بۇگىن الەمدە سۋ مەن ەنەرگيا تاپشىلىعى ورىن الاتىنى تۋرالى دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى دابىل قاعۋدا. بولاشاقتا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ءوزىن-ءوزى ەنەرگيامەن، سۋمەن، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسسىز ەتە العان ەلدەر عانا ساقتاي الادى. قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ بيىلعى جولداۋىندا ەكى ماسەلە اەس سالۋ مەن سۋ تاپشىلىعى قاتار ايتىلۋى تەگىن ەمەس.

وزدەرىندە اتوم ستانسالارى بار بىرقاتار ەلدەر قازاقستانعا ءوز تەحنولوگيالارىن ۇسىنۋدا. قازىر اەس-ءتىڭ ءتورتىنشى، بەسىنشى بۋىندارى جاسالىپ سالىنىپ جاتىر. قازاقستانعا دا زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن قاۋىپسىزدىككە نەگىزدەلگەن سونداي اەس قاجەت. ول جايلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە مامانداردىڭ ايتقان پىكىرلەرى از ەمەس. دەگەنمەن ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالىپ كورەيىك.

2024 جىلى 6-قازاندا اەس سالۋعا قاتىستى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتەدى. بۇل دا «جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاننىڭ» سىنالار كەزى. بىراق، رەفەرەندۋم، سايلاۋ وتكىزۋدىڭ وتىز جىلدىق تاجىريبەسىنە قاراساق بيلىك وزىنە قاجەتتى سايلاۋ ناتيجەسىن وپ-وڭاي قولدان جاساپ الاتىنىن كوردىك. سوندىقتان دا، رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە اەس-ءتى سالۋدى قولدايتىندار باسىم تۇسەتىنى  انىق. بىراق، ماسەلە  اەس-ءتى ءبىز كىمگە سالدىرۋىمىزدا بولىپ وتىر. تەحنولوگياسى وزىق كوش ىلگەرى ەلدەردىڭ ۇسىنىسىن قابىلدايمىز با، الدە قازاقستاندا رف اەس سالۋ تۋرالى ماسەلەنى 2003 جىلدان بەرى جۇيەلى تۇردە كوتەرىپ وتىرعان، تەحنولوگياسى ارتتا قالعان رف سالدىرامىز با؟

ءبىزدىڭ وكىمەتتىڭ ءبىر بۇيرەگى ۇنەمى رف بۇرىپ، رەسەي ساياساتىنىڭ جەتەگىندە جۇرەتىنى جاسىرىن ەمەس. تۇبىندە مۇنىڭ سەبەبىن اشۋ ساياساتكەرلەر مەن تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىندە. بۇنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى بيلىك وكىلدەرىنىڭ اعا بۋىنى كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءونىمى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا بيلىك كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي ماسەلەلەردى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشۋگە قۇلىقسىز.

ءسوز جوق بۇعان دەيىن ورىن العان كەلىسىمدەرگە سايكەس قازاقستانداعى  اەس-ءتى رف سالادى. ونىڭ ورنى دا انىقتالىپ قويعان. ول بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى. وسى جەردە ۇلكەن ەكولوگيالىق ماسەلە تۋىنداپ وتىر. بالقاش كولى جىلدان جىلعا تارتىلىپ بارا جاتىر. سوندىقتان دا، اقىرى اەس قۇرىلىسىن رف سالالدىراتىن بولساق، وندا بالقاشقا، ارالعا ءسىبىر وزەندەرىنىڭ سۋىن نەگە بۇرىپ تارتقىزباسقا؟! ءسىبىر وزەندەرىن ورتا ازياعا بۇرۋ جونىندە وسىنداي جوبا كەزىندە كەڭەس زامانىندا بولعان.

وسىنداي ءبىر اتتەگەن-اي 1990-جىلدارى قر مەن قحر اراسىندا شەكارانى دەليميتاتسيالاۋعا بايلانىستى كەلىسسوزدەر كەزىندە ورىن الدى. شەكاراداعى «داۋلى» جەرلەردىڭ ماسەلەلەسى جونىندە كەلىسسوزدەر كەزىندە، شەكارا ارالىق ەرتىس، ىلە وزەندەرىنىڭ ماسەلەسىن قوسا كوتەرۋ كەرەك ەدى. ءوزىنىڭ وندىرىستىك قاجەتى ءۇشىن قحر بۇل وزەندەردىڭ سۋىن اسا كوپ كولەمدە پايدالاناتىنى سونداي، بۇلار دا تارتىلىپ قالۋعا از قالىپ وتىر. اقىرى «داۋلى» جەرلەر قازاق تەرريترويسىنىڭ ەسەبىنەن شەشىلگەن ەكەن، وندا قحر اۋماعىنان اعىپ كەلەتىن وزەندەردى پايدالانۋ كولەمىنىڭ نورمالارىن دا شەگەلەپ تاستاۋ كەرەك ەدى.

بۇل جەردە باستى ماسەلە نە سالساق تا، كىمگە سالدىرساق تا ءوز ەسەبىمىزدى جىبەرمەۋ، ۇپايىمىزدىڭ تۇگەل بولۋى، ماسەلەنى كەشەندى تۇردە ۇلتتىق مۇددە  تۇرعىسىنان شەشۋ.

ءجۇمادىل ارمان قابدەشۇلى

ت.ع.ك.، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جعق، قبتۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz