اتادان بالاعا جالعاسقان سول قوعامنىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك توپتىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسى مەن ەرەجەلەرى ءداستۇر دەلىنەدى. بۇكىل شىعىس پەن باتىستى جالعاپ6 ەۋرازيانىڭ جۇرەگىنە ورنالاسقان ەلىمىز عاسىرلار قويناۋىندا كوشپەلىلەردىڭ ءومىر سالتىنا، الەمدى تانۋىنا نەگىزدەلگەن وزىق داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى ءارى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە سول ومىرشەڭ داستۇرلەرىن ۇزدىكسىز جاڭعىرتىپ، كەمەلدەندىرىپ كەلەدى.

بۇگىندە المانىڭ وتانى، قىزعالداقتىڭ مەكەنى اتانعانىمىزبەن6 ۇلان-بايتاق دالامىزدىڭ قاتال تابيعاتى مەن اسقار تاۋ، وتكەل بەرمەس وزەندەرى، شولەيت قۇمدارى تىرشىلىك كوزىمىزدى كوشپەلى شارۋاشىلىققا بەيىمدەدى. سونىمەن اتتىڭ جالى، قۇستىڭ قاناتى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ، مىنا تابيعي الەمىن، قوعامداسقان ۇدەرىستى تانىپ بىلدىك. جاۋىنگەرلىك جىگەرىمىز، اسقاق، قايسار مىنەزىمىز وسىلاي قالىپتاستى. ات جالىندا ءجۇرىپ، الەمدى باعىندىردىق، الەمدى بيلەدىك. عۇن، ساق، تۇرىك قاعاناتتارى، التىن وردا، وسمان زامانى ادامزات تاريحىنان ويىپ ورىن الدى.

تەڭىز-مۇحيت جولى اشىلىپ، وت قارۋ سۋىق قارۋدى  الماستىرعاندا، قۇتىمىز كەتىپ، بەرەكەمىز قاشتى. ەجەلگى تابانىمىزدا تاپتالعان كورشىلەرىمىزدىڭ بودانىنا اينالدىق. ايداعانىنا ءجۇرىپ، ايتقانىنا كوندىك.

تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى. ءبىراز يەلىكتەرىمىزدەن ايرىلسىق تا، بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات ايتىپ شاڭىراعىمىزدى قايتا تىكتەدىك. ءسويتىپ وڭىمىز بەن سولىمىزدى تانىپ، وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزدى ساراپقا سالىپ، سالماقتادىق. اۋەلى، حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدى ناسيحاتتاپ، ءدۇبىرلى تويلار وتكىزدىك. ونىڭ اياعى بۇۇ-نىڭ يۋنەسكو شەڭبەرىندە عۇلامالارىمىزدىڭ مەرەيتويلارىمەن ۇلاستى. تاريحي ەلدى مەكەندەر مەن قالا-كوشە اتاۋلارى ۇلتتىق ءتۇس الدى. ءدىني مەرەكەلەر حالىقپەن قاۋىشىپ، مەدىرەسەلەر اشىلىپ، مەشىتتەر بوي كوتەردى. وسىلاي رەتىنە قاراي جۇرگىزىلگەن وتارسزداندىرۋ ۇدەرىسى شيرەك عاسىردان اسىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتورتىنشى ون جىلدىعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانىمىزدا، رەسپۋبليكامىزدىڭ اسپانىن كىشكەنە بۇلت شالىپ، تويىنعان وليگارحتار مەن تەجەۋسىز كەتكەن تەنتەكتەر مونارحيا جولىنا تۇسكىسى كەلدى. الايدا،  حالىق داۋسىمەن  كونستيتۋتسيا كەپىلى بولعان پرەزيدەنتىمىز ولاردىڭ جولىن كەسىپ، قيالىن ىسكە اسىرمادى. الەم مويىنداعان، سەنىم ارتقان تۇراقتىلىق پەن دامۋدى ساقتاپ قالدى.

كىسىلىك قۇقىق پەن الەۋمەتتىك ادىلدىكتى تۋ ەتكەن، زاڭ مەن ءتارتىپتى قوعامنىڭ نەگىزگى ولشەمى دەپ ساناعان جاڭا قازاقستان ورنادى. قازىرگى ەلىمىز باستان كەشىپ وتىرعان الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن مىڭ قۇبىلعان گەوساياسي جاعىدايلاردى ساراپقا سالا وتىرىپ، ەلىمىز دامۋىنىڭ قىسقا مەرزىمدى جانە ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ستراتەگيالىق باعىتتارىن انىقتايتىن باعدارمالىق قۇجاتتار دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ ءار رەتكى حالىققا جولداۋىندا، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇش رەتكى وتىرىسىندا كەڭىنەن قامتىلدى. قوعامدىق اڭىس قوزعالىپ، حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپتى. اسىرەسە، جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويى ەلىمىز كولەمىندە كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىپ جاتىر سونىمەن بىرگە قىركۇيەك ايىنىڭ 8-13 كۇندەرى الەمنىڭ 89 ەلى قاتىناسقان 5-ءشى كوشپەلىلەر ويىنى سالتاناتپەن ءوتتى.

بىلە بىلسەك، مۇنىڭ ءبارى دە ءبىزدى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا باستاپ بارار جول. عاسىرلار قويناۋىنان ءوتىپ، بىزگە جەتكەن ۇلتىمىزدى ۇيىستىرىپ، بەرەكەمىزدى ارتتىراتىن وزىق داستۇرلەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ كەلبەتىمەن قاۋىشۋى ەدى. ساداق اتۋ، بايگە، نىسانا كوزدەۋ، اۋدارىسپاق، كوكپار، قۇس سالۋ، كۇرەس، اقسۇيەك، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، ارقان تارتىس، توعىز قۇمالاق، اسىق اتۋ سىندى ءداستۇرلى ويىن-ساۋىق، سپورت ويىندارىمىزدىڭ ءبارى دە جاۋىنگەر كوشپەلى ۇلتتىڭ ءتان ساۋلىعى مەن جان ساۋلىعىن قالىپتاستىرۋدا، دامىتۋدا وزگەشە ورىن الاتىن قيمىلى بولاتىن.

كوشپەلىلەر الەمدى ات جالىندا وتىرىپ تانىدى، باعىندىردى، بيلەدى، گۇلدەندىردى. فرانتسۋز تاريحشىسى رەنە گرۋسسە ءوزىنىڭ «دالا يمپەرياسىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا: «شىڭعىس قاعاننىڭ «جاساق زاڭى» شىعىپ، التىن كىندىكتەن تاراعان ءتورت ۇل اكەسىنەن ەنشى الىپ، الەمدى بيلەپ تۇرعاندا، ەكى عاسىر بويى جولاۋشى قىتايدىڭ ليانيۋگان دەگەن ەلدى مەكەنىنەن ات باسىنداي التىن ارقالاپ جولعا شىعىپ، نيدەرلاندتىڭ امستەردام قالاسىنا دەيىن امان-ەسەن باراتىن بەيبىت زامان ورنادى»، - دەپ جازادى.

مىنە بۇل، الەمنىڭ ساۋدا تاريحىندا كوشپەلىلەر ورناتقان ءداستۇر مەن ءتارتىپ ەدى. ۇلى قاعاننىڭ «جاساق زاڭى» تابيعاتتى يگەرۋ مەن قورعاۋدا، مەملەكەتتىڭ قۇرلىمىن قالىپتاستىرۋدا، ادىلدىك پەن الەۋمەتتىك تەڭدىك ورناتۋدا، وركەنيتتەردىڭ ءوزارا توعىسۋىندا ءداۋىر بولگىشتىك سيپاتقا يە كودەكىس بولىپ قالدى.

تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ  «تاريح-ي ءراشيد» كىتابىندا جازۋىنشا، سول زامانداعى حان-سۇلتانداردىڭ ۇلدارى  بالاعاتقا تولعان سوڭ بەس قارۋىن قولعا الىپ، جالعىز ءوزى قۇس ۇشىپ، قۇلان جورتپاس يەن دالاعا بارىپ ءبىر جىل ءومىر سۇرەدى ەكەن. سول ارالىقتا ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەگىن ءوزى تاۋىپ، اداسىپ كەتپەي ەلگە امان-ەسەن ورالسا عانا حان-سۇلتاندار مەن رۋ باسىلاردىڭ سەنىمىنە كىرىپ، قاتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ قول باستاۋعا رۇقسات بەرىلگەن. وسى كەرەمەت جاۋىنگەرلىك ءداستۇر توعىلىق تەمىر حان جانە ءامىر تەمىر زامانىندا ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىرادى. تاعى دا «تاريح-ي راشيديگە» جۇگىنسەك، كەزەكتى حان-سۇلتانداردىڭ باس قوسۋىندا ءبىر جاس سۇلتان توقساننان اسقان دانىشپان قاريادان «جاساق زاڭى» تۇرالى كەڭەس سۇراعاندا، ول كىسى: «ءبىز قازىر جاساق زاڭىمەن ەمەس، شاريعاتتىڭ پاتۋاسىمەن ءومىر سۇرەتىن بولدىق»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

يسلام ءدىنى كوشپەلىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇرىك وركەنيەتىنىڭ جاڭا ساپالىق وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا قوزعاۋشى كۇش بولعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. دەسە دە، ءدىن عاسىرلاردىڭ وزۋى، تانىمنىڭ ەسكىرىۋىمەن بەلگىلى شەكتەمەگە ۇشىرايتىنىن مويىندايمىز. تۇتاس تۇركىستان دالاسىندا رۋنا جازۋىنىڭ وتكەنگە اينالۋى، بالبال تاستاردىڭ قيراتىلۋىمەن كوپتەگەن سىننان وتكەن داستۇرلەرىمىزدەن كوز جازىپ قالعانىمىز دا شىندىق.

ۇلتتىڭ، قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى دا ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەسس. وسى بارىستا ىشكى-سىرتقى فاكتورلار شەشۋشى رول وينايدى. بۇدان بۇرىن وزىمىزگە وزگەنىڭ كوزىمەن قاراپ، سىزىپ بەرگەن سىزىعىمەن ءجۇرىپ كەلسەك، قازىر تاڭىرگە شەكسىز ءتاۋبا!

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن الەمگە، اينالامىزعا، وزىمىزگە ءوز كوزىمىزبەن قاراي باستادىق. حالىق پەن ەليتانىڭ ەتەنە سايكەسۋىنىڭ ارقاسىندا نارىققا وتتىك، استانانى الماستىردىق، شەكارانى بەكەمدەدىك، جازۋدى وزگەرتۋگە تالپىندىق، دۇنيەنىڭ ءار بۇرىشىندا شاشىراپ جۇرگەن قانداستاردى اتامەكەندە، بىر تۋدىڭ استىنا جيناستىرۋ جۇمىسىن تاباندى جالعاستىردىق.

بۇل تالپىنىستارىمىز تەگىن كەتپەدى. ەلىمىزگە جاڭا قان كەلىپ قۇيىلدى. سول كوشپەن بىرگە بايىرعى وزىق، ومىرشەڭ داستۇرلەرىمىز، ادەت-عۇرىپتارىمىز قايتىپ ورالۋدا. قازىر ۇمىتىلعان قاراجورعا ءبيى بۇكىل حالىقتىق بيگە اينالدى. شىعىستىق ۇلگىگە ءتان اس ءمازىرى، قازاق ەمشىلىگى، ۇلتتىق قول ونەرى، جۇلدىزعا قاراپ اۋا رايىن بولجاۋ سىندى كاسىپتەردى قانداستارىمىز دوڭگەلەك اينالدىرۋدا. ەگىن، مال شارۋاشىلىعى، تۋريزم، قىزمەت وتەۋ، سىرتقى ساۋدا سالاسىندا قانداستارىمىز ءوز بىلىكتىلىگى مەن تاجىريبەسىن ايگىلەۋدە.

بۇل كۇندە حالقىمىز جيىرما ميليوننان استى. قالاعا شوعىرلانۋ دەڭگەيىمىز 62,2 پايىزعا جەتىپ، جوعالعان ءدىنىمىز، قاقپاي كورگەن ءتىلىمىز، جاراقاتتانعان ءدىلىمىز قالپىنا كەلۋدە. ەندى مىنە، داستۇرگە دەگەن قۇلشىنىسىمىزعا شەك جوق. مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتى ءپىسىپ جەتىلگەن تابيعي ۇدەرىس دەپ بىلەمىز. جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن تاۋەلسىز ەل رەتىندە ەركىن اتتاساق، ەندىگى كەزەكتە زامان كەرۋەنىنە زاماناۋي ۇلت بولىپ ەڭسەمىزدى بيىك كوتەرەمىز.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz