فيلوسوفياعا سۇراق كوپ، بىراق، فيلوسوفيا ارۋاقىتتا قوعامعا ودان دا كوپ سۇراق قويادى... ءبىر جاعىنان، قوعام وكىلدەرىنىڭ – مەيلى، ول عالىم بولسىن، نە قاراپايىم شارۋا ادامى بولسىن – فيلوسوفيانى «ىزدەي» باستاعانى، وعان سۇراق قويا باستاعانى – قوعامنىڭ قانداي دا ءبىر ساۋىعۋ جولىنا تۇسۋگە بەتبۇرىسىنىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. بۇل – قوعام ءۇشىن ىزگىلىك بەلگىسى. ەكىنشى جاعىنان، سوعان ساي، فيلوسوفيا دا قوعامعا «ءوز سۇراقتارىن» قويا باستايدى. ال، ەندى، «وسى سۇراقتارعا قوعام جاۋاپ بەرۋگە دايار ما، الدە، دايار ەمەس پە؟» – بۇل قوعامنىڭ قانشالىقتى كۇيزەلىستە ەكەندىگىن بىلدىرەتىن بەلگى بولىپ تابىلادى... ەندەشە، بىر‑بىرىمەن تىعىز بايلانىستى وسى ەكى ماسەلە قوعامدىق پىكىر الاڭىنا كوتەرىلسە – ول تەك جاقسىلىق بولىپ تابىلادى...

ول – كوتەرىلدى. ونى كوتەرگەن بەلگىلى پروفەسسور‑عالىم، ەلگە سىيلى ازامات جامبىل ارتىقباەۆ. ول جۋىردا فيلوسوفتارعا، سونىڭ ىشىندە، قوعامعا وسى سۇراقتى قويدى، نازار اۋدارىڭىز:

«فيلوسوفتارعا سۇراق:

– كەزىندە فيلوسوفيانى كوڭىل ءبولىپ، زەيىن قويىپ وقىمادىق، مۇمكىن ۇستازدارىمىز تاراپىنان دا كەمشىلىك بولعان شىعار، جاس ادامدى فيلوسوفياعا قىزىقتىرۋ دا وڭاي ەمەس قوي. بۇگىنگى كۇنى وسى كەمشىلىك كۇندە الدىڭنان شىعادى. فيلوسوفيا  دانالىقتىڭ كىلتى، جولى. ءبىلىمدى، اقىلدى بولۋ ءبىر باسقا، دانا بولۋ ءبىر باسقا، ءتىپتى ءبىلىم مەن اقىلدىڭ اراسىندا بيىك اسۋ تۇرعانىن جاڭا ءتۇسىنىپ جاتىرمىز.

مەنىڭ ويىمشا ءداستۇرلى قازاق قوعامى ديالەكتيكانى جەتەكشىلىككە العان سياقتى، بۇكىل تىرشىلىگى، تۇرمىسى راتسيونالدى، كۇرەسكە جانە ەسەبىن تاۋىپ ەلدەن قالماۋعا نەگىزدەلگەن.  گ.ن.ءپوتانيننىڭ قازاق ءمورالدى ونشا مويىنداي قويمايدى دەگەنى دە سول بولسا كەرەك. قازىرگى كۇنى ءبىزدىڭ جالپى  دۇنيەتانىمدى مەتافيزيكا بيلەپ بارا جاتقان سياقتى، بارلىق جۇرتتى ەمەس، دەگەنمەن ەلدىڭ كوپشىلىگىن.  ەرتەدە ءبىزدىڭ ەلدە ازداعان دۋانالار بولعان، سونىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزعا قىستىڭ كۇنى جولاۋشىلاپ، جاياۋ-جالپى، جالاڭاش  بارسا كەرەك. ماشەكەڭ ونى اياپ، "بەيشارا-اي، توڭدىڭ عوي، مىنا توندى ۇستىڭە جامىلىپ ءجۇر" دەپ، تونىن بەرسە، ونى دۋانەكەڭ ايدالالا جاتقان تاستىڭ ۇستىنە جاۋىپ كەتكەن ەكەن دەيدى، تاستى اياعان ءتۇرى. مەتافيزيكا كونسەرۆاتيزمگە، ول بولسا دۇمشەلىككە جول اشادى. تۇككە تۇرمايتىن بىردەمەنى شۇقىلاپ، سونىڭ ءمان-ماعىناسىن ىزدەپ جۇرگەن ادامدار كوبەيدى.

بولاشاققا، باقۋاتتىلىققا، بالا-شاعاسىنىڭ قامىنا بولا تىرشىلىك ەتكەن قاۋىم  ديالەكتيكا ەرەجەلەرىن ۇستانۋى، يننوۆاتسيالاردى قابىلداۋى كەرەك-اۋ»، - پروف. ج.و.ارتىقباەۆ. 

سۇراق قويىلدى، ەندى وعان جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك‑اق...

ارينە، سۇراققا، ونىڭ مازمۇنىنا وراي، ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق اكادەميانىڭ «فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى» فيلوسوفتارى جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك ەدى... وعان ىلەسە، قازاقستان فيلوسوفتارىن وقىتاتىن ءال فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى, ودان ءارى، قازاقستاندىق فيلوسوفتار قاۋىمداستىعى ءدۇر كوتەرىلىپ «جاۋاپ بەرۋلەرى» كەرەك ەدى...

شىنىندا دا، كۇندەلىكتى جاعدايدا ءار دەڭگەيدە «ەلىمىزدە فيلوسوفيا ىلىمىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەيدى. قوعام فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتىنەن اجىراپ بارا جاتىر» دەگەن سىڭايدا اڭگىمەلەر كوپ ايتىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. ەندى، مىنە، وسى ماسەلەنى ولار ەمەس وزگە تاراپ – قوعام قويىپ جاتسا، بۇل فيلوسوفتارعا «وزدەرىنىڭ ابدەن جاۋىر بولعان ماسەلەلەرىن العا تارتۋعا، فيلوسوفيالىق وي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ يننوۆاتسيالىق جولدارىن ۇسىنۋعا، سول ارادا، قوعامنىڭ دا فيلوسوفياعا دەگەن كوزقاراسىنا وڭىنان ىقپال ەتۋگە» تاپتىرماس تەتىك نە قۇرال بولماس پا ەدى؟

بىراق،وكىنىشكە وراي، ول جاقتان جاۋاپ بەرىلمەدى... بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ تۋراسىن ايتساق، بۇل قوعامدا فيلوسوفيا ءىلىمىنىڭ ءوزى دە سامارقاۋ  كۇيدە تۇرعانىن،  ونىڭ كوپ جاعى ءالى دە «وتىز جىلدىق اۆتوريتارلىق ەزگىدەن» ارىلا الماي جاتقانىن، قازاقستاندىق فيلوسوفيا ءىلىمىنىڭ قارىمى قىسقا بولىپ تۇرعانىن، تىپتەن، قوعام ساناسىن «جاۋلاۋدا» بۇگىندە كۇش الىپ، ءوزىنىڭ «ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا قارسى انتيۋاعىزدارىمەن» قوعامدا اشۋ تۋعىزا باستاعان ءدىني دوگمادان فيلوسوفيانىڭ ارتتا قالىپ قويعانىن بىلدىرە مە دەپ ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى...

بولماسا، سۇراق مازمۇنىنا مۇقيات نازار اۋدارساق، وندا كوپتەگەن وزەكتى فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردىڭ باسى كورىنەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس:

1. ادامدى (قوعامدى) فيلوسوفياعا قىزىقتىرۋ دا وڭاي ەمەس – ونىڭ جولدارى قانداي؟

2. فيلوسوفيا دانالىقتىڭ كىلتى، جولى. ءبىلىمدى، اقىلدى بولۋ ءبىر باسقا، دانا بولۋ ءبىر باسقا – وسىنىڭ اراجىگى قانداي؟

3. ءبىلىم مەن اقىلدىڭ اراسىندا بيىك اسۋ تۇر – ونى قالاي يگەرەمىز، سول اسۋدان قالاي اسامىز؟

4. مەتافيزيكا كونسەرۆاتيزمگە، ول بولسا دۇمشەلىككە جول اشادى – وسى فورمۋلا دۇرىس پا؟

5. تۇككە تۇرمايتىن بىردەمەنى شۇقىلاپ، سونىڭ ءمان-ماعىناسىن ىزدەپ جۇرگەن ادامدار كوبەيدى – ول قانداي ادامدار، جاڭا ادامدى قالاي قالىپتاستىرامىز؟

6. بولاشاق قاۋىم ديالەكتيكا ەرەجەلەرىن ۇستانۋى، يننوۆاتسيالاردى قابىلداۋى كەرەك-اۋ – قازاق دۇنيەتانىمى ديالەكتيكالىق سيپاتتا ما، الدە، دوگمالىق كونسەرۆاتيزمدە مە؟ فيلوسوفيا نە دەيدى؟

مىنە، سۇراققا شۇقشيا قاراعاندا – وسىنداي ماسەلەلەر اۋقىمىن تابۋعا بولاتىن سياقتى... بۇل از با، الدە، كوپ پە؟

مەنىڭشە، سۇراقتار ءبىزدىڭ العا جىلجۋىمىزدىڭ (دامۋىمىزدىڭ) ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر. ياعني، سۇراقتى «تاۋەلسىز ۇلتتىق (ۋنيتارلى) مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ»; «الەمدىك مادەني قاۋىمداستىققا ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن، ءوز بەينەمىزبەن ەنۋ»; «ءوزىمىزدىڭ جەر جاعدايىنا ساي ەكونوميكانى ءتۇزۋ» جانە ت.ت. ماسەلەلەردىڭ العىشارتتارى رەتىندە قويۋعا بولادى ەكەن.

ەگەر سۇراق وسىلاي قويىلسا، ونىڭ ارقايسىسى بۇكىل عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ جۇگى بولارلىقتاي سالماققا يە بولار ەدى‑اۋ؟ الدە، مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟

فيلوسوفيانىڭ قۇدىرەتى نەدە؟

ارينە، مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار فيلوسوفيا ءىلىمىنىڭ قوعامداعى ءرولى تۋرالى ەجەلگى زاماننان ايتىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، ايگىلى پلاتونننىڭ ءوزى «مەملەكەت تۋرالى» ىلىمىندە «مەملەكەتتى فيلوسوفتار باسقارسا، ول قوعام باقىتتى بولادى» دەگەن پىكىردى ايتقان. ونىڭ شاكىرتى اريستوتەل ونى بەكىتەدى. ويتكەنى، ونىڭ شاكىرتى الەكساندر ماكەدونسكي بوشكەدە اسكەتتىك ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ديوگەننىڭ دانالىق داڭقىن ەستىپ، وعان كەلەدى. پاتشا اتىنان (بۋتسەفال) تۇسپەي بوشكەدەگى ديوگەنگە «مەنىڭ كەڭەسشىم بول، نە قالايسىڭ، ءبارىن ورىنداتقىزام» دەيدى. سوندا ديوگەن «مارتەبەلى پاتشا، سەنىڭ كولەڭكەڭنەن مەنىڭ بوشكەمە كۇن جارىعى تۇسپەي قالدى. ارىراق بارىپ تۇرساڭ قايتەدى – مەنىڭ قالاۋىم سول» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن... وسىلايشا ديوگەن دانالىقتى بارلىق بايلىقتان، اتاقتان، پاتشالىقتان جوعارى قويعان ەكەن... وسى قاعيدانى ءوز بابامىز ءابۋناسىر ءال‑فارابي دا دارىپتەپ ءوتتى. ونىڭ ەل بيلەۋشىلەرىنە بەرگەن سيپاتتاماسىندا ونىڭ دانالىق باستاۋدى جوعارى قويعانىن، ال تىرشىلىكتە «اقيقاتتى ءپالساپا ارقىلى تاني الامىز» دەۋىن – «ءفارابيدىڭ تۇركىلىك دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى» دەمەي نە دەيمىز؟

قازاق دۇنيەتانىمى بولمىسىنان ديالەكتيكالىق سيپاتتا

قازاق دۇنيەتانىمىن جانە بولمىسىن جاس كەزىنەن قانىنا ءسىڭىرىپ وسكەن جاس فيلوسوفيانى تەز مەڭگەرەدى. قازاق دۇنيەتانىمى - ءومىر الۋاندىعىن، سان قىرلىلىعىن، قوزعالىسىن (وتپەلىلىگىن) ءوزىنىڭ دانالىق سوزدەرى ارقىلى، قىسقا-نۇسقا جەتكىزە بىلگەن. سوندىقتان، ءار قازاق ماقال-ماتەلىنىڭ استارىندا بەلگىلى ءبىر فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاتادى. ءارى، ول «ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسى» رەتىندە مورالدىك رەتتەۋشى قىزمەتتى قاتار اتقارادى. ياعني، قازاق دۇنيەتانىمى اۋەل باستان ديالەكتيكالىق سيپاتتا. سەبەبى، قازاق ونى تابيعاتتىڭ وزىنەن الادى. وندا دوگمالىق جاساندى كونسترۋكتسيا بولمايدى. شىندىق بەينەلەنەدى. سودان بولار، ءبىزدىڭ ءتول دۇنيەتانىمىمىز قازىرگى ءدىن دوماسىنا ەش ساي ەمەس - وعان قاراما-قايشى. مىسالى، ۇلى تابيعاتتا «قۇل بولۋ» جوق. قازاق ساناسى دا ونى سولاي قابىلدايدى. الايدا، ول ونى «شاراسىزدىق» تۇسىنىگىمەن الماستىرادى. تابيعاتتا «ءومىر ءۇشىن كۇرەس» قوزعالىستىڭ باستى ماقساتى (اقيقاتى). قازاق تا، سول سياقتى ءومىردى (قوزعالىستى) ەڭ باستى قۇندىلىق سانايدى. بۇل ونىڭ بولمىسىن قۇرايدى جانە بارلىق مورالدىك بەينەسىن ايقىندايدى. سەبەبى، قازاق دۇنيەتانىمىندا دىنگە ءتان ءوز الدىنا بولەك، ءومىر قۇندىلىعىن جوققا شىعارۋشى دۇنيە – «جۇماق» تۇسىنىگىنىڭ ءوزى جوق! ونىڭ ورنىن «ارۋاقتار الەمى» الماستىرادى... ال، قازاق ساناسىندا «بار ىزگىلىك وسى جارىق دۇنيە» دەپ ەسەپتەلەدى. سول سەبەپتى، قازاق ءاربىر جارىق كۇنىن باعالايدى، ونى ماڭىزعا تولتىرادى، قادامىن اڭداپ باسىپ، شىنايى پراگماتيكالىق ويدى باسشىلىققا الادى. وكىنىشتىسى، تابيعاتتا «الداۋ-ارباۋ» جوق بولاتىندىقتان، قازاقتىڭ دا ءتول بولمىسىندا ادامعا سەنگىشتىك قاسيەت ەش بۇكپەسىز قالىپتاسادى. ۇلتتىق تاربيە دە وسى باعىتتى نىعىزدايدى. (نەبىر قۋ دۇمشەلەردىڭ قازاقتى وڭاي قاقپانىنا تۇسىرەتىنى دە سوندىقتىن بولار...).

قازاق فيلوسوفياسىنا ديالەكتيكا قاجەت پە؟

بۇل – داۋ تۋدىراتىن ماسەلە قاتارىنا جاتپايدى. سەبەبى، دۇنيە – قوزعالىس. ونى ءبىلۋ ءۇشىن دە سانا وعان ىلەسۋى كەرەك. ياعني، ويدىڭ ءوزى ديالەكتيكالىق سيپاتتا بولۋى كەرەك. وسى تۋرالى ج.ارتىقباەۆتىڭ سۇراقتارىنا فيلوسوف گ. ابدراسيلوۆا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:

– قازىرگى فيلوسوفيادا ولقىلىقتار كوپ، مىسالى، «تاۋەلسىزدىك» اتالاتىن كەزەڭنەن باستاپ نازارباەۆتىڭ «ساۋاتتى» يدەولوگتارى فيلوسوفيانىڭ وزەگى – ديالەكتيكانى وقۋ پروگرامماسىنان الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا ەشبىر تەوريالىق بازاسى جوق «ماڭگى ەل» سياقتى ميفولوگيالىق ەلەمەنتتەر قوسىپ قويعان.

– عاريفوللا ەسىم «اتقا قونعالى» «قازاق فيلوسوفياسىندا ديالەكتيكا جوق» دەگەن ساندىراقتى ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرگەنىنە 10 جىلدان استى. بۇل «جەر بەتىندە اتموسفەرا جوق»، نەمەسە «تىرشىلىككە وتتەگىنىڭ كەرەگى جوق» دەگەنمەن بىردەي. بۇل «نوۋ‑حاۋدى» فيلوسوف-ماماندار توقتاۋسىز سىناپ تا ءجۇر. ازىرشە ناتيجە جوق – پروفەسسوردىڭ كونۆەيەرىنەن شىعىپ جاتقان شاكىرتتەرىنىڭ ديسكەڭەستە: «مەن ءوز ۇستازىم ع.ەسىم سياقتى كانت، گەگەلدەردى فيلوسوف سانامايمىن، ال قازاق فيلوسوفياسىندا ديالەكتيكا جوق» دەگەنىن دە ەستىدىك. قازاقستاندىق فيلوسوفيانىڭ بۇگىنگى سيقى وسى» ‑ دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وتە دۇرىس جاۋاپ! (جاۋاپتار ج.ارتىقباەۆتىڭ فب‑پوستىنا جازىلعان گ.ابدراسيلوۆانىڭ كوممەنتاريلەرىنەن الىنىپ، ازداپ وڭدەلدى. – ءا.ب.).

ءيا، بۇل فيلوسوفتىڭ سوزىندە اششى شىندىق بار. سەبەبى، قازىرگى وقىتۋ باعدارلاماسى كەزىندە دۇركىرەپ تۇرعان «ماڭگىلىك ەل» كونتسەپتسياىن باسشىلىققا الا وتىرىپ قۇراستىرىلعان. ول باعدارلاما بويىنشا قازاقستان  تاريحى، ونەرى مەن مادەنيەتى، ءداستۇرى مەن سالتى، دۇنيەتانىمى تۋرالى ءبىرشاما بىلىمگە قول جەتكىزۋگە بولادى. الايدا، ول باعدارلامادا وسى بىلىمگە قول جەتكىزەتىن ادىستەمەلىك بازانى مەڭگەرۋ تولىق قاراستىرىلماعان. ياعني، ديالەكتيكانى «جوق ەتۋ» ارقىلى، ءبىز ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىن، ونىڭ ترانسورماتسيالانۋىن (ساباقتاستىعىن) جوققا شىعارامىز. بۇل – ويدىڭ دوگمالانۋىنا، ءداستۇردىڭ كونسەرۆاتسيالانۋىنا، ياعني، جاڭا زامانعا بەيىمدەلۋ، جاڭارۋ مەن وزگەرۋ، جەتىلۋ تەتىكتەرىنەن اجىراتۋعا الىپ كەلەدى.

سونىمەن بىرگە، قولدانىستاعى باعدارلامادا مىڭداعان جىلدىق الەمدىك فيلوسوفيا تاريحى مۇلدەم وقىتىلمايدى دەسە بولادى. ويتكەنى، وسىنىڭ بارىنە بولىنگەن ەكى ساعاتتا (مۇمكىن ءتورت ساعات) قىسقاشا تۇردە «فيلوسوفيا تاريحىنا» شولۋ جاساپ شىعۋعا عانا بولادى. (ونىڭ وزىنە دە بۇل ۋاقىت جەتپەيدى). ءسويتىپ، فيلوسوفيالىق دامۋ زاڭدارى ءىلىمى مەن فيلوسوفيالىق تانىم تەورياسى سو كۇيىندە ستۋدەنتتەرگە بەلگىسىز كۇيدە قالادى...

مىنە، وسىلاي، كەزىندە ءبىر ادامنىڭ ءوز قىزمەت دارەجەسىن پايدالانىپ، فيلوسوفيالىق ءبىلىم بەرۋدە ۆوليۋنتاريستىك شەشىم شىعارۋى – ەلىمىزدەگى فيلوسوفيالىق ويدىڭ دامۋىنا قانشالىقتى تۇساۋ بولىپ وتىرعانىن وسىدان بايقايمىز... بۇگىندە ءبىز اۆتوريتاريزمنەن دەموكراتياعا بەت بۇرامىز دەسەك، فيلوسوفياداعى وسى قاتەلىكتى تەز ارادا جويىپ، ونىڭ ورنىنا زاماناۋي جاڭا وقىتۋ باعدارلاماسىن  قابىلدايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ سانايمىن.

فيلوسوفيالىق وي جۇتاڭدىعى – ءدىن دوگماسىنا جول اشادى

قازىرگى كەزدە، ەلىمىزدە دىنگە دەگەن قۇلشىنىس جاسارىپ بارادى. ولاي بولۋعا سەبەپ كوپ. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىق، كاسىبي شەبەرلىككە دەگەن سۇرانىستىڭ جوقتىعى – ءبىلىم قۇندىلىعىن السىرەتتى. ەكىنشىدەن، توقسانىنشى جىلدارى بولعان «ۇلى داعدارىس» كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلت ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاربيەدەگى ساباقتاستىعىن جوعالتىپ الدى. كەيىننەن، 2000 جىلدان سوڭ ەكونويكالىق جاعداي ءبىرشاما تۇزەلگەن سوڭ، ۇلتتىق تاربيە وزەگىن ەلىمىزگە «اتەيزمنەن كەيىن قايتا ورالعان ءدىن» ءوز قولىنا الۋعا بەلسەندى كىرىستى. وعان مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جوعارى بولىپ، مىڭداعان مەشىتتەر، ءدىني وقۋ ورىندارى اشىلدى.  ال، عاسىرلار بويى «ۇلتتىق ترانسفورماتسيانى» قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن قازاق دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق تاربيە ءوز پوزيتسياسىن (شەبىن) ءدىن مەن ءدىني تاربيەگە بەرىپ قويدى.

ەندى «ءدىنسىز العان ءبىلىم دۇرىس ەمەس، ادام الدىمەن ءدىندى مەڭگەرسە دۇرىس»، - دەيدى كوپتەگەن تەولوگتارىمىز... (بىراق، بۇل ءسوزدى فارابي بابامىز باسقاشا ايتقان بولاتىن. ول: «تاربيەسىز العان ءبىلىم» تۋرالى ايتىپ ەدى)..

ءجا، جارايدى، سول جولمەن‑اق جۇرەيىك ءبارىمىز دەلىك ‑ ول دا جامان بولايىق دەپ جاتپاعان بولار دەپ... سوندا ناتيجە قالاي بولماق؟ وندا مىنا جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلەمىز:

...قۇداي تۋرالى ءبىلىمدى يگەرۋگە ءبىر ادامنىڭ عۇمىرى جەتپەيدى. وسى «بىلىممەن» اينالىسقان ادام ءومىرىن وسىمەن وتكىزەدى، وسىمەن شەكتەيدى ...

ودان ادامزاتقا، ءومىر ءسۇرۋشى قوعامىنا ەش پايدا جوق. سەبەبى، عىلىم مەن ءبىلىم ماقساتى قۇدايعا ەمەس، ادامعا باعىتتالعان. ادامزات عىلىم ارقىلى جاراتىلىستىڭ، ياعني، تۇتاس تابيعاتتىڭ جۇمباعىن اشادى. ءسويتىپ، ونى ادامزات يگىلىگىنە اينالدىرادى.

ونداي عالىمعا قۇداي دا رازى. سەبەبى، ول عالىم ءوزى جاڭالىق اشقان سايىن جاراتۋشى قۇدايدىڭ شەكسىز تىلسىمىنا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسكەن بولىپ سانالادى.

ال عىلىم ماقساتىنا بىردەن قۇدايدى قويعان ادام - شەكسىزدىكتە شاتاسىپ، قۇداي «جۇمباعىنىڭ» ماڭىنا دا جولاي المايدى. ول ءومىرىن ەرتەگى ايتۋمەن، تەككە وتكىزەدى.

سەبەبى، عىلىم تەتىگى قۇداي تۋرالى ەرتەگى‑اڭىزدا ەمەس، عىلىم تەتىگى - ادامنىڭ اقىلىندا!

قۇداي دا ادامعا اقىلدى سول ءۇشىن بەردى...

مىنە، بۇگىندە ءبىز تاپ بولىپ وتىرعان «عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اۋىر جولى» ءبىزدىڭ قوعامنىڭ «فيلوسوفيالىق اداسۋىنان» تۋىندادى دەپ ورىتىندىلاساق – اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الىس كەتپەگەنىمىز.

P.S. (ماقالا اۆتورى رەتىندە وسى ماسەلەنى قوزعاۋعا تۇرتكى بولعان عالىم جامبىل ارتىقباەۆقا قۇرمەتىمدى ءھام العىسىمدى بىلدىرەمىن). 

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

ەركىن فيلوسوف‑پۋبليتسيست

Abai.kz