورىپپىن. ال قىزىم ءبىر-اق مارتە اۋىز ءتيدى. باسپانا الۋ ءۇشىن، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن العان نەسيەلەرىم بار. اسىراۋشىمىزدان ايىرىلعانىمىز ءۇشىن تولەنەتىن 12000 تەڭگەنى جيناماق بولىپ ءجۇر ەدىم، ءۇمىتىم اقتالمادى! نە ىستەيمىن، ايتىڭدارشى، ادامدار؟… سىرقاتپىن… ەڭ سوراقىسى ەشكىمگە كەرەك ەمەسپىن جانە مەن سەكىلدىلەر وتە كوپ. كەشە سۋ الايىن دەپ بارىپ «باعا نەگە كوتەرىلگەن؟» دەسەم: «سۋ بىزدىكى بولعانىمەن قاقپاقتارى شەتەلدەن. سولار قىمباتتاعان سوڭ باعانى وسىردىك» دەيدى.
باسقا حاتتان ءۇزىندى: 1 قاڭتارداعى وزگەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ ساۋىردە زەينەتاقىنى 14 پايىزعا وسىرەمىز دەگەندەرىن مۇلدەم تۇسىنبەدىم. سوندا 5-اق پايىز عوي؟ ال ولار ءبىزدى 30 پايىزعا تونادى عوي؟»
كەي قاريالاردىڭ حاتتارىندا اريفمەتيكالىق دالەلدەر دە ءجۇر: «مىناۋ نان الاتىن اقشام، مىناۋ پاتەراقى، مىنانى دارىگە جۇمسايمىن، سوندا ەكى اپتاعا جەتەدى ەكەن. ودان كەيىن شە؟»
ال جاس وتباسىلاردىڭ جاعدايى بىلاي: «پاتەر جالداپ تۇرامىز، قوجايىن جال قۇنىن دوللارمەن ەسەپتەيدى. قازىر دوللار ءوسىپ كەتتى، ءبىز دالادا قاڭعىپ قالۋىمىز كەرەك پە؟ »
يپوتەكالىق نەسيەسى بارلاردىڭ جاعدايى تىپتەن مۇشكىل. ولاردى قارتتارمەن سالىستىرساق بولار.
ەندى كرەديت العاندار جايلى. قازاقستان بانكتەرىنەن الىنعان نەسيەنىڭ 50 % شەتەلدىك ۆاليۋتامەن راسىمدەلگەنى بەلگىلى. ەندى… جالعاماسام دا بولار. ايتپاسام دا تۇسىنىكتى. ولار تۇتقىنعا ءتۇستى.
جاستار. ولار دا از ەمەس، ءبىرازى شەتەلدە ءجۇرىپ حات جولداپتى. قايتىپ ورالايىق پا، جوق پا؟ – دەپ سۇرايدى. نە ايتارىمدى بىلمەيمىن. ارينە، جاقسى ءبىلىمى بار جاستاردىڭ ەلگە ورالىپ، قىزمەت ەتكەنىن قالايمىن… بىراق… ولارعا قانداي كەپىلدىك بەرە الامىن؟ ۇمىتتەندىرۋ – وتە قاۋىپتى جاۋاپكەرشىلىك.
بارلىق حاتتاردىڭ ورتاق مازمۇنى – تۇسىنبەۋشىلىك، قايرانسىز كۇيىنۋ، شاراسىزدىقتان شىرقىراۋ. ومىردەگى داعدارىس ولاردى ءولى بالىقتاي اعىزىپ بارا جاتىر.
بۇدان نە تۇيەمىز؟
ەڭ باستى، ەڭ ناشار قورىتىندى – ەشكىم ءوز مەملەكەتىن سىيلامايدى. ونى اسىراۋشى، قورعاۋشى ەسەبىندە قابىلداي المايدى. ەندى ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ەكى تىرەگى – قۇرمەت پەن سەنىمدى قالاي قايتاراتىندارىنا ميىم جەتپەيدى. قىزعان تەمىردەي ۇشقىنداعان قۋاتتى قايدا جۇمسايدى؟ ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ودان كەيىن شە؟ سۋ شاشاتىن كولىكتەر؟ اۆتوماتتار؟ جو، وعان بارا قويمايدى. كوز جاسىن ءسۇرتىپ تاستاپ، جۇرە بەرەدى. وسى دۇرىس تا شىعار، مايداننىڭ كەرەگى نە؟ ونداي ءبىزدىڭ قولىمىزدان دا كەلمەيدى. بىراق، بۇدان ءارى بۇعىپ جۇرە بەرۋدىڭ دە ءجونى جوق. سوندا قايتپەك كەرەك؟
ەلدىڭ ەسى شىعىپ ءجۇر. بانكتەر توڭىرەگىندەگى دۇربەلەڭ دەۆالۆاتسيانى ويلاپ تاپقانداردىڭ ارامزا تىرلىگى دەپ ويلايمىن. لوگيكالارىن ءا دەگەننەن تۇسىنبەدىم. جالعان سمس تاراتقان ارانتداتۋشىلاردى ۇستاپتى. وندا بالەنى باستاعان ۇلتتىق بانك قىزمەتكەرلەرى نەگە جازالانبايدى؟ ولار بۇزاقىلار سەكىلدى جاسىرىن جولمەن جالعان اقپارات تاراتقان جوق قوي. ولار ءباسپاسوز بەتىندە انت-سۋ ءىشىپ وتىرىپ، ء«بارى كەرەمەت» – دەپ الدادى عوي. وسىدان كەيىن «وسى بانكتە ۇلتتىق نە بار؟» دەپ ويعا قالدىم. نەگىزى – انتيۇلتتىق-اۋ.
دەۆالۆاتسيا دەگەندى قالاي تۇسىنەمىن؟ قاراپايىم مىسالمەن ايتايىن.
ەڭ اۋەلى، ازاتتىق اۋاسىنا ماس بولعان 90-جىلدارى پالتومدى شەشىپ بەردىم. جارايدى، ەل قاتارلى كۇرتەشەمەن جۇرە تۇرارمىن دەپ ويلادىم. الايدا، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن كۇرتەشەمدى بەرۋگە تۋرا كەلدى. ودان كەيىن پيدجاك كەتتى. ال جۋىردا رۇقسات سۇراماستان كويلەگىمدى سىپىرىپ الدى. ىشكويلەكپەن قالدىم. سۋىق قوي، جاۋرايمىن، ەلدەن دە ۇيات. ونىڭ ۇستىنە «ىشكويلەگىمدى شەشىپ السا قايتەمىن؟» دەگەن قورقىنىش تا بار. سوندىقتان تەلەديداردا ءجۇزى جىلميعان بىرەۋ ەلدى سابىرعا شاقىرىپ ء«بارى كەرەمەت بولادى» دەپ جاتسا سەلت ەتە تۇسەتىن دارەجەگە جەتتىم. الگى جىلميعان مىسقىلداپ، ۋادەنى ءۇيىپ-توككەن سايىن مەنىڭ كۇدىگىم ۇلعايا تۇسەدى.
جارايدى. دەۆالۆاتسيانى قويا تۇرايىق. «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەمەۋشى مە ەدىك. ونىڭ ۇستىنە ءبىرىنشى رەت ەمەس. ءىش ۋداي اشيدى، بىراق كونەمىز. مەنىڭ ايتپاعىم باسقا. باي مەملەكەتتە كەدەي بولىپ كۇنەلتەتىن ماسقارا كۇيگە قالاي جەتتىك؟ قازاقستاندى بيزنەس-جوبا دەپ قاراپ كورەلىكشى. وتباسىلىق ەمەس، جالپىۇلتتىق بيزنەس ەسەبىندە قاراستىرامىز. ءبىزدىڭ قازاقستان وتە ءتيىمدى جوبا.
قازىر ء«بىزدى جەردە مەندەلەەۆ كەستەسىنىڭ ءبارى بار!» دەۋ سانگە اينالدى. ال، وداق قۇلاعان جىلدارى اسكەري ءوندىرىس، وڭدەۋشى يندۋستريانى ايتپاعاندا ەلىمىزدە اتومدىق، اۋىر جانە جەڭىل ونەركاسىپ دامىپ تۇرعانى ەسىڭىزدە مە؟ جۇمىس ىستەپ تۇرعان زاۋىت، فابريكالار شە. قانشا ميليونەر-كەڭشارلار بار ەدى. قانشا استىق وراتىنبىز! ميللياردتتاپ وتكىزەتىنبىز. وسىنىڭ ءبارى بولدى، ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ تۇردى. تەك دامىتۋ كەرەك ەدى. بىزدە – بازا بولدى. جانە ەڭ باستى كاپيتال – ادام. ساۋاتتى حالىق.
قازىر سول ادام قايدا كەتتى؟ سوۆەت كەزىندە ءبىلىم العان قاڭعىباستار قازىرگى ۇزدىكتەردەن ساۋاتتى.
سوۆەتتى ساعىنىپ وتىرعان جوقپىن. تەك، «سونىڭ ءبارى قايدا قۇرىدى؟» دەگەن سۇراق مازا بەرمەيدى.
ميلليونەر كوز جۇمعاننان كەيىن اقىماق بالالارى اكە بايلىعىنا يە بولا الماي، دەم ارادا جالاڭاياق بولىپ شىعا كەلەتىنى ءجيى كەزدەسەتىن وقيعا. ال، ءبىزدىڭ جاعدايدى ويلانباستان گيننەس كىتابىنا ەنگىزۋگە بولاتىن شىعار. تۇتاس مەملەكەتتى تاقىرعا وتىرعىزدىق! بۇل ءۇشىن وتە «قابىلەتتى» بولۋ كەرەك…
جارايدى، سىباماي، سابىرمەن سويلەيىن.
ءبىز نەدەن باستادىق؟
ءبىز وزىمىزگە كوسەمدەر تاڭدادىق. ونىڭ قالاي بولعانىن ءبارىڭ بىلەتىندىكتەن توقتالمايمىن. سودان سوڭ، ءبىزدىڭ ماسەلەمىزدى كوسەمدەرگە جەتكىزەتىندەردى تاڭدادىق. مىنە، وسى تۇسقا ءسال توقتالۋ كەرەك.
مىنا – سەن. وزىڭە جاۋاپ بەرشى. سەن قالاي تاڭداۋ جاسادىڭ؟ سول سايلاۋعا باردىڭ با؟ سەن ءۇشىن تەلەۆيزور تاڭداۋ جاسادى عوي. جاڭاعى دەپۋتاتتى كۇنىنە ءجۇز مارتە كورسەتەتىن: اۋەلى اسكەردە قىزمەت ەتىپ، قارۋلاستارىنا قالاي كومەكتەسكەنىن، سودان كەيىن ستانوك باسىندا تۇرىپ، شىپ-شىپ تەرىن ازەر سۇرتكەنىن، سودان كەيىن كارى كەمپىردىڭ سومكەسىن الىپ، جولدان جەتەلەپ وتكەنىن… ەسىڭدە مە؟
باسقا دەپۋتاتتى الالىق. ءان سالادى. ءانشى بولعاندا دا كەرەمەت. بۇلبۇل! قالا بىتكەندى ارالاپ شىقتى. شىرقاپ ءجۇر. ەل جاپىرىلا قۇرمەت كورسەتىپ، شاپان جاۋىپ جاتىر. وعان قالايشا داۋىس بەرمەيسىڭ؟ بىرەۋ: «توقتاڭدار! وسىنىڭ مۇرنىنا ساياساتتىڭ ءيسى بارا ما؟» دەپ توقتاتپاق بولىپ ەدى سەن: ء«يىسشىل بولۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ونى حالىق جاقسى كورەدى!» دەدىڭ. اقىرى نە بولدى؟ ءانشىنى جوعالتىپ الدىق، ال جاقسى ساياساتكەرگە قولىمىز جەتپەدى. ول بولسا وتانسۇيگىشتىكپەن ويناي باستادى. ول حالىق اندەرىن ورىنداۋشى ەدى عوي، دۇنيەتانىمى سول اندەرمەن قالىپتاستى. ال، ول اندەردىڭ 18 عاسىردا تۋعانى… جارايدى، بۇل اسا ماڭىزدى ەمەس.
بالەنىڭ ءبارى «سولار نەگە وزگەرىپ كەتەدى؟» دەگەن سۇراقتا جاتىر. سول تەلەۆيزور ەكى دەپۋتاتىڭدى باسقاشا كورسەتەدى: جۇمساق ورىندىقتا قوزعالماي وتىرىپ، نوقات قانا باساتىن ادامنىڭ سەمىرمەۋى مۇمكىن ەمەس قوي. كىم دە بولسا جارىلارداي تىرسيىپ شىعا كەلەدى.
ەندىگى وكپەڭ كىمگە كەرەك؟ ءوزىڭ تاڭدادىڭ عوي.
سوندىقتان ەش اشۋلانبا. ولاردا ءبىز سەكىلدى، تەك باسقا، ارعى جاعاعا ءوتىپ العان. ال، كوپىر جوق. دۇرىسىن ايتقاندا، كەزىندە بولىپ ەدى، سولار ءوز قولدارىمەن ورتەپ جىبەردى. اشپايتىن ەسىكتى قاعا بەرگەننىن پايدا جوق دەگىسى كەلەدى. ەكىنىڭ ءبىرى: نە قوجايىن ۇيدە جوق، نە ەستىمەيدى. نەمەسە، ەستىگىلەرى كەلمەيدى. ايىرماسى شامالى. باستىسى – ول ەسىكتى قاعىپ قولىڭدى اۋىرتپا. تەرەزەسىنىڭ استىنا بارىپ ايعايلىپ، ءۇيىن ورتەۋگە تالپىنۋدىڭ دا كەرەگى جوق.
وسى كۇنى تەلەۆيدەنيە مەن باسىلىمداردى يەلەنىپ العاندار ستاكانعا ءبىر جۇتىم سۋ قۇيىپ بەرسە ىشۋگە قورقاقتايمىن. سوندىقتان جۋرناليستەرگە وكپەلەۋدىڭ دە ءجونى جوق. ولاردىڭ كوبى جيرەنىپ ءجۇرىپ تاپسىرىس ورىنداۋدا. ال تاپسىرىس بەرۋشى كىم؟ دۇرىس.
مەنتتارعا دا وكپەلەمە. جۇمىستارى سونداي. بىلعانىشقا شىلانعان با؟ ەندى، ول جۇمىستى دا بىرەۋ اتقارۋى كەرەك قوي. ال، ولارعا كىم اقشا تولەيدى؟ دۇرىس.
جالپى ەشكىمگە رەنجۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارىمىز ءبىر شىڭىراۋعا تۇستىك. ەندى شىعاتىن جول ىزدەۋ كەرەك. ءبارىمىز جۇمىلا. مەن ايتقان جۋرناليستەردە دە، مەنتتەر دە، ساردارلار مەن ساربازدار دا، ارام ويى ىسكە اسپاي قالعان شونجارلار دا، ەمتيحانعا كەرەك اقشاسىن تيىنداپ جيىپ جۇرگەن ستۋدەنت تە، باستى بانكيرلەر، قارجىگەرلەر دە، ناعىز قازاقتار مەن جارتى قازاقتار دا، شيرەگى عانا قازاقتار دا جول ىزدەۋى كەرەك… كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر، ال جاعا كورىنبەيدى. ءالى باعىتتى وزگەرتىپ ۇلگەرەتىن ۋاقىت بار. از، بىراق، بار. ال كەلەسى جولى رەفەرەندۋم، يا بولماسا، سايلاۋعا شاقىرسا قاعازىڭدى جاشىككە سالماي تۇرىپ جاقسىلاپ ويلانىپ ال.
قاراشى: ولاردىڭ بىزگە پايداسى شامالى، تەك وتە جامان دەرت جۇقتىردى. بىزدەن باسقا الەمنىڭ بىردە-ءبىر مەملەكەتىندە مەشىت جانىندا وتە قىمبات كولىكتەر سىقاپ تۇرعانىن كورمەپپىن. ەش مەملەكەتتە ءدال بىزدەگىدەي استا-توك سالتاناتتى شارالار، نەسيە الىپ جاساعان تويلار جوق. ەش جەردە توي جاساسام ادام قاتارىنا قوسىلامىن دەگەن پيعىل جوق. ەش جەردە ءدال بىزدەگىدەي شلاگباۋمدار، تورلى تەرەزەلەر، قىتاي قامالىنداي قورعاندار، كۇزەتشىلەر، بەينەباقىلاۋ، جەكە تۇراقشى دەگەندەر جوق…
ولار سول ءزاۋلىم قورشاۋدى كىمنەن قورقىپ سالدىرادى دەپ ويلايسىڭ؟ كىمنەن جاسىرىنادى؟ بىزدەن. ال، ءبىز قاندايمىز؟ مۇمكىن بىزدە ءبىر كىنارات بار شىعار؟ اسا اشۋشاڭبىز با؟ مۇمكىن، ىزاقور، كورەالماۋشىلىق بۋناعان پەندەمىز؟ اۋرۋمىز با؟ مۇمكىن اش شىعارمىز؟ ءبىز جىلتىراعان دۇنيەگە اشقاراقپىز. مىسالى ەلىمىزدىڭ اتاۋىن پاكىستان، اۋعانستانمەن شاتاستىراتىنى جۇيكەمىزگە اۋىر تيەدى. بىلاي ايتقاندا ءبىزدى قورشاۋعا نە جازامىن، قانداي تۇسكە بويايمىن دەگەن كوبىرەك تولعاندىرادى. ال سول قورشاۋدىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتىر: توزعان كويلەگىمىزدىڭ جاعاسىنان سىلكىلەسىپ، بالالارىمىزدى شەتەلگە ساتۋ-ساتپاۋ تۋرالى داۋلاسىپ، الماتىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى داۋدى شىر اينالدىرىپ، ناعىز قازاقتىڭ ىشىندەگى ناعىزى كىم دەسىپ شۋلاپ ءجۇرمىز. قىزىق: قايىرشى مەملەكەتتە قىرىق ميلليون تۋرالى حاباردىڭ رەيتينگى جوعارى، تەاترلار بوس تۇر، ال ءبىز حان سارايىنداي استانا-وپەرانى سالامىز، قالا ءىشىن وزگە بوتەن استانالاردىڭ سيمۆولدارىمەن تولتىرىپ تاستادىق. الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ كوپ كەشەن، ينفراقۇرىلىم سالىنعان ازيادا-2011 قالاي وتكەنى ەسىڭدە مە؟ ەندى »ەكسپو-2017″ مەن ۋنيۆەرسيادا-2017 كەلە جاتىر… ال قاريالارىمىز نان ساتاتىن سورەنىڭ جانىندا تيىن ساناپ ءالى تۇر. بالالارىمىز شە… بالالارىمىز وسىنىڭ ءبارىن كورىپ ءجۇر عوي. ولار وتە سەزىمتال، ءبارىن تۇسىنەدى. سۋايت، ەكىجۇزدى، جۇلىپ ءتۇسۋدى ويلايتىن تاعى ءبىر بۋىن ءوسىپ كەلەدى.
سوندا ساعان كەرەگى نە؟
وسىعان دەيىن كورە تۇرا، قىبىر ەتپەدىڭ. ساعان ءبارىبىر ەدى. مەملەكەت دەگەن سەن ەكەنىن ءالى تۇسىنگەن جوقسىڭ. ال ونداي مەملەكەتتى باسقارۋ وڭاي. بىراق سول مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بار ما؟ ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ال ۇلتتىڭ دەگراداتسياعا ۇشىراعانىن ءتۇسىنىپ، توقتاتۋعا تالپىنعان ەشكىم جوق. سەن – تۋننەل ىشىندەسىڭ. بويلاعان سايىن تۇنەك جۇتادى.
ال تۇنەك دەگەن نە؟ لوگيكا بويىنشا تۇنەك – جارىقتىڭ جوقتىعى. سول جارىقتى كىم جاعۋى كەرەك؟ باس ەلەكتريك پە؟ پيك-ءىڭ مۇرتتى باستىعى ما؟ مۇمكىن كاسساداعى ىرجاقاي شىعار؟ جوق. كۇيىپ كەتكەن شامدى ءوزىڭ بارىپ اۋىستىرماساڭ ساعان ەشكىم شام جاعىپ بەرمەيدى. سوندا عانا كوزىڭ اشىلادى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ەڭ اۋەلى تۇككە كەرەگى جوق تەلەۆيزوردى ءوشىرىپ تاستا. قالتافوننىڭ قۇلى بولۋدى دا دوعار. سەن – ونىڭ، الدە، ول – سەنىڭ قۇلىڭ با؟ باسقا … گادجەتتەردەن دە قۇتىل. اۋزىڭا سالعاننىڭ ءبارىن جۇتا بەرمەۋگە تىرىس. دوڭىز ەمەسسىڭ عوي. وزگەنىڭ قوقىسىن قىلعىتقاننان نە ۇتاسىڭ؟ جاقسى سايتتاردى تاۋىپ ال، وندايلار از دا بولسا بار. ولار وقىتادى. اعارتۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى. ولاردا اششى زاپىران، ارسىز سوزدەر جوق. سودان كەيىن، اسپانعا كوبىرەك قارا. باسىڭدى كوتەر. سەنىڭ بابالارىڭ كوكپەن تىلدەسكەن. جانارىڭمەن جەر شۇقي بەرمە. اينالاڭا قارا. ەڭ بولماسا اناڭا حابارلاس. بالاڭنىڭ كوپتەن بەرى سۇراپ جۇرگەن ويىنشىعىن اپەر. قار باردا تاۋعا اپارىپ، سىرعانا. بۇل – سوڭعى قار. جانىڭدى تازارت. ارىل. جۇيكەنى جۇندەي ءتۇتىپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. بويلاعان سايىن باتىپ بارامىن دەپ قايمىقپا. ومىردەن قورىقپا. ول دا ءارتۇرلى بولادى.
ءتۇڭىلدىردى مە؟ تۇڭىلە بەرمە. ودان دا وزىڭە جانە تۋىستارىڭا نە ۇسىنا الاتىنىڭدى ويلا.
كەلىسەم. جاماندىق كوپ. ونى ومىرگە اكەلگەن ءوزىڭ جانە سەنىڭ بەيشارا كەيپىڭدى كورگەن سايىن ول كۇشەيىپ كەلەدى. جيىركەنە بەرمە، اسقازانىڭا اۋىر تيەدى. امالىن ىزدە. جانە ءبىر نارسەنى ءتۇسىن. ءومىر جانىڭنان ءوتىپ بارادى. ال سەن ءالى توسىپ تۇرسىڭ. ەرتەڭىڭە، الدەكىمگە ۇمىتپەن قارايسىڭ. ءتۇسىنشى. ەرتەڭ – جوق. ارقاشان تەك – بۇگىن بولعان. بۇگىنى بۇتىندەردىڭ عانا ەسىگىن ەرتەڭ قاعادى. سوندا ونى ۇرەيمەن كۇتكەندى قوياسىڭ. ول جادىراپ، سابىرمەن كەلەدى. وندا جاقسى، تىك تۇرىپ ء ومىر سۇرەسىڭ. ايتپەسە، جەر يىسكەگەنىنە كوپ بولعان تىزەڭ ۇيىپ قالعان شىعار.
تونالعان، ۇسقىنى قاشقان، الدانعان، كەمباعال كەيپىنە قاراماي بۇل مەملەكەت ءبىز ءۇشىن قىمبات. دەنساۋلىق، ءبىلىم، عىلىم، ء بارى كۇيرەگەن، جارتى بايلىعى تونالىپ، قىرىق قىردان اسىرا جاسىرىلعان مەملەكەت پە جۇيكەڭە تيەتىن؟ بىراق، سەن ونى ءوز جۇرەگىڭنەن جۇلىپ تاستاي المايسىڭ. سەن وسى ەلدە ءومىر سۇرەسىڭ. ءبىل. وتان دەگەن دەپۋتاتتار مەن ۇكىمەت ەمەس. ءتىپتى، پرەزيدەنت تە ەمەس. وتان – سەن جانە بالالارىڭ. اتا-اناڭ، دوستارىڭ. تاعى ءبىر ايتاتىنى، سەن قانداي بولساڭ وتانىڭ دا سونداي. سوندىقتان وزىڭنەن باستا.
جولعا تۇكىرمە، ەشكىم كورىپ تۇرماعان ءساتتى پايدالانىپ تەمەكى تۇقىلىن جەرگە تاستاي سالعاندى قوي. قوقىس جاشىگىنە اينالعان ەلدەن شارشاعان ادام كىرپياز بولۋى كەرەك. ءوز ءۇيىڭدى جيھازى تەمەكى شوعىمەن كۇيگەن، قولجۋارى دارەتحاناعا اينالعان، تورىنە دەيىن لاس اياقكيىمنىڭ ءىزى جاپقان ارزان قوناقۇي دارەجەسىنە تۇسىرمە. تۇركياعا، امىرلىكتەرگە قىدىرىپ بارا قالساڭ سەن ولاي ىستەمەيسىڭ. ىستەتپەيدى دە. ويتكەنى، تۇرىكتەر مەن ارابتار ءوز ءۇيىن جاقسى كورەدى.
سەن قازىر ايتۋعا وڭاي دەپ ويلاپ وتىرعان شىعارسىڭ. ماعان سەن، مۇندايدى ايتۋ دا وڭاي ەمەس. بۇل تاقىرىپقا سويلەۋ ماعان تىم اۋىر ءتيىپ وتىر. وتىرىك ايتقىم كەلمەيدى، دەمەك، بۇدان ارى قيىنداي بەرمەك. ءبىزدىڭ سۇرىقسىز الەم بيلىكتىڭ ارقاسىندا ەمەس، ءبىزدىڭ بويىمىزداعى تابيعي جالقاۋلىق، بويكۇيەزدىك، قاراڭعىلىقتىڭ ارقاسىندا امان تۇر. ونىڭ تىرەگى – وزگەرىسكە ۇمتىلماۋىمىز.
بىزدەگى تۇراقتىلىق ەڭبەكورلىقتىڭ ەمەس، مول شيكىزاتتىڭ جەمىسى. ۇزاق جىلداردىڭ ىشىندە تەز ۇيرەنگەنىمىز ساتۋ عانا بولدى. سودان تۇسكەن اقشاعا ازىق-تۇلىك الامىز، ءتىپتى، ايران مەن ءسۇت تە سىرتتان تاسىلادى. جاقىندا جانارماي قىمباتتايدى، دەمەك، ءبارى قىمباتتايدى. مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتارىمىز از، جابدىقتارى ەسكەرگەن. تاپقان اقشامىزدىڭ ءبارىن ولار استاناعا جۇمساپ ۇلگەرگەن. سوندىقتان دەۆالۆاتسيا ينفلياتسياعا جەتەلەپ اپارادى. زەينەتاقى جيناعى سىندى سالىمداردىڭ بارلىعى قۇنسىزدانادى. بيىك مىنبەردەگىلەر شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتاتىندارىن ايتۋدا. بىراق، ولاردىڭ ءبىزدىڭ اقشامىزدى بۇرىن دا جوعالتقانىن ەشكىم ۇمىتقان جوق. ال، ۇلتتىق بانكتىڭ مىنا ارسىز ارەكەتىنەن كەيىن ەل سەنىمى مۇلدەم ساۋلعانى انىق. پرەزيدەنت بىلتىر «بىرنەشە كومپانيانىڭ مۇددەسىنە بولا دەۆالۆاتسيا جاساۋعا بولمايدى» دەپ ەدى. بىراق، جاسالدى.
ءدال وسى جاعدايدا مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟
شامام كەلەتىنى – جىلى سوزبەن قولداۋ كورسەتۋ. ازداپ كوڭىلىڭدى كوتەرەرمىن. تۋراسىن ايتقاندا مەنىڭ ەڭبەگىم، بارلىق كىتاپتارىم مەن فيلمدەرىم سەنى قولداۋ ءۇشىن جاسالادى، جازىلادى. جانە مەن ساعان «ويلان!» دەپ ءوتىنىش ايتا الامىن.
مەن «17-اق ميلليون حالىقپىز، الاۋىزبىز» دەگەندى ءجيى ەستيمىن. بۇل – شىندىق. بىراق، بىرىگۋىمىزگە كىم كەدەرگى؟ قان تازالىعى جايلى سارنايتىن كوكەزۋلەر مە؟ قانقۇيلى مەملەكەت قۇرۋدى كوكسەيتىن، فاشيستىككە بوي الدىرعان «باتىرلار» ما؟ ورمانعا بارىپ ۇلىسىن. ءبىز مىنا الەمدە وزىمىزدەن باسقا ەشكىمگە كەرەك ەمەسپىز. وندا نەگە الەمگە ۇناماق بولىپ القىنامىز؟ ەڭ اۋەلى ءبىر-بىرىمىزگە، وزىمىزگە ۇناپ الايىق. بۇنىڭ نە قيىندىعى بار؟
ەشكىمنىڭ جولىن كەسپە، دابىل باسىپ، جۇلقىنبا. اقىماقتىڭ اعىزىپ كەلە جاتقانىن كورسەڭ وتكىزىپ جىبەر. ۇزاققا بارماس. جولپولعا پارا بەرگىڭ كەلمەسە – ەرەجە بۇزبا. جانە جىميىپ ءجۇر. انالار ءوز ۇيىندە سويتەدى عوي. جالعان كۇلكى دەيسىڭ بە؟ ماعان سالسا جامان اشۋدان جالعان جىميىس ارتىق. سول ساتتە ءوز ۇيىڭدە ءوزىڭدى جات ساناعاندى قوياسىڭ. جانە سول ساتتە ولار اسكەر مەن پوليتسيانىڭ سانىن ەمەس، حالىقتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەتىن شىعار. ءبىلىم مەن مادەنيەتتى كوتەرەر. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەگەن اۆتومات، سۋ شاشاتىن كولىك، سويىل سۇيرەتكەن پوليتسيا ەمەس، كوڭىلى توق، جۇمىسپەن قامتىلعان حالىق. بەيبىت ءومىر قاباعان ءيتى بار جەردە ەمەس، كورشى دە، قوجايىن دا مەيىرىمدى ەلدە.
ەسىمدە، ول: اۋەلى ەكونوميكا، سودان كەيىن عانا ساياسات دەپ ەدى. حالقى ساپاسىز مەملەكەتتە ەشقانداي ساياسات، ەشقانداي ەكونوميكا وركەندەمەيتىنىنە سەنىمىم كامىل.
ەگەر سەن ءوز ساپاڭدى ارتتىرۋعا اسىقپاساڭ، سالدەن كەيىن وتاندى قۇتقارۋ تۋرالى ويلار دا مازالاعانىن قويادى. سۇراق «وتاندى مىناندان قالاي قۇتقارامىن؟» دەپ وزگەرەدى. بۇندايدى «جەزتىرناق اۋلاۋ» دەۋشى ەدى. بىراق، جۋىردا جەزتىرناقتار ءبىزدى اڭشا قىرۋى مۇمكىن ەكەنىن سەزەمىن.
بەرىلمە. جاسىما. توبىرعا اينالما. بارريكادا تۋرالى دا ويلاما. ول – جامان وي. بىرەۋلەر شالىپ قۇلاتتى دەپ ەسەپتە. وسى قۇلاۋعا ءوزىڭنىڭ ۇلەس قوسقانىڭدى دا ۇمىتپا. ورنىڭنان تۇرىپ، العا باس. اقشاڭنان ايىرىلدىڭ، ول تەك اقشا عانا. ەسەسىنە وپاسىزدىقتىڭ قاي تۇستان كەلەتىنىن ءتۇسىنىپ الدىڭ. جانە قاي ساتتە توقتاۋ كەرەكتىگىن تەك سەن شەشەتىنىڭدى ەستەن شىعارما. ءومىر جالعاسىپ جاتىر، ونىڭ قانداي بولاتىنى تەك ساعان بايلانىستى.
"پاراسات" جۋرنالى (http://parasat.info)
