اۆتوردىڭ تاقىرىبى: تويعا بارمايتىن قازاق

مەنىڭ ءبىر جاقسى جولداسىم بار. جۇرگەن جەرىنە تانىمال، جانى قازاق ازامات. قاراپايىم اۋىلدا تۋىپ-ءوسىپ، اۋىلدىڭ مەكتەبىن بىتىرگەن، جوعارى ءبىلىم الىپ، بارلىق جەردە ۇزدىك وقىپ، عىلىمي دارەجە العان جىگىتتەردىڭ بىرەۋى. قازىرگى لاۋازىمى دا ويداعىداي، جانۇيالى، 2 بالاسى بار.

كوپ جىلدار بويى ارالاسىپ، كەيدە ءوزارا كەزدەسىپ، اقىلداسىپ جۇرەتىن جولداسىمنىڭ بويىنان بايقاعان ءبىر قاسيەت – ونىڭ تويعا بارمايتىن ادەتى.

باسىندا كوپ نازار اۋدارماي، ءوزىمنىڭ دە تويعا بارۋعا، سونىڭ ىشىندە، قۇدالىققا بارۋ، مەرەيتويلار، شىلدەحانا، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، تۋعان كۇندى اتاپ ءوتۋ، لاۋازىمدى جۋ، زەينەتكەرلىككە شىعۋ تويلارىنا بارا بەرمەيتىن باسىم الگى دوسىم وسى كۇنگە دەيىن ءبىر تويدان كورمەگەنىمە سوڭعى كەزدە عانا كوڭىل اۋدارا باستادىم.

الايدا، ورتاق تانىستارىمىز، دوستارىمىز بار دەگەندەي، اتامىز قازاق ايتقانداي «ءومىر بار جەردە، قازا بار»، - دەگەندەي، جاڭاعى دوسىمنىڭ جانازالار مەن اس بەرۋ سالتتارىنان ۇنەمى قالمايتىنىن دا بىلەمىن.

جاقىندا سول دوسىمدى كورىپ قالىپ، كوپتەن قويا الماي جۇرگەن سۇراعىمدى قويدىم. «وسى سەنى بىردە-ءبىر تويدان كورمەپپىن. سەن ادەيى تويلارعا بارمايسىڭ با، الدە باسقا ءبىر سەبەپتەرى بار ما؟ جاقىن دوستارىڭ، تۋعان-تۋىسقاندارىڭ رەنجىمەي مە؟» - دەپ سۇراق قويدىم. مەنىڭ سۇراعىما: «ءيا، تويعا بارمايتىن قازاقتىڭ بىرەۋى مەن بولامىن. ونىڭ دا سەبەپتەرى بار»،- دەدى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەڭ باستى سەبەبى - تويعا كەتەتىن شىعىنداردىڭ قىنجىلتاتىنى... جاعدايلارى كەلەتىن ادام بولسا، ءسوز جوق، جاعدايلارى جوقتار دا نەسيە الىپ، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ، جۇرتتان قالماۋ ءۇشىن جانىن سالۋىندا. بۇعان قوسا، تويدى وتكىزەتىن اسابالاردىڭ دورەكى ويىندارى، وعاش ازىلدەر، قارت ادامداردىڭ سەكىرىپ بيلەۋى، ويدان شىعارىلعان سالت-داستۇرلەردىڭ جۇرگىزىلۋى سەبەپ ەكەن.

تاعى ءبىر كەلىسە المايتىن، ونى ناعىز قىنجىلتاتىن ماسەلە - تويعا جاسى كىشكەنتاي سابيلەر نەمەسە وقۋشى بالالاردىڭ بارۋى. تويلار ۇنەمى كەشكى كەزدەردە وتەدى، سوعان قاراماستان كىشكەنتاي بالالار مەن مەكتەپ وقۋشىلارى ۇلكەن جۇرتپەن بىردەي بيلەپ، تاماق ءىشىپ، توي تويلاپ، مارە-سارە بولۋدا.

وسى باعىتتاعى اڭگىمەنى جالعاستىرعانىمىزدا، ويدان شىعارىلعان سالت-داستۇرلەردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتىرعاندىعىن، كەيبىر تويلاردىڭ ىشىنە ماشينامەن، جان-جانۋارمەن كىرۋ، جارىسىپ سىيلىق بەرۋ، ارتىستەردىڭ قالتاسىنا اقشا تىعىپ، ولەڭ ايتىپ تۇرعان انشىمەن جاعالاسىپ سۋرەتكە ءتۇسۋ ماسەلەلەرىن قىنجىلا ايتتى.

سوسىن ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە تويلاردىڭ ءارتۇرلى ءوتۋى، بىرەگەي بەكىتىلگەن ستسەناريلەردىڭ جوقتىعى دا ءسوز بولدى. كورشىلەس ەلدەردە سوڭعى كەزدە وسى سالاعا توقتاۋ قويىلا باستادى. كورشىلەس وزبەكستاندا تويعا قوناق شاقىرۋ، تويدى قاي كەزدە وتكىزۋ ماسەلەلەرىن جەرگىلىكتى اۋىلدىق، ايماقتىق باسشىلار قاداعالايدى دەگەن ۇستانىمنىڭ پايدا بولعانى دا ءسوز بولدى.

دوسىمنىڭ ايتۋىنشا، بىزدەردە جانازا شىعارۋ، اس بەرۋ شارالارى دا بىرەگەي ستسەناريمەن وتسە دەگەن ءوتىنىشى بار. ەلىمىزدىڭ ءدىني باسقارماسىمەن اس بەرگەندەگى داستارحاننىڭ ءمازىرى بەكىتىلسە دە، ونى كوبى ءالى كۇنگە دەيىن ورىنداماي كەلەدى. اس بەرگەن داستارحان تويعا جازىلعان داستارحاننان كەم  ەمەس جەرلەر دە بار. بۇعان جاۋاپتى تەك ءۇي يەسى ەمەس، سول جەرگە قۇران وقۋعا كەلگەن يمامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگىن ەسكەرگەن ءجون دەپ ويلايمىن دەپ اتاپ ءوتتى تويعا بارمايتىن قازاق.... ءتىپتى ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە قايتىس بولىپ كەتكەن ادامداردى ەسكە الۋ كەزىندە جۇرتقا كيىم تاراتۋ، مولدالارعا اقشا نەمەسە شاپان جابۋ سالتتارى ورىن العان جايلاردى دا ەستيمىز. ارينە، جانازا شىعارۋ، مۇردەنى جەرلەۋ، اس بەرۋ قايتىس بولعان ادامنىڭ تۋىسقاندارى ءۇشىن ءبىر سىناق قوي. الايدا وسى باعىتتاعى شارالار دا ءبىر رەتكە قويىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بۇگىنگى تويلاردىڭ كوپشىلىگىندە ىسىراپشىلدىققا جول بەرىلىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. قاسيەتتى قۇراندا: «مال-دۇنيەڭدى ورىنسىز شاشىپ-توگىپ، ىسىراپ قىلما! ءشۇباسىز ىسىراپشىلار شايتانعا باۋىر...»، - دەلىنگەن (يسرا سۇرەسى). سونداي-اق، ارداقتى پايعامبارىمىز بۇل جونىندە: «ادامدى اداسۋ جولىنا جەتەلەيتىن نارسە – ىسىراپشىلدىق پەن تاكاپپارلىق»، - دەگەن ەكەن. دەمەك، تويداعى ىسىراپشىلدىق جاقسىلىققا باستاماسى انىق. دىنىمىزدە ىسىراپشىلدىقتىڭ ۇلكەن كۇنا ەكەنىن بۇقارانىڭ ەسىنە سالىپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. بۇل اسىرەسە بەلشەسىنەن قارىزعا باتىپ، توي جاساپ جۇرگەندەرگە ۇلكەن ساباق بولار ەدى.

اس-تويلاردى وتكىزۋدىڭ قاعيدا-ەرەجەسىن جاساۋ دا قوعام دەرتىنە اينالىپ كەلە جاتقان ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. بۇل ورىنسىز ءسان-سالتاناتتى، جارىسىپ توي جاساۋ مەن كەرەك بولماسا دا، ءزاۋلىم سارايلار سالۋدى شەكتەر ەدى. ەسەسىنە بوسقا ىسىراپ بولىپ كەتىپ جاتقان قاراجاتتى قايىرىمدىلىققا، ادامداردى، اسىرەسە جاستاردى جاقسىلىققا باۋلۋعا، اۋرۋدى ەمدەۋگە، اشتى تويىندىرۋعا، جالاڭاشتى كيىندىرۋگە، جالپى يماندىلىق ىسىنە جۇمساۋعا بولار ەدى.

تويدا اقشا، ازىق-تۇلىك ىسىراپشىلدىعىنان بولەك، ۋاقىت ىسىراپشىلدىعى دا بار. ۋاقىت - اسا باعالى قۇندىلىق.  بىلەتىندەر اتاقتى اقىن قادىر مىرزا-ءالى داڭعازا دۋماندار مەن داۋرىقپا باس قوسۋلاردان اۋلاق جۇرەتىن دەپ ايتادى. ول ءتىپتى ادەبيەتىمىزدىڭ الىپ اقساقالى س.مۇقانوۆتىڭ ءوزىن تويىنا شاقىرعانىن، بىراق وعان بارماعانىن «ءيىرىم» كىتابىندا جازادى. كوپ ىشىندە بايقاي قويماس دەپ ويلايدى. الايدا س.مۇقانوۆ مۇنى بايقاماي قالا المايدى. قادىر اعامىزدىڭ ۋاقىتتى، ەڭبەكتى قاتتى قادىرلەگەندىكتەن، وسىنداي قادامعا بارعانىن اڭدايمىز.

ىسىراپشىلدىق - جاراتقان ۇناتپايتىن ءىس. ىسىراپ اداسۋعا باستايدى. سوندىقتان قوعامدا كوپ ىسىراپ جاساعان ادامعا كوپ قۇرمەت كورسەتىلمەيتىندەي تەتىك قالىپتاستىرىلعانى ابزال. توي-تومالاقتارداعى ارتىق ارەكەتتى شەكتەۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر ەستىلۋدە. راسىندا، قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك اكتىلەر قابىلداۋ ارقىلى، تويعا شاقىرىلاتىن ادامعا، تويدا جۇرەتىن كولىك سانىنا، توي وتەتىن ۋاقىتقا، بەرىلەتىن سىي-سياپاتتارعا جانە وزگە دە ماسەلەلەر بويىنشا تىيىمدار مەن شەكتەۋلەر ەنگىزۋگە ابدەن بولادى.

ق.مىرزا-ءالى ۋاقىتىن زايا جىبەرمەي، تىنباي ەڭبەكتەنگەنىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، داڭق بيىگىنە كوتەرىلدى. ۋاقىت پەن ەڭبەكتى قادىرلەگەن قادىر سياقتى اقىن، عۇلاما تۇلعالاردى وسكەلەڭ ۇرپاققا ونەگە ەتىپ كورسەتۋىمىز كەرەك. جاستار ۋاقىتىن ورىنسىز ويىن مەن ارزان قىلجاققا جۇمساعاننان گورى، عىلىم يگەرۋگە جۇمساعانى وزدەرىنە دە، ەلىنە دە، ءتىپتى بۇكىل ادامزاتقا پايدالى بولماق. سوندا عانا قازاقستان بولماشى عانا جەتىستىككە داۋرىعىپ ماقتانبايتىن، قايتا عىلىم-ءىلىمى قارىشتاپ دامىعان وزىق ەلگە اينالماعى كامىل.

عىلىم يگەرىپ، زاماناۋي ونەركاسىپ سالۋ ارقىلى عانا وركەنيەت كوشىنە ىلەسپەكپىز. ساۋىق قۇرىپ جۇرە بەرسەك، عۇمىر بوسقا وتپەك. ءوز جەرىمىزدىڭ بايلىعىن ءوزىمىز يگەرە الماي قور بولىپ، ينۆەستيتسيا سۇراپ، وزگەگە قول جايعانىمىز جايعان. جازدا ىرشىپ ءجۇرىپ ءان سالعان، قىستا قورەك تاپپاي قور بولعان شەگىرتكەنىڭ كۇيىن كەشپەكپىز.

تويعا بارمايتىن قازاعىمىزدىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىندە توي تويلاۋ باسقاشا وتەدى. كەيبىر ەلىمىزگە تانىمال ادامدار وزدەرىنىڭ تويعا اپارعان سىي-سىياپاتتارىن بۇكىل ەلگە ماقتانىپ كورسەتەتىندەرى باسقا ادامداردىڭ اشۋ-ىزاسىن شاقىراتىنى ايدان انىق. الايدا، ويلاپ قاراساق، سول ادامداردىڭ ءبىزدىڭ جاساعان تويلارىمىزدىڭ ارقاسىندا بايىپ، وزدەرىن قۇدايدان كەم ەمەستەي سانايتىن جاعدايعا جەتۋىنە ءوزىمىز سەبەپكەر ەكەنىمىزدى ەستە ساقتاۋ كەرەك. ولاردى ءوزىمىز ەسىرتىپ وتىرمىز.

بۇل از دەگەندەي، ءبىزدىڭ جۇلدىزدارىمىز، ولاردىڭ جانۇيا مۇشەلەرى، جاقىندارى وزدەرىنىڭ تۇرعىن ۇيلەرىن، ىشەتىن تاماعىن، كيەتىن كيىمىن، كولىگىن حالىققا ينتەرنەت جەلىلەرى ارقىلى ماقتانىپ كورسەتىپ جاتادى. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ سول تويعا كەتكەن شىعىندارىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ جاتقان ءۇدىرىس ەكەنى قىنجىلتادى....

«قازاق بايىسا توي جاسايدى»،- دەگەن ءسوز تەگىننەن-تەگىن ايتىلماعان بولار. ارينە، بالالارىنا توي جاساپ بەرۋ اتا-انانىڭ مىندەتى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. الايدا، وسى شارالارعا كوڭىل اۋداراتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. بۇل سالادا تاريحشىلار مەن سالت-ءداستۇرىمىزدى زەرتتەيتىن ەتنوگراف عالىمدار وزىندىك پىكىرلەرىن ايتقانى ءجون بولار ەدى دەپ ويلايمىن. نە بولماسا اۋىلداعى شارالارعا جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ دا نازار اۋدارعانى ءجون.

ال جانازا شىعارۋ، اس بەرۋ، ەسكە الۋ، كوڭىل ءشاي دەگەن شارلارعا جەرگىلىكتى يمامدار جاۋاپتى بولعانى دۇرىس دەگەن پىكىردى ۇسىنامىز. وسى باعىتتاعى شاقىرىلعان قوناقتارعا كيىم كيگىزۋ ماسەلەسىن توقتاتۋ كەرەك ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇعان ءدىني باسقارماسىنىڭ ارنايى شەشىمى دە قاجەت ەمەس سياقتى.

مەنىڭ دوسىمنىڭ تويعا بارماۋ وزىندىك قاعيداتىن دا تۇسىنۋگە بولادى. ول قازاقتىڭ نەگىزگى سالتتارىنا قارسى ەمەس، ول دا ۇلتجاندى، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ بىرەۋى دەپ بىلەمىن. جوعارىدا باياندالعان شارلارعا ونىڭ بارمايتىن سەبەبىن ونىڭ حالقىمىزعا دەگەن جاناشىرلىعى، ۋايىمى مەن جۇرتتى يگى جولعا باستاۋعا قوسىپ كەلە جاتقان ۇلەسى دەپ تۇسىنۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە قازاقتىڭ تويسىز ءومىر سۇرە المايتىنى ايدان انىق، بىراق تا وسى كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە ناقتى باعا بەرىپ، قولعا الىپ، ءبىر رەتكە كەلتىرەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەن سياقتى...

ءجونسىز داۋرىعۋ، بوس ماقتان بايانسىز دۇنيە ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز جەتتى. قارقىندى دامىپ وتىرعان زاماندا قۇندىلىق وزگەرۋى ءتيىس. قارىزعا باتىپ داڭعازا دۋمان جاساۋ شىن اقىماقتىڭ، سورلىنىڭ ءىسى دەپ ۇعىناتىن كەز جەتتى. باياندى قوعام قالىپتاستىرۋعا ارقايسىمىز حال-قادىرىمىزشە اتسالىسساق... جاڭا قازاقستاندا جاڭاشا ويلاپ، ەسكى كەرتارتپالىقتان ارىلعانىمىز ءجون بولار. بىزگە  جارقىن بولاشاق جاساۋ ءۇشىن يگى ماقسات بەلگىلەپ، جاڭاشا قارەكەت قىلماق لازىم...

جالعاس ادىلباەۆ

استانا قالاسى

Abai.kz