وسىدان 33 جىل بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا اكەلدى. وسى جىلدار ىشىندە تۋىسقان رەسپۋبليكالاردا ءومىر باسقاشا دامىدى.

تاريحي قىسقا مەرزىمدە قازاقستان شىنايى تاۋەلسىزدىككە، مەملەكەتتىك ەگەمەندىككە، تولىققاندى زاماناۋي ەكونوميكا مەن سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان الەۋمەتتىك سالانى قۇرۋدىڭ اسەرلى جولىن ءجۇرىپ ءوتتى. بۇل وڭاي ساپار ەمەس ەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز بارلىق قيىندىقتار مەن پروبلەمالاردى تۇسىنەدى. تاۋەلسىز قازاقستان – الەمدىك ساياساتتا دا، ورتالىق ازيا ايماعىندا دا بەلسەندى پوزيتسيا ۇستاناتىن جاۋاپتى مەملەكەت.

«الاش» ءسوزىن قازاق تىلىنەن اۋدارعاندا: 1) قازاق رۋلارىنىڭ ەڭ كونە بىرلەستىگى دەپ اتالادى; 2) قازاق اسكەرلەرى; 3) حالىق، «قازاقتار» ءسوزىنىڭ سينونيمدەرى. 2017 جىلى الاش قوزعالىسى ءوزىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋى تاريحي زاڭدى ءارى ءادىل وقيعا بولدى.

قوزعالىستىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزىق بولىگى – قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بويىندا ۇلتتىق وزىندىك سانا مەن ۇلتتىق مۇددەنى ءتۇسىنۋدىڭ پايدا بولۋى مەن ءوسۋى جانە قازاق قوعامىنىڭ ىلگەرى دامۋى بولدى. پاتشالىقتىڭ وتارشىلدىق ساياساتى.

سامودەرجاۆيە تاريحي قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس حالىقتى زورلىقپەن بولشەكتەپ، ونىڭ باسقارۋىن دەربەس باسقارۋ ورگاندارىنا ءبولىپ، قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن تارتىپ الىپ، قازاق حالقىنىڭ انا ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ جويىلۋىنا اكەلەتىن ءبىلىم جۇيەسىن تاڭىپ تاستادى. وسىنىڭ ءبارى قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جەتەكشى وكىلدەرى بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە ت. ب. باستاعان پاتشالىق پەن حالىق اراسىنداعى قاقتىعىسقا اكەلدى.

حح عاسىردىڭ باسىنا قاراي سامودەرجاۆيەنىڭ ەسكىرىپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولدى. 1905-1907 جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى قازاق دالاسىنا دا جەتتى. «الاش» قوزعالىسىنىڭ قالىپتاسۋى وسى كەزدەن باستالادى. پروفەسسور دينا امانجولوۆا «الاش پارتياسى» اتتى ماقالاسىندا. ۇلتتىق دەموكراتيانىڭ باستاۋلارى» دەپ جازادى:

«نەمنوگوچيسلەننايا كازاحسكايا ينتەلليگەنتسيا ناچالا XX ۆەكا، ترۋديۆشاياسيا نا نيۆە نارودنوگو وبرازوۆانيا ي پروسۆەششەنيا، ناۋكي ي ليتەراتۋرى، سوتسيالنو-پراۆوۆوي سفەرى، زاكونومەرنو ستالا تەم كريتيچەسكي مىسلياششيم تسەنتروم سوسرەدوتوچەنيا ۆەكوۆىح نادەجد، ۋسترەملەني ي تسەننوستنىح وريەنتيروۆ، كوتورىە سوستاۆليالي سۋششەستۆو دۋحوۆنوي جيزني كازاحسكوگو وبششەستۆا، ۆىراجالي سامىە وسترىە پروبلەمى ەگو جيزنەدەياتەلنوستي. پروسۆەتيتەلسكيە ينيتسياتيۆى بۋدۋششيح الاشوردينتسەۆ (ليدەرامي دۆيجەنيا بىلي اليحان بۋكەيحانوۆ، احمەت بايتۋرسىنوۆ، مۋحامەدجان تىنىشپاەۆ، ميرجاكىپ دۋلاتوۆ), سوزدانيە پەريوديچەسكوي پەچاتي، رەشيتەلنوە ۆكليۋچەنيە ۆ پوليتيچەسكۋيۋ بوربۋ ۆ سوستاۆە سوتسياليستيچەسكيح، ليبەرالنىح، مۋسۋلمانسكيح ورگانيزاتسي، پارتي ي دۆيجەني، ۋنيكالنىي پو بوگاتستۆۋ ي رازنووبرازيۋ وپىت سوترۋدنيچەستۆا س منوگوچيسلەننىمي وبششەستۆەننىمي دەياتەليامي، ۋچەنىمي ي پوليتيكامي دالي زامەچاتەلنىە پلودى. چەرەز پوپىتكۋ سوزدات ساموستوياتەلنۋيۋ پارتيۋ، چەرەز بۋرنىە دەباتى ۆ پەرۆوي ناتسيونالنوي گازەتە «كازاح»، چەرەز كوروتكي وپىت پارلامەنتاريزما ي منوگوترۋدنۋيۋ پراكتيكۋ زاششيتى نارودنىح ينتەرەسوۆ ۆ ستراشنوم 1916 گودۋ سفورميروۆالسيا زامىسەل ي رازۆەرنۋلاس ماسشتابنايا دەياتەلنوست پو سوزدانيۋ وبششەناتسيونالنوي پارتي كاك نايبولەە پودحودياششەگو ينسترۋمەنتا ەتنوپوليتيچەسكوي كونسوليداتسي وبششەستۆا».

ونىڭ كورنەكى دالەلى الاش قوزعالىسىنىڭ 1917 جىلى كۇزدە قابىلدانعان باعدارلاماسى:

1. مەملەكەتتىك قۇرىلىم. رەسەي دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولۋى كەرەك. فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءاربىر مەملەكەت تاۋەلسىز بولا وتىرىپ، فەدەراتسياعا كىرەتىن باسقا مەملەكەتتەرمەن بىرلىكتە ارەكەت ەتەدى.

2. جەرگىلىكتى ەركىندىك. قازاقتاردىڭ اۆتونومياسى ولار مەكەندەگەن وبلىستاردان تۇرادى جانە رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.

3. نەگىزگى قۇقىق. رەسەي رەسپۋبليكاسىندا دىنگە، شىققان تەگىنە جانە جىنىسىنا قاراماستان اركىم تەڭ قۇقىقتارعا يە.

4. ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن. بارلىق دىندەر تەڭ.

5. بيلىك جانە سوت. ءار ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي سالىنۋى كەرەك. قازاقتار باسىم ايماقتاردا سوتتىڭ ءتىلى قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى.

6. حالىقتى قورعاۋ. حالىقتى قورعايتىن اسكەر بولۋى كەرەك.

7. سالىق. سالىقتار ءال-اۋقات دارەجەسىنە جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا قاراي الىنادى.

8. جۇمىسشىلار زاڭمەن قورعالۋى ءتيىس. «الاش» پارتياسى بۇل ماسەلەدە سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ مەنشەۆيكتىك توبىنىڭ باعدارلاماسىن قولدايدى.

9. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى. ءبىلىم اركىمنىڭ جەكە مەنشىگى بولۋى كەرەك. بارلىق وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ تەگىن.

10. جەر ماسەلەسى. نەگىز الدىمەن جەردىڭ بايىرعى مەنشىگى بولۋى كەرەك.

كەڭەس وكىمەتى ورناعان كەزەڭدە «الاش» پارتياسى مەن جاڭا وكىمەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناس نەگىزىنەن بايلانىستان ىمىراعا كوشكەن جوق. رسدرپ (ب)-نىڭ راديكالدى ەلەمەنتتەرى جەرگىلىكتى كەڭەستەردە ۇستەمدىك قۇرعان بىرقاتار قالالاردا – پەتروپاۆل، پەروۆسك، اۋليە-اتادا الاشا قايراتكەرلەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. تەك سەمەيدە، ۆەرنىيدا جانە كەيبىر باسقا جەرلەردە ولاردىڭ اراسىندا نازىك جانە قىسقا مەرزىمدى ىنتىماقتاستىق دامىدى.

1919 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ جەكەلەگەن وكىلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە الاش-وردا باسشىلارىنىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا ءوتۋى باستالىپ، جىل سوڭىنا قاراي كەڭ ءورىس الدى، بۇعان الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلارعا كەڭ كولەمدە راقىمشىلىق جاساۋ ىقپال ەتتى، بۇل ونىڭ تۇپكىلىكتى ۇيىمدىق كۇيرەۋىندە ۇلكەن ءرول اتقاردى.

الاش قوزعالىسى قازاقستاندا ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جانە رۋحاني-مادەني وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. قوزعالىستىڭ ورتالىق ەلەمەنتى 1917 جىلى شىلدەدە ۇيىمداستىرىلعان ۇلتتىق «الاش» پارتياسى بولدى.

ءاۋ باستان-اق قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ارالاسا وتىرىپ، «الاش» پارتياسى ەكى ماقساتقا جەتۋدى ءوزىنىڭ باستى مىندەتى دەپ سانادى: 1) قازاق حالقىن وتارشىلدىق قامىتتان ازات ەتۋ جانە 2) بولاشاقتا قازاق قوعامىنىڭ وركەنيەتتى الەمدىك قاۋىمداستىققا ەنۋىن قامتاماسىز ەتۋ.

الاش پارتياسى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تابيعاتى بويىنشا ءارتۇرلى دارەجەدەگى قازاق ۇلتتىق-دەموكراتيالىق زيالىلارىنىڭ ساياسي ۇيىمى بولدى. ول 20 عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندى بۋرجۋازيالىق-كاپيتاليستىك قاتىناستارعا بەيىمدەۋگە ۇمتىلدى. بۇعان ەۆوليۋتسيالىق جولمەن – رەفورمالار ارقىلى قول جەتكىزۋ كەرەك ەدى.

سوندىقتان ول 1917 جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ يدەيالارى مەن ۇراندارىن جوققا شىعارىپ، ازامات سوعىسى كەزىندە انتيسوۆەتتىك جانە بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇشتەردىڭ وداقتاسى بولدى. بۇل تەكەتىرەستە الاش پارتياسى مەن الاش-وردا ۇكىمەتى جەڭىلىسكە ۇشىرادى.

وسىدان 33 جىل بۇرىن ەلىمىز تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەل بولدى. وسى جىلدار ىشىندە قازاقستان ەكونوميكاسى شيكىزاتقا نەگىزدەلگەن بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكادان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات جۇرگىزەتىن، نارىقتىق ەكونوميكا قۇرىپ، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي قوزعالىستاردىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق دامۋ يدەيالارى حح عاسىردىڭ اياعىندا ەگەمەن جانە تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىمەن ءوزىنىڭ ناقتى كورىنىسىن تاپتى. وسىلايشا، سوڭعى 33 جىلدا بارلىق بيلىك ينستيتۋتتارى، تولىققاندى باسقارۋ جۇيەسى بار زاماناۋي مەملەكەت قۇرىلدى، حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تۇراقتى ارميا مەن فلوت، جالپىعا تانىلعان شەكارا، ءوز ۆاليۋتاسى، ت.ب.

جاسىراتىنى جوق، كەز كەلگەن تمد مەملەكەتى ءۇشىن رەسەيمەن قارىم-قاتىناس وتە ماڭىزدى جانە ەرەكشە ءرول اتقارادى. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى 1991 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وڭدى، سىندارلى، ناتيجەلى جانە ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستا بولعانى نازارباەۆ پەن توقاەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە زور، گورباچەۆپەن، ەلتسينمەن جانە پۋتينمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتا ءبىلۋ – بۇل ۇلكەن جانە جاۋاپتى ءىس.

ال ەندى رەسەي فەدەراتسياسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى وداقتاستىق، تۋىسقاندىق، تەڭ قۇقىلى جانە ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار، بۇل ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ حالقىمىز بەن ەلىمىزگە، سونداي-اق رەسەي مەن ونىڭ حالقىنا ءتيىمدى. بۇل جەردە كاسىبي پسيحولوگ بولۋدىڭ قاجەتى جوق، بىراق بۇل كورشى مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىنىڭ مىنەزى، حاريزماسى جانە باسقارۋ ءستيلى جاعىنان مۇلدەم باسقاشا.

قازاقستان باسشىلىعى قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسىن دوستىق پەن ءوزارا سەنىم شەكاراسىنا اينالدىرا ءبىلدى جانە قازىرگى مەملەكەت باسشىسى وسى مۇرانى دامىتىپ، نىعايتىپ وتىر – بۇل قازاقستاننىڭ رەسەيگە جانە ونىڭ حالقىنا قاتىستى ساياساتىنداعى ساباقتاستىقتىڭ دالەلى، جانە ەلدەرىمىز اراسىنداعى بەيبىتشىلىك پەن تاتۋ كورشىلىكتىڭ كەپىلى.

قازاقستان ءوز تاراپىنان ۋكراينا-رەسەي قارىم-قاتىناستارىن تەز ارادا قالىپقا كەلتىرۋدى جانە ۋكرايناداعى سوعىس قيمىلدارىن توقتاتۋدى جاقتايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. وسىلايشا، اقىرىندا، ەكى سلاۆيان جانە باۋىرلاس حالىقتار ءوزارا جاۋلىق پەن وشپەندىلىكتە ءومىر ءسۇرۋدى توقتاتادى.

تاۋەلسىز قازاقستان وسى 33 جىلدىڭ ءاربىر كەزەڭىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وسى باسشىلارىمەن قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، سونداي-اق ورىس حالقى مەن رەسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن سىندارلى جانە وڭ قارىم-قاتىناس ورناتۋعا قول جەتكىزدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان 33 جىل ىشىندە الاش قوزعالىسىنىڭ بارلىق يدەيالارىن ومىرگە ەنگىزە الدى، وسى يدەيالار نەگىزىندە ەگەمەندى، بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن، سىندارلى جانە جاسامپاز مەملەكەت پەن قوعام رەتىندەگى ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە حالىقارالىق ءيميدجىن قالىپتاستىردى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz