قازاق جەرىنىڭ 95,5%-دا اعاش جوق. قالعان 4,5% جەردەگى اعاشتىڭ تەڭ جارتىسى – سەكسەۋىل. قالامىز بەن دالامىزدا اعاشتار اسسورتيمەنتى از، دەكوراتيۆتىلىگى تومەن. از عانا ورمانىمىزدى جىل سايىن الاپات ورتتەر جالماپ جاتقانى تاعى بار. ورمانىمىزبەن بىرگە ارمانىمىز ورتەنۋدە. اعاشتىڭ ماڭىزدىلىعىن كوپ ادام بىلمەيدى نەمەسە تۇبەگەيلى تۇسىنبەيدى. ولار ءۇشىن اعاشتار نەبارى وتىن، تاقتاي، وزىدىگەنەن ءوسىپ تۇرعان جاي ءبىر جاسىل وسىمدىك. الايدا كۇن قاتتى ىسىتقان جاعدايدا جالعىز اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلادى.

ماڭايلاردا شاشىلىپ جاتقان تسەلوفان پاكەتتەر، پلاستيك قالدىقتارى ەكولوگيالىق پروبلەما ەمەس، ول نەبارى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ناشارلىعىنىڭ كورىنىسى. ەگەر قوقىستى سۇرىپتاۋ، ونى باقىلاۋ، قايتا وڭدەۋ ماسەلەلەرىن جۇيەگە كەلىتىرىپ، ءتارتىپ پەن زاڭدى قاتايتسا، بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تابادى. ال ناعىز ەكولوگيالىق پروبلەما، ول – توپىراقتىڭ توزۋى، سۋدىڭ تارتىلۋى، قۋاڭشىلىق پەن قۇرعاقشىلىق.

اعاش جانە جاھاندىق جىلىنۋ

قازاقستان كليماتىن ونداعان جىلدار بويى زەرتتەگەن فرانتسيا مەن گوللانديا عالىمدارىنىڭ بولجامىنا سۇيەنسەك، بولاشاقتا ەلىمىزدى ناشار ەكولوگيالىق احۋال كۇتىپ تۇر (كازاحستان موجەت پرەۆراتيتسيا ۆ سامىي جاركي ي زاسۋشليۆىي رەگيون نا پلانەتە).

جەردىڭ توزۋى، CO₂ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى اسا قاتتى قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر. قۇرعاقشىلىق پەن قۋاڭشىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن راديكالدى قادامدار جاساپ، دالامىزدى دا، ەكونوميكامىزدى دا «جاسىلداندىرماساق» جاعداي قيىنداي تۇسەدى – دەپ، كەڭەس بەرەدى.

جاھاندىق جىلىنۋ — جەردىڭ بەتىندەگى ورتاشا تەمپەراتۋرانىڭ ارتۋى. سوڭعى ءجۇز جىلدا تەمپەراتۋراسى شامامەن 1°س-قا ارتتى. سالىستىرمالى ايتساق، ەگەر ادام تەمپەراتۋراسى 1°س-قا كوتەرىلسە دەنەدە ىلعال جوعالتىپ، اعزا اۋىرىپ قالادى. سول سياقتى كليمات نە بارى ءبىر گرادۋسقا جوعارىلاسا، تابيعاتقا كەرى اسەر قاتتى بولادى. كۇن قاتتى قىزعاندا، جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى ميكروورگانيزمدەر جويىلىپ كەتەدى. سوندىقتان توپىراق كولەڭكەگە ءزارۋ. ءبىز ونى تەك جاسىل جەلەكتەر، اعاشتار وتىرعىزۋ ارقىلى عانا رەتتەي الامىز. ول ءۇشىن اۋەلى قوعامدا ەكو سانا مەن داعدى قالىپتاستىرۋ جولدارىن تابۋ كەرەك.

ءبىر اعاش ءبىر جىلدا اۋانى 28 كەلى لاستانۋشى زاتتاردان تازالايدى. 13 000 ليتر جاڭبىر سۋىن سىڭىرەدى دە، تاسقىنداردان ساقتايدى. اۋانى سالقىنداتۋ جاعىنان جىل بويى توقتاۋسىز جۇمىس ىستەيتىن 10 كونديتسيونەردى الماستىرا الادى.

اعاش جانە قالا

استانا، الماتى سياقتى ءىرى قالالاردا تار جەرلەردە تىعىز-تىعىز بوي كوتەرىپ جاتقان ءزاۋلىم تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى مەن ءتۇرلى عيماراتتار، اعاشتار مەن باسقا دا وسىمدىكتەرگە مۇلدەم ورىن قالدىرماۋدا. قالالاردىڭ قازىرگى قۇرىلىمدىق جۇيەسى ادامدار ءۇشىن ەمەس، كولىكتەر مەن عيماراتتار ءۇشىن جاسالعانداي. اۋلالاردا كۇن ساۋلەسى مەن قۇنارلى توپىراق از. بەتوندالعان تاس جولداردىڭ كەسىرىنەن وسىمدىكتەر كەڭىنەن تامىر جايا المايدى. كەڭىستىك ازايدى، فوتوسينتەز بۇزىلدى، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى كۇردەلەنىپ كەتتى. وسىمدىك بولماعان جەردە توپىراقتاعى باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنە قاجەتتى ميكروكليمات قالىپتاسپايدى. كوگالدى جەرمەن سالىستىرعاندا، تاستى جەردەگى كۇن قىزۋى بىرنەشە ەسە جوعارى.

اعاش جانە سۋ

ءبىزدىڭ قوعامدا «اعاشتاردى ساقتايتىن – سۋ» دەگەن بىرجاقتى تۇسىنىك بار. نەگىزىندە سۋ اعاشتى ۇستامايدى، كوبىنە اعاش سۋدى ۇستايدى. اعاش وسكەن جەرلەردە جەراستى سۋلارى جوعارى تارتىلىپ كوتەرىلىپ تۇرادى. ورماندار قىرقىلعان جەرلەردە توپىراق توزىپ، قۇرعاقشىلىق باستالادى.

ەلىمىزدە جىل سايىن: قىستا قاتتى ايازدان قالالارىمىزدا قۇبىرلار جارىلىپ، اۋىلدار قار استىندا قالادى، كوكتەمدە الاپات سۋ تاسقىنى بولادى، جازدا قۋاڭشىلىق، قۇرعاقشىلىق بولادى، كۇزدە القاپتار مەن ورماندار ورتەنەدى. كوكتەمدەگى قار سۋىن ۇستاپ، ساقتاپ قالۋدا جانە تاسقىنداردى بولدىرماۋدا اعاشتاردىڭ ءرولى ەرەكشە. اعاشتار كوپ وسكەن جەردە قار بىردەن جوعالماي اقىرىنداپ ەرىپ، سول جەرگە ءسىڭىپ، جاعالاۋلاردا جينالىپ، ۇزاققا ساقتالادى.

وسىدان نەبارى 30-40 جىل بۇرىن اۋىل ماڭىنداعى وزەندەردىڭ تەرەڭدىگىنەن تۇرعىندار اتپەن وتە الماعان ەكەن. قازىر ول جەرلەردىڭ كوبىندە ءبىر تامشى دا سۋ جوق. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقستاندا كولەمى 1 گەكتاردان اساتىن 84 000 كول بولسا، قازىر سونىڭ 14 000 عانا قالعان. ال ۇزىندىعى 1 شاقىرىمنان اساتىن 44 000 وزەندەر بولسا، قازىر 4000 عانا قالعان. بۇل وتە قورقىنىشتى جاعداي. ەگەر سۋ بولماسا، قازاقستان اگرارلى ەل بولادى دەگەن ءسوزدى ءبىرجولا ۇمىتۋ كەرەك. سۋ جوق جەردە اۋىل شارۋاشىلىعى جوق دەگەن ءسوز.

اعاش جانە اۋىل

ەلىمىزدە حالىق سانى جىلدان-جىلعا ارتا تۇسۋدە. سونىمەن قاتار مال شارۋاشىلىعى دا ۇلعايىپ، مال باسى دا كوبەيۋدە. سوعان ساي جايىلىمدىق جەر تارىلىپ، جاعدايى كۇنەن-كۇنگە ناشارلاپ بارادى. جەر جەتىسپەگەندىكتەن، حالىقتىڭ مالى جىل بويى تەك قانا اۋىل ماڭىندا جايىلا بەرىپ، توپىراقتى توزدىرىپ جىبەردى.

كۇن سايىن ءبىر جەرگە جايىلعان ورىندا مالدىڭ جاپاسى (كوڭى) سول جەردە كوبەيە بەرەدى. ول – زيانكەستەرگە تاپتىرماس ازىق، ياعني جاندىكتەردىڭ شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوعادى. زيانكەستەرمەن قورەكتەنۋگە نەبىر جابايى اڭ، تىشقان، ەگەۋقۇيرىق ت.س.س اۋىلعا جاقىنداي بەرەدى. ولاردان تارايتىن اۋرۋلار، جايىلعان مالمەن اۋىلعا جەتىپ، مال ءونىمىن تۇتىنۋشى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زاردابىن تيگىزەدى.

وسى زياندى تسيكلدى توقتاتۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى – توپىراق قۇنارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. ونىڭ تابيعي ءارى توتە جولى – جەرىمىزگە كوپتەپ اعاش وتىرعىزۋ. ەلىمىزدىڭ سيمۆولى جالاڭ دالا ەمەس، ورماندار بولۋى كەرەك! بۇل سۇراقتاردى جەرگىلىكتى حالىققا دا، ەكولوگياعا تىكەلەي پايدا اكەلەتىن كوپفۋنتسيونالدى، نوۆاتورلىق يدەيامەن شەشپەسە ماسەلە سوزىلا بەرەدى.

قىزىل ورمان جانە قازاق قىزدارى

قۇرعاقشىلىقتان توزىپ بارا جاتقان جەرىمىزدى قۇتقارۋدىڭ امالى – جۇرتشىلىقتى يننوۆاتسيالىق تاسىلمەن اعاش وتىرعىزۋعا ىنتالاندىرۋ. ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبانىڭ ءمانى – ەرەكشە ءارى ادەمى ءبىرتۇستى اعاشتاردان مونوحرومدىق ساياباق ارقىلى، ادامدارعا قورشاعان ورتانى سۇيۋگە باعىتتاۋ. ادامداردى ادەمى ساياباققا قىزىقتىرۋ، دەمالىس سىيلاۋ ارقىلى اعاشتى، وسىمدىكتى كۋلتكە اينالدىرۋ.

وسى ماقساتتا بۇۇدب ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن عالامدىق ەكولوگيالىق قورىنىڭ شاعىن گرانتتار باعدارلاماسى (عەق شگب) اياسىندا «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريستىك پاركى – اۋىلدىق اۋماقتاردا توزعان جەرلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جاڭا مودەلى اتتى جوبا باستالدى. ونى «Exclusive Fund» جەكە قورى جۇزەگە اسىرادى. الماتى وبلىسى، تالعار اۋدانىندا بولاتىن «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريستىك پارك كومپوزيتسياسى – كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن قىپ-قىزىل بولىپ تۇراتىن قىزىلجاپىراقتى اعاشتار مەن جاپىراعى كۇزدە قىزاراتىن اعاش-بۇتالاردان جانە قىزىل گۇلدەردەن تۇرادى.

جوبا قىزىلاعاشتار مۇراجايى سىندى ىشكى-سىرتقى تۋريستەردى تارتاتىن ولكەمىزدىڭ «ۆيزيت كارتاسىنا» اينالماق. باقتاعى اعاش-بۇتالاردىڭ بارلىعى حانىمدارعا قۇرمەت رەتىندە قازاق ايەلدەرى ەسىمىمەن اتالاتىن بولادى. سونىمەن قاتار قىزىل جەمىستەر بەرەتىن اعاشتار اللەياسى دا جاسالادى. وتىرعىزاتىن اعاشتاردىڭ سۇرپى مەن تۇرلەرى ەلىمىزدە الدىن الا اپرباتسيادان وتكەن، اۋدانداستىرىلعان. ەندى كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسپاق. قازىرگى بەلگىلى ەكسپەرتتەر مەن عالىمدار، لاندشافتنيكتەر بۇل جوبا يدەياسىمەن تانىس جانە بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە مۇددەلى. جوبا قر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترىنە، قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە تانىستىرىلدى.

«ءبىر اۋىل. ءبىر گەكتار. ءبىر ساياباق»

جوبانىڭ تىكەلەي ماقساتى ءبىر گەكتار جەردە اۋىلدىق اۋماقتاردا توزعان جەرلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان «ءبىر اۋىل. ءبىر گەكتار. ءبىر ساياباق» قوعامدىق-جەكەمەنشىك ساياباقتىڭ تيپتىك ۇلگىسىن جاساۋ. جوبا اياسىندا جەكەلەگەن ازاماتتار، جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتار، قوعامدىق ۇيىمدار، كومپانيالار، اۋىل-اۋدان اكىمدەرىنە وسى مودەل ناسيحاتتالادى. ارينە ول بارلىق جەردە قىزىل اعاشتاردى قايتالاۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. مۇمكىن بىرەۋ تەك قانا ەمەن، قاراعاي، اققايىڭ باعىن نەمەسە ءجاي قاراپايىم باق جاساۋى مۇمكىن. تۇپكى ماقسات اعاش وتىرعىزۋ ارقىلى توپىراق توزۋىنىڭ الدىن الۋ، گۇل ءوسىرۋ مادەنيەتىن، ەكولوگيالىق سانا مەن داعدى قالىپتاستىرۋ.

ەلدىمەكەندەردە مامان تاپشى، كەي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلمەگەندىكتەن كوپشىلىك بۇل باعىتقا بارا بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز ءبىر گەكتار جەردى ولشەم رەتىندە الىپ – ءار جەردىڭ كليماتىنا بايلانىستى قانداي اعاشتار ەگۋگە بولاتىنى، سورتتار مەن تۇرلەرىن قايدان تابۋ كەرەك، كۇتىپ-باپتاۋ تاسىلدەرى، توپىراق قۇنارىن ارتتىرۋ مەن سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ رەتى، ساياباقتىڭ سمەتاسى، جۇمسالاتىن ۋاقىت پەن ەڭبەك شىعىندارى تۋرالى دايىن تەحنولوگيالىق پاكەت جاسالماق.

جاڭا تەحنولوگيالاردى تاجىريبەگە ەنگىزۋ ارقىلى تۇراقتى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ادىستەرىنە وقىتۋ، جەكە ساياباقتاردىڭ اۋىلدىق جەردە كاسىپكەرلىككە جول اشىپ، جاڭا بالامالى تابىس كوزىنە اينالاتىنىن، ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىك اكەلەتىنىن ءتۇسىندىرۋ شارالارىن جۇرگىزۋ كوزدەلۋدە.

قازاقستاندا ادام قولىمەن جاسالعان تۋريستىك وبەكتىلەر از بولعان سوڭ، كوپشىلىك جابايى تابيعاتتا دەمالادى. «دۋباي پاركىنە» بارعان سياقتى ادامداردىڭ اعاش، گۇلدەرمەن ماقتانىپ تۇسكەن فوتوسۋرەتتەرىن كورمەيمىز. «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريزم ساياباعىندا ءتۇرلى مۇسىندەر، پەرگولا، اركا، كونسترۋكتسيالار مەن ينستاللياتسيالار، كومپوزيتسيالار، فوتوزونالار كوپتەپ جاسالادى. ءتۇرلى ارت جانە الەۋمەتتىك ءىس-شارالار، بالالار شەبەرلىك سىنىپتارى، ەكو-ساباقتار وتكىزىلمەك.

ايدوس امانكەلدىۇلى،

«Exclusive Fund» جەكە قورىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz