زاردىحان قيناياتۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى: مەملەكەتتiڭ قالاي اتالۋى كەرەكتiگiن مەملەكەت باسشىسى عانا شەشپەيدi
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi بيىلعى جىلعى حالىققا جولداۋىندا “...مەن “ماڭگiلiك ەل” ۇعىمىن ۇلتىمىزدىڭ ۇلى باعدارى – “قازاقستان – 2050” ستراتەگياسىنىڭ تۇپقازىعى ەتiپ الدىم. “قازاقستان – 2050 ماڭگiلiك ەلگە باستايتىن ەڭ ابىرويلى، ەڭ مارتەبەلi جول...” دەدi. بۇگiندەرi وسى ۇعىم كوپشiلiكتiڭ تالقىسىنا ءتۇسiپ، ءتۇرلi پiكiرلەر تۋدىرىپ وتىر. زاردىحان قيناياتۇلى، سiز تاريحشى-عالىمسىز، ونىڭ iشiندە ورتا عاسىر تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمسىز. بiز وسى ماسەلە جونiندە سiزدiڭ پiكiرiڭiزدi بiلگiمiز كەلەدi.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi بيىلعى جىلعى حالىققا جولداۋىندا “...مەن “ماڭگiلiك ەل” ۇعىمىن ۇلتىمىزدىڭ ۇلى باعدارى – “قازاقستان – 2050” ستراتەگياسىنىڭ تۇپقازىعى ەتiپ الدىم. “قازاقستان – 2050 ماڭگiلiك ەلگە باستايتىن ەڭ ابىرويلى، ەڭ مارتەبەلi جول...” دەدi. بۇگiندەرi وسى ۇعىم كوپشiلiكتiڭ تالقىسىنا ءتۇسiپ، ءتۇرلi پiكiرلەر تۋدىرىپ وتىر. زاردىحان قيناياتۇلى، سiز تاريحشى-عالىمسىز، ونىڭ iشiندە ورتا عاسىر تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمسىز. بiز وسى ماسەلە جونiندە سiزدiڭ پiكiرiڭiزدi بiلگiمiز كەلەدi.
– ۇلتتىق ۇران، ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەنiمiز – ۇلتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى، ۇلتتىڭ تاعدىر-تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى ۇعىم. مۇنداي دەڭگەيگە كوتەرiلگەن قانداي دا بiر وي-پiكiر حالىقتىڭ تالقىسىنا ءتۇسiپ، تانىمدىق دەڭگەيدەن ءوتiپ، پراكتيكا جۇزiندە پiسiپ-جەتiلiپ، حالىقتىڭ كوكەيiنە تەرەڭ ەنگەن كاتەگوريالىق سەنiم بولۋى كەرەك. مىسالى، الاش – قازاقتىڭ ۇرانى. وسى ۇران قازاقتى ەڭ از دەگەندە 460 جىل (1361-1820) العا سۇيرەپ كەلدi. قازاق 1820 جىلى مەملەكەتتiلiگiنەن ايىرىلعاننان كەيiن الاش ءسال كەيiنگە ىسىرىلدى دا، ونىڭ ورنىنا تاۋەلسiزدiك ۇرانى العا شىقتى. تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەستە تالاي ەرلەر، حان، سۇلتاندار، يگi جاقسىلار جانىن بەردi. ءيا، قۇداي وڭداپ 1991 جىلى تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزدiك. بiز بۇگiن زاڭ جۇزiندە تاۋەلسiز ەلمiز. ال iس جۇزiندە شە؟ ەكونوميكا، ساياسي، رۋحاني ومiردە تاۋەلسiزدiك ءالi دە ورنىعا قويعان جوق. تاۋەلسiزدiكتiڭ ءالi دە نازiك، وسال تۇستارى بار.
– “وسال تۇستارى” دەپ نەنi مەڭزەپ وتىرسىز؟
– ارينە، بiزدi بۇگiن شاپقالى جاتقان جاۋ جوق. بiراق تاۋەلسiزدiك العالى بەرi 22 جىل وتسە دە، ءوزiمiزدi-ءوزiمiز ۇلت رەتiندە ءالi دە تولىق سەزiنە العامىز جوق. قازاق تiلiنiڭ ءورiسi ءوسۋدiڭ، كەڭەيۋدiڭ ورنىنا تارىلىپ بارادى. ورىس تiلi ءالi دە بيلiك تiلi بولىپ قالىپ وتىر. بيزنەستiڭ قارقىنىن ورىستىڭ اۋسەلەسi باسىپ بارادى. اتتاي 300 جىل قۇل قىلعان، بودان ەتكەن قوجايىنىمىزدان iرگەمiزدi تولىق اجىراتىپ الماي جاتىپ، قايتادان “ەۆرازەس”، “كەدەندiك وداق” دەگەن تاجالداردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسiپ قالدىق. بۇيتە بەرسەك، رەسەيدiڭ سۇپ-سۋىق سۇر شەكپەنiنە قايتادان كiرەتiن ءتۇرiمiز بار.
ەگەردە “ەۆرازەس”-كە قول قويىپ، ەۆرازيالىق پارلامەنت، ورتاق ۆاليۋتاعا كوشەتiن بولساق، وندا تاۋەلسiزدiكپەن قوشتاساتىن كۇن تۋاتىنىنا مەن كۇمان كەلتiرمەيمiن. بۇرىن دا ورىستاردىڭ بiزدi وتارلاۋ ساياساتى ەكونوميكامەن باستالىپ، ساياساتپەن اياقتالعان بولاتىن. بiز سورلاعاندا وسىدان ساباق الا المادىق قوي.
– سوندا سiز ءالi دە ۇلتتىق تاۋەلسiزدiكتi ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ تۋى ەتiپ كوتەرۋ كەرەك دەمەكسiز بە؟
– ءدال سولاي!
– “ماڭگiلiك ەل” يدەياسى ەجەلدەن بار. تاريحتا بۇل ءوزi قانداي ۇعىم، نەندەي ماعىنا بەرەدi, قايدان شىققان؟ وسى جونiندە ايتساڭىز...
– ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ءوسۋ، ورلەۋ، سونىمەن بiرگە قۇلدىراۋ كەزەڭدەرi بولادى. ۇلتتىڭ ورلەۋ كەزەڭi باستالعاندا ەل iشiندە ەندi قايتىپ قۇلدىرامايتىنداي كورiنەتiن بiر وپتيميستiك سەزiم پايدا بولادى. مۇنى ل.ن.گۋميلەۆ تە راستايدى. “ماڭگiلiك” يدەياسى – وسىنداي كەزەڭنiڭ تۋىندىسى. الەمدە بۇل تۋرالى دەرەك كوپ. ۋتوپيست ت.كامپانەللا ءوزiنiڭ “كۇن قالاسىنىڭ” ماڭگiلiگiنە سەنگەن. ريمدiكتەر شارىقتاپ تۇرعان شاعىندا ءوز استاناسىن “ماڭگiلiك قالا”، ال كوك تۇركiلەر ءوز مەملەكەتiن “ماڭگi ەل” دەپ اتادى. بiراق وكiنiشكە قاراي، مۇنىڭ ءبارi دە ماڭگiلiك بولا المادى. ويتكەنi ءار نارسەنiڭ باستاۋى، شارىقتاۋ شەگi جانە قۇلدىراۋى بولادى. بۇل – تانىمدىق، ديالەكتيكالىق زاڭدىلىق. ونى اينالىپ ءوتۋ مۇمكiن ەمەس.
– تۇركiلەردiڭ “ماڭگi ەل” يدەياسىنا توقتالساڭىز؟
– تۇركi-موڭعولدار عۇن دەرجاۆاسى ىدىراعاننان كەيiن بiردە جوۋجۋاننىڭ، بiردە ءسانبيدiڭ، ەندi بiردە قىتايلاردىڭ بوداندىعىندا بولدى. ءاربiر تايپا ءوز الدىنا ەل بولۋدى ارماندادى. سول ءۇشiن كۇرەستi. تۇركiلەردiڭ دۋلاعات (دۋلات) تايپاسىنان شىققان بۋمىن قاعان تەمiرشiلەر كوتەرiلiسiنiڭ ناتيجەسiندە جوۋجۋاندى، ۇيعىرلاردى جەڭiپ، 552 جىلى ءوز الدىنا مەملەكەت قۇردى. مەملەكەت “سيىردىڭ بۇيرەگiندەي” الا-قۇلا تايپالاردان قۇرالعاندىقتان، جاڭادان قۇرىلعان جاس مەملەكەتتiڭ دە كەلەشەگi بۇلىڭعىر ەدi. بۋمىن قاعان وسى بۇلىڭعىرلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشiن مەملەكەتiن “ماڭگi ەل” دەپ، ءوزiن ەل-حان دەپ اتاپ، “ماڭگi ەل” يدەولوگياسىن العا تارتتى. وكiنiشكە قاراي، سويتكەن تۇركi ەلi 38 جىل عانا سالتانات قۇردى. ودان كەيiن تابعاشتارعا “تۇركiلەردiڭ بەك ۇلدارى قۇل، ارۋ قىزدارى كۇڭ بولدى”. تەك 690 جىلى، ياكي 50 جىلدان كەيiن قۇتلىق ەلتەرiس حان تۇركi جۇرتىن تابعاشتاردىڭ قۇلدىعىنان قۇتقارىپ، شىعىس تۇركi قاعاناتىن قۇردى. بۇل مەملەكەت تە بار-جوعى 55 (690-745) جىل ءومiر ءسۇردi.
ءيا، كەيiنiرەك تۇركi, موڭعول ۇرپاقتارى يمپەريا قۇرعانى راس. بiراق ولار ۇلىس، قاعانات دەپ اتالىپ، “ەل” اتاۋى تاريح قويناۋىندا قالىپ قويدى.
قيدان، تۇڭعىس، موڭعولدار دا ءاۋ باستا تۇركiلەر سالعان جولمەن “ماڭگiلiك ۇلىس”، “ماڭگiلiك ەل” قۇرماققا ارەكەتتەنiپ كوردi. ماسەلەن، قيداندار موڭعول، تۇركi, شۇرشiتتەردi باعىندىرعان سوڭ، 917 جىلى مەملەكەت قۇردى. ولار كۇمiستi “ماڭگi” دەپ سەنiپ، ءوز ەلiن “كۇمiس ەلi – Sidany” دەپ اتادى. بiراق بۇل “ماڭگiلiك” بار بولعانى 208 جىلعا عانا سوزىلدى. 1125 جىلى قيدانداردى شۇرشiتتەر(مانچجۋريالىقتار) باسىپ الىپ، ءوز مەملەكەتiن قۇردى. ولار “كۇمiستi تات باسادى، تەك التىن عانا ماڭگi” دەپ سەنiپ، ءوز ەلiن “التىن ەلi” (تسجين) دەپ اتادى. تسجين مەملەكەتiنiڭ كۇشەيگەنi سونشالىق، 1646 جىلى قىتايدى باسىپ الدى. اقىرى قىتايعا بيلiك جۇرگiزەمiز دەپ ءجۇرiپ، وزدەرi قىتايعا بiرجولاتا سiڭiسiپ كەتتi دە، تاريحتان ء“شۇرشiت” دەگەن ۇلت تا، “التىن ەلi” دەگەن “ماڭگiلiك” مەملەكەت تە ماڭگiگە جويىلدى.
– ءباسپاسوز بەتتەرiندە “ماڭگi ەل” دەگەنiمiز “موڭعول” دەگەن اتاۋ ەكەن-مiس دەگەن پiكiر دە ايتىلىپ قاپ ءجۇر. بۇل جايىندا نە ايتار ەدiڭiز؟
– “موڭعول” دەگەن اتاۋ تاريحتا ح-حI عاسىرلاردان بەرi بەلگiلi. اتاۋدىڭ ءتۇرلi نۇسقالارى بار. سولاردىڭ بiرi – “موڭعول” دەگەنiمiز “ماڭگi ەل” دەگەن سوزدەن شىققان” دەلiنەتiن پiكiر. بۇل پiكiرلەردiڭ نەگiزi جوق ەمەس. “ماڭگi” دەگەن ءسوزدiڭ ماعىناسى تۇركi تiلiندە دە، موڭعول تiلiندە دە بiردەي. موڭعولدار “ماڭگi” دەگەندi “Mوngke” دەيدi. “il” دەگەنi – “ەل” دەگەن تۇركi, موڭعولعا ورتاق اتاۋ. ەكەۋiن قوسساڭىز “Mongke il”، نەمەسە “موڭعول” بولىپ شىعادى. موڭعولدار وزدەرiن قازiر دە ء“مونح تەنگەرين ورون” (ماڭگi ءتاڭiر ەلi) دەپ اتايدى. شىڭعىس حان 1206 جىلى ءوز مەملەكەتiن قۇرعاندا ەلiن “Jeke Mongol ulus” (ۇلۇع موڭعول ۇلىسى) دەپ اتاعان. قازiر دە موڭعوليا “Mongol ulusy” دەپ اتالادى.
– قازاقستان پرەزيدەنتi اتىراۋدا حالىقپەن كەزدەسۋi بارىسىندا “ەلiمiزدi “قازاق ەلi” دەپ اتاۋعا مۇمكiندiك بار. مىسالى، موڭعولدار ءوز مەملەكەتiن تەك “موڭعول” دەپ اتايدى عوي” دەگەن ەدi...
– “ەل” توڭiرەگiندە مەنiڭ ءالi دە ايتارىم بار. ال موڭعوليانىڭ جاڭا اتاۋىنا كەلەتiن بولساق، ءوز باسىم موڭعوليانىڭ جاڭا اتاۋىنىڭ كۋاگەرi ءارi اۆتورلارىنىڭ بiرiمiن. بۇل ەل 1924-92 جىلدارى “رەسپۋبليكالىق موڭعول حالىق ۇلىسى” دەپ اتالدى. مەن موڭعوليا پارلامەنتiنiڭ ورىنباسارى ءارi كونستيتۋتسيالىق كوميسسيانىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن كەزiمدە بiر توپ ازاماتتار بiرلەسiپ، پارلامەنتكە ماسەلە قويىپ، قىزۋ پiكiرتالاس ناتيجەسiندە مەملەكەتتiڭ ەجەلگi “موڭعول ۇلىسى” اتاۋىن قايتا ومiرگە اكەلگەن ەدiك. بۇل اتاۋدىڭ 800 جىلدان استام تاريحى بار.
– “ەل” دە بiزدiڭ ءتول اتاۋىمىز ەمەس پە؟ ونى نەگە جاڭعىرتپاسقا؟
– جو-و-ق، تاريحتىڭ بۇل ساۋالعا بەرەتiن ءوز جاۋابى بار. ورتا عاسىرلاردا ورتالىق ازيادا ەل، ۇلىس، حاندىق دەڭگەيiنە كوتەرiلگەن 40-قا جۋىق سۋبەكت تاريحتان جويىلىپ كەتتi. جويىلماعاندارى باسقاشا اتالدى. قازاق حالقى، قازاق مەملەكەتi – وسى وزگەرiستەردiڭ بiر كەزەڭiنiڭ جەمiسi. قازاق مەملەكەتi ۇلىس، وردا، حاندىق اتانعانى بولماسا “ەل” اتانعان ەمەس. “ەل” دەگەنiمiز – “تايپالار بiرلەستiگi” دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەتiن ورتاعاسىرلىق اتاۋ. ال بiز بۇگiن ححI عاسىردا ءومiر ءسۇرiپ وتىرمىز.
– جۋىقتا “حابار” تەلەارناسىندا بولعان باسقوسۋدا بiر اعايىن “ماري-ەل” دەگەن ەل بار عوي دەپ جاتتى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– ماري-ەل – جەكە ەل ەمەس، رەسەيدiڭ بiر پروۆينتسياسى عانا. ونى بۇگiنگi قازاقستانمەن تەڭەستiرۋگە بولمايدى.
– “قازاق ەلi” دەگەن پiكiر قازiرگi كۇنi حالىقتىڭ قىزۋ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعانداي...
– ارينە، بۇل پiكiردi ازامات رەتiندە مەن دە قولدايمىن. قازاق مەملەكەتتiلiگi يدەياسى – حالىقتىڭ كوكەيiندە ابدەن پiسiپ-جەتiلگەن وي-ارمان. بiراق بۇگiنگi جاعدايدا بۇل ۇسىنىستىڭ جۋىق ارادا ورىندالا قوياتىنىنا ءوز باسىم اسا سەنiمدi ەمەسپiن. ەگەر ورىندالاتىن كۇن تۋسا، مەملەكەتتiڭ اتاۋىن “قازاق ەلi” دەپ ەمەس، “قازاق رەسپۋبليكاسى” دەپ اتاعان دۇرىس قوي دەپ ويلايمىن.
– نەگە؟
– “ەل” دەگەن اتاۋ – مەملەكەتتەن گورi, حالىق، جۇرت دەگەنگە جاقىن ۇعىم. بiز قازاقتار بiر-بiرiمiزبەن تانىسىپ ءجون سۇراسقاندا “قاي ەلسiڭ؟” دەپ جاتامىز. وعان كەلەسi جاق “ارعىنمىن، دۋلاتپىن، نايمانمىن نەمەسە كەرەيمiن” دەپ جاۋاپ بەرiپ جاتادى. “ەل امان، جۇرت تىنىش پا؟” دەگەن ساۋالدار دا اۋىل-ايماقتىڭ اماندىعىن بiلدiرەدi. ال مەملەكەت دەگەنiمiز – قازاق حالقىنىڭ، ونىڭ رۋلىق، ايماقتىق توپتارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق ۇعىم.
رەسپۋبليكا(Res publica) – تسيتسەرەن داۋiرiنەن كەلە جاتقان، ۇزىن-ىرعاسى 2200 جىلدىق تاريحى بار، مەملەكەتتiلiكتiڭ الەمگە ايان ورتاق اتاۋى. بۇگiنگiنi قويا تۇرعاندا، سوناۋ كەڭەستەر وداعى كەزiندە بiز “سوۆەتتiك سوتسياليستiك قازاق رەسپۋبليكاسى” اتاندىق ەمەس پە؟! تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى كەزەڭiندە-اق “stan” (وتان) دەگەن پارسى ءسوزiن قوسپاي-اق، “سوۆەتتiك سوتسياليستiك” دەگەن سوزدەردi الىپ تاستاعان بولساق، بۇگiنگiدەي قويان-بۇلتاق تۋماس ەدi.
بۇگiندەرi الەم ەلدەرiنiڭ 55-56 پايىزىنىڭ اتاۋى – رەسپۋبليكا. ودان ۇتىلىپ جاتقان ەشكiم جوق. “رەسپۋبليكا” اتاۋى قازاق مەملەكەتiندە تۇرىپ جاتقان باسقا ۇلت وكiلدەرiنە دە جات ەمەس.
– مەملەكەتتiڭ اتاۋىن وزگەرتۋ قالاي شەشiلۋi كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– بۇعان تەك كونستيتۋتسيالىق شەشiم كەرەك. ول ءۇشiن ماسەلەنi جالپى حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا سالىپ، رەفەرەندۋم وتكiزۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسi تەك بiر جولداۋدا (جولداۋ يەسi مىڭ جەردەن ۇلت كوشباسشىسى بولسا دا!), بiر ادامنىڭ ايتۋىمەن شەشiلە سالاتىن ماسەلە ەمەس. ول – حالىقتىڭ تالداۋىن، تاڭداۋىن تالاپ ەتەتiن وتە وزەكتi, اسا ماڭىزدى ماسەلە.
– اڭگiمەڭiزگە راقمەت!
اڭگiمەلەسكەن
ءامiرحان مەڭدەكە.
"جاس الاش" گازەتى
