«تۇرىكتەردىڭ (突厥، كونەشە تۇرگۇت، تۇررۇت، تورعاۋىت وسى تۇرىكتىڭ كوپشەسى) ارعى تەگى پيڭلياڭدىق ارالاس عۋلار (ارالاس ءناسىللى كوشپەندىلەر) ەدى، ولار عۇنداردىڭ ءبىر تارماعى، بيلەۋشى اۋلەتى اشىنا. سوڭعى ۋەي اۋلەتىنىڭ پاتشاسى ساقالاردى (عۇننىڭ ءبىر تايپاسى) جويعاندا، اشىنا 500 وتباسىمەن كەلىپ نونەندەرگە (جۋجان) باعىندى دا، التىنتاۋدى (التاي) مەكەندەدى. التىنتاۋدىڭ ءپىشىنى دۋلىعاعا ۇقسايدى، دۋلىعا تۇرىك دەپ اتالادى، سوندىقتان ولاردىڭ اتى بولىپ كەتتى».

التاي تاۋىننىڭ تۇتاس ءپىشىنى دۋلىعاعا ۇقساتۋ ول كەزدە مۇمكىن ەمەس، تەك سونداي شوقىعا قاراتىلعان سياقتى! ال تۇرىك ءسوزى سوعدى تىلىندە دۋلىعا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال دۋلىعاعا ۇقسايتىن شوقى قىتايداعى ءور التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنداعى ءامىرسانا شوقىسى! بالكىم تۇرىكتەر جەر استىنان شىعىپ، ونشاقتى ازامات التاي تاۋىنىڭ وسى ءامىرسانا شوقىسى ماڭىن مەكەندەگەن سياقتى.

ارالاس عۋ دەگەنى - عۇن زامانىندا قالىپتاسقان ساق تايپالارىمەن (ەۋروپا ءناسىل) عۇن تايپالارى (موڭعولويد ءناسىل) ارالاسۋىن كورسەتەدى. وسى رۋلار 3-4 عاسىردا كليماتتىڭ سۋىتۋىنان وڭتۇستىككە اۋىپ پيڭلياڭعا كىرگەن سياقتى، كەيىن قايتا شەتكە، ياعني، سولتۇستىككە بوسقان. بۇل 350-جىلدارداعى قىتايلاردىڭ عۋلاردى قىرۋىمەن قاتىستى بولۋى مۇمكىن.

ال اشىنا تۋرالى ەكى پىكىر ايتۋعا بولادى:

1.سوعدى تىلىندە كوك، ياعني، كوك اسپان دەگەن ءسوز. اسەنا-كوك، كوكتۇرىك دەگەن سوعان بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ۇلىستىڭ تۋى دا ءبورىنىڭ باسى كەستەلەنگەن كوك تۋ بولعان.

2. ا قىتايشا قۇرمەت ءسوزى، ونى قىتاي دەرەكتەرى قوسقان، ال ناق اتاۋى شەنە نەمەسە شونو - ول سانبي، جۋجان موڭعولشا قاسقىر دەگەن ءسوز. بىزشە قاسقىر دەگەن دۇرىسىراق، ۇيتكەنى تۇرىكتەردىڭ قاسيەت تۇتار توتەمى ءبورى، قاسقىر. ونى اۋلەت اتى ەتۋى زاڭدى، ال عۇندار جەر استى كەسەتكە ادامدارمەن بايلانىستى بولعاندىقتان ولار ۇلۋدى(ايداعار) توتەمى ەتكەن، اقسۇيەك رۋى ۇلۋتەك. موڭعولدار ارعى تەگى كوككوزدى، سارى شاشتى عارىش ادامى بولعاندىقتان(الان سۇلۋدىڭ قۇرساعىنا نۇر سىڭىرەتىن ءتىلسىم دۇنيە ادامى) ياسۋكەيدەن تۋعان ۇلدار كوكوز سارى شاشتا اققۇبا بولىپ بورجىگىن اۋلەتى اقسۇيەك اۋلەتكە اينالادى. شىڭعىس قاعانعادا سول كوكتەگى ءتاڭىردىڭ ءتىلسىم كۇشتەرى كۇش بەرگەنى داۋسىز.

شىعۋ تەگى اڭىزى:

ولاردىڭ ارعى اتالارى باتىس تەڭىزدىڭ جوعارعى جاعىندا (كاسپيدى نە بالقاشتى بىلدىرەدى) مەملەكەت قۇرىپ ەدى. ونى كورشىلەس مەملەكەت جويدى دا ەر-ايەل، كارى-جاس دەمەي تۇگەل قىردى. ءبىر ون جاسار ەر بالانى بالاسىنىپ ولتىرۋگە قيماي قول-اياعىن كەسىپ يەن دالاعا تاستادى. ءبىر قانشىق قاسقىر وعان ۇنەمى ەت اكەلىپ بەرىپ تۇردى، سونى اۋجال ەتىپ بالا ولمەي امان قالدى. كەيىن كەلە بالا قاسقىرمەن جاقىنداسىپ ونى بۋاز قىلدى. قانشىق قاسقىر بالانى كوتەرىپ باتىس تەڭىزدىڭ شىعىسىنداعى ءبىر تاۋعا باردى، بۇل تاۋ گاۋچاڭنىڭ (تۇرپان) سولتۇستىك باتىسىنا تۋرا كەلەدى ء(تاڭىرتاۋىنىڭ بوعدا سىلەمى), ول تاۋدا ۇڭگىر بار ەدى. قاسقىر سول ۇڭگىرگە كىرىپ اۋماعى 200 شاقىرىمداي شالعىندى كەڭ جازىققا كەز بولدى، قاسقىر سول ۇڭگىردە ون ۇل تۋىپ، ول ۇلدار ەرجەتكەن سوڭ وزگە ەلدەن ايەل الىپ بالا ءسۇيدى. ارقايىسسىنىڭ ءوز ەسىمدەرى بولدى. سونىڭ ءبىرى اشىنا ەدى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ-ءونىپ نەشە ءجۇز وتباسى بولدى. تالاي زامان وتكەن سوڭ ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇڭگىردەن شىعىپ جۋداندارعا باعىندى. (جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر. 2-توم).

كوشپەندىلەردىڭ تاريحى ارقاشان تابيعاتتاعى تىلسىم كۇشتەرمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلگەن. بۇنداعى ۇرعاشى قاسقىر اڭ ەمەس قاسقىر باستى سيقىرلى وزىق وركەنيەت يەسى بولسا كەرەك، ول تۋرالى قازاق ەرتەگىلەرىندە دە بار. ال ۇڭگىرگە كەلسەك ول ءجاي ۇڭگىر ەمەس جەر استىنداعى سيقىرلى تىرشىلىك ورنالاسقان جەرگە دەيىن جەتەتىن تۋنەل ىسپەتتى شۇڭعىما. سول جەر استىندا سيقىرلى تىرشىلىكپەن بۋدانداسقان ادامنىڭ ۇرپاعى بولاشاقتا ءىرى يمپەريا قۇراتىن اقسۇيەك اۋلەتكە اينالادى. سول ءۇشىن ولار قاسقىر باستى ادامنان تۋعانىن ماقتان ەتىپ تەگىن شەشەلەرىنىڭ تەگىمەن اتاعان. ال قىرعىنعا كەلەر بولساق سانبي تايپالارىنىڭ جورىقتارىنان جويىلعان تايپانىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

بىلاي دەپ تە ايتادى:

«بۇلاردىڭ ارعى اتالارى عۇننىڭ سولتۇستىگىنلەگى ساق ەلىنەن شىقتى، ولاردىڭ ۇلىس اباسى ابام بەك دەپ اتالادى. ول 17 اعايىندى ەدى، ونىڭ ءبىرى ءيدى نشيدا ەدى، ول قاسقىردان تۋدى. ابام بەكتەرى تۋمىسىنان اقىماق بولدى لا مەملەكەتتەرى جويىلىپ كەتتى. ال يدي نشيدادا تابيعاتتىڭ وزگەشە قۇبىلىسىن سەزە الاتىن وزگەشە قاسيەت بار ەدى. ول كۇن جاۋعىزىپ، جەل سوقتىرا الاتىن ەدى. نشيدا ەكى ايەل الدى، ولاردى جاز ءتاڭىرى مەن قىس ءتاڭىرىنىڭ قىزدارى دەيدى. ولاردىڭ ۇلكەنىنىڭ اتى ناعىد تۇرىك شاد ەدى. حالقى ونى قوشامەتتەپ وزدەرىنە كوسەم ەتىپ سايلادى وعان تۇرىك دەگەن اتاق بەرىلدى. تۇرىكتىڭ بالالارىنىڭ ءبارى شەشەلەرىنىڭ اۋلەت ەسىمىمەن اتالدى. اشىنا سولاردىڭ ءبىرى ەدى، ونىڭ لاۋازىمى اعىن شاد دەپ اتالادى. بۇل ايتىلۋى وزگەشە بولعانىمەن تۇرىكتەردىڭ ارعى تەگى قاسقىردىڭ تۇقىمى دەگەنگە سايادى.
ولاردىڭ سالتى عۇندارمەن ۇقساس. تەك پارقى ەلباسىلارى العاش تاققا وتىرعاندا جاساۋىلدارى مەن مارتەبەلىلەرى ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ (شىڭعىس حاننىڭ، بارشا قازاق حاندى وسىلاي سايلايدى) كۇننىڭ باعىتىمەن توعىز رەت اينالادى، ءار اينالعاندا قاراشالار وعان تاعزىم ەتىپ وتىرادى. ونان كەيىن ونى اتقا مىنگىزىپ مويىنىن تورعىنمەن وراپ دەمى ۇزىلمەستەي ەتىپ قىلقىندىرادى دا «نەشە جىل قاعان بولاسىڭ؟» دەپ سۇرايدى، ەسەڭگىرەگەن ەلباسى ناقتى ايتا المايدى. ۇلىقتارى ونىڭ ايتقانىنا ساي وزدەرى ەسەپتەپ شىعادى. تۋلارىندا ءبورىنىڭ زەرلى بەينەسى بار، وزدەرىنىڭ قاسقىردان تۋعان ەجەلگى تەگىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەيدى».

بۇل اڭىزدادا ءيدى نشيدا قاسقىر باستى ادامنان تۋعان، سيقىر دارىعان قاسيەتتى ادام بولعان، ايەلدەرىدە ءتىلسىم كۇشتەردىڭ قىزدارى، بىزدەگى ەرتەگىلەردەگى پەرىنىڭ قىزى سياقتى. ۇلدارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى ناعىد تۇرىك شاد، ناعىد سوعدىشا ۆەنەرا(شولپان) جۇلدىزىنىڭ اتى، دەمەك شەشەسى وزگە عالامشارلىق بولۋى مۇمكىن، تۇرىك ءوز اتى سوعدىشا دۋلىعا، وسى تۇرىكتىڭ ۇرپاعى كەيىن تۇرىك دەگەن رۋدى قالىپتاستىرۋى وتە قالىپتى قۇبىلىس. تۇرىك ناعىد شادتىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى اشەنا، ارعى تەكتەرىنىڭ قاسقىر تەكتى ەكەنىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن قويىلعان سياقتى، نەمەسە سوعدىشا اسپان بولۋىدا مۇمكىن، كەيىن تۇرىكتەن ونشاقتى رۋ وربىگەن كەزدە اشينا بيلەۋشى اۋلەت بولىپ قالا بەرگەن.

ناعىد تۇرىك شادتىڭ اتىنان تۇرىك اتى شىقسا وندا ول قازىرگى التايدىڭ ءامىرسانا شوقىسى ماڭىن مەكەندەگەن بولۋى مۇمكىن، شوقىنىڭ اتىدا سول تۇرىكتىڭ اتىمەن اتالسا كەرەك.

اڭىز ءتۇبى اقيقات، ءبارى ميف، ويدان شىعارىلعان دەگەننەن ارىلۋ كەرەك!

ەرزات كارىباي

Abai.kz