اباي – زاماناي سىرى

ۇلى اقىن ءارى قايراتكەر اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جازۋشى بولات جۇنىسبەكوۆ «كۇنگە اسىعۋ. اباي – زاماناي سىرى» اتتى، ءتورت تاراۋدان تۇراتىن رومان-نوۆەللاسىن جازىپ ءبىتىردى. بۇعان دەيىن اۆتوردىڭ  حاكىم ءسوزىنىڭ «ساۋلەسىمەن» ادىپتەپ، جالعىز ارىپپەن تاڭبالانعان «ۋ» اتتى رومان-ەسسەسى، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى قورعانىس ءمينيسترى، ءبىرىنشى حالىق قاھارمانى، كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى ساعادات نۇرماعامبەتوۆ تۋرالى «وتاسۋ» رومان-ديلوگياسى جارىق كورگەن.

وقىرمانعا جازۋشى، سونداي-اق حاكىم ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىنداعى «اباي ساۋلەسى»، «اقيقات ۇشقىنى» اتتى زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار جيناقتارى جانە «ابايدىڭ اقىن ۇلدارى»  كىتابىمەن تانىمال. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنا وراي باسىلعان «اباي ساۋلەسى» زەرتتەۋ ەڭبەگى ءۇشىن ول حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنا يە بولعان. ادەبيەت سۇيەر قاۋىم اۆتوردى «شۋاق» جانە «عايىپ» اڭگىمەلەر مەن نوۆەللالار جيناقتارى ارقىلى دا بىلەدى.

ب. جۇنىسبەكوۆ جاڭا شىعارماسىنىڭ: ءسۇيىنۋ، كۇيىنۋ، سۋىنۋ، سەيىلۋ اتتى تاراۋلارىندا مىڭداردىڭ ارمانى مەن مۇڭ-زارىن مىڭ ءبىرىنشىنىڭ – ابايدىڭ جانە بىرنەشە ۇرپاقتىڭ وكىلى –  زامانايدىڭ جان سىرى ارقىلى ساناعا توقىتادى. قازاعىن وركەنيەت تورىنەن كورۋدى اڭساعان اباي – زاماناي  سىرى: كۇننىڭ، ياكي جارىقتىڭ – ءىلىم-عىلىمنىڭ جاسامپازدىعىن پاش ەتەدى. كىتاپ مۇقاباسىنىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى بەتتەرىنىڭ جازۋشىنىڭ نەمەرەلەرى: اياجان (10 جاس),  السۋ (8 جاس), سامينانىڭ  (7 جاس) سالعان سۋرەتتەرىمەن  بەزەندىرىلۋى دە، ونىڭ ءوز ۇرپاعىن كۇنگە «جەتەلەۋىنىڭ» ايعاعى.

بۇگىن، قۇرمەتتى وقىرمان، سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا   «كۇنگە اسىعۋ. اباي – زاماناي سىرى» رومان-نوۆەللاسىنا اۆتوردىڭ جازعان العىسوزىن ۇسىنىپ وتىرمىز. كىتاپ مۇقاباسىنىڭ 1-ءشى بەتىن بەزەندىرگەن جازۋشىنىڭ نەمەرەسى – بولات اياجان بەرىكقىزى.

العىسوز

ايسىز تۇندە

نەمەسە مىڭ ءبىرىنشىنىڭ مۇڭى 

ۇلى ادامداردى «زامانىنان ەرتە تۋعان» دەيتىن ءسوز بار. مەنىڭشە، اعاتتىق: ولار ەرتە دە ەمەس، كەش تە ەمەس، تاپ دەر شاعىندا تۋعاندار. زامانى «تولعاتىپ»، زارىققان زامانداستارىنا جارىقتى مەڭزەيتىن  شامشىراقتار.

ايسىز تۇندە «تۋعاندار» – ولار اتار تاڭنىڭ ساۋلەسى. ۇيقىلى-وياۋ قالپى، مەڭ-زەڭ داعدارعان ەل-جۇرتىن العا جەتەلەيدى. تەمىرقازىقتاي جول سىلتەپ، وڭ-سولدارىن اجىراتىپ، بوسقا اداسپاۋىنا قامقور بولادى.

كوشباسشىلار زامان زارىنان قايىسىپ، شوگىپ كەتپەك ەمەس. ەسكىرگەن سالت، «ەتەكباستى» كۇيبەڭمەن سىيىسپايدى. قالعىپ-شۇلعىعان حالىقتىڭ العا باسۋى ءۇشىن «قاراڭعىلىققا» ساۋلە ءتۇسىرىپ، اقىل «كوزىن» اشادى.

ولار اي ارتىنان كۇن شىعاتىنىن ايتىپ، اقيقاتقا ۇيىتادى. قاراڭعىلىق قاپاسىنان جول ىزدەپ،  قاساڭ قوعامعا قاسقايىپ قارسى تۇرادى. جارىققا ۇمتىلعان جانعا توزىعى جەتكەن، ەسكى سالت-سانادان اراشا بولادى.

دەمەك، كۇنگە اسىعىپ، زارىققان زامانداس ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىگەدى: «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟ اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» - دەپ تولعانادى ۇلى اباي.

قوعامدا، ءاسىلى قوزعالىس تۋعىزىپ، ونى جاسامپازدىققا باستايتىندار دا ۇلى تۇلعالار. ولار زاماننىڭ «كون-قالىبىنا» سىيمايدى. وزدەرى ءۇشىن ەمەس، تۋعان ەلىنىڭ، جالپى ادام بالاسىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسەدى.

مۇنسىز، قوزعالىس بولمايدى. «وزگەرىس باسى – قوزعالىس، قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس» - دەيدى حاكىمنىڭ ءىنىسى  شاكارىم قاجى. كەمەڭگەردىڭ وي-تۇجىرىمى ۇلى فيلوسوف گەگەلدىڭ «ءابسوليۋتتى يدەياسىمەن» استاسىپ جاتىر.

اباي پاتشا ۇكىمەتى اياۋسىز قىسپاققا العان زاماندا دۇنيە ەسىگىن اشتى: 1822 جىلى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى» جارعى  حاندىق بيلىكتى، ال 1868 جىلعى رەفورما، جاڭا نيزام سۇلتاندىق باسقارۋ جۇيەسىن قۇردىمعا كەتىردى.

سارجان سۇلتاننىڭ (1825- 1836), يساتاي – ماحامبەتتىڭ (1836 - 1838) كوتەرىلىستەرى قانعا بويالدى. ون جىلعا سوزىلىپ (1837-1848), ەلىمىزدى تۇگەلگە دەرلىك قامتىعان كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ «جاراسى» ءالى قانتالاپ تۇرعان.

باسى بوداندىق «بۇعاۋىنا» مىقتاپ ىلىنگەن حالىقتىڭ ەڭسەسى باسىلىپ، قارۋ ۇستاۋعا قاۋقارى قالماعان ەدى. قۇلدىق «قۇرىعى» القىمنان سىعىمداي ءتۇستى. «وق جەتپەس جەرگە، قىلىش سەرمەمەس بولار» - دەيدى حالىق دانالىعى.

قوس بۇيىردەن قىسىپ، جالاڭ قاققان» وتارلىق پەن ناداندىق «ءورتىنىڭ»  ورتاسىندا قالعان قازاقتىڭ  امالى تاۋسىلعان كەزدە اباي «قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنەن جۇلدىزداي جارق ەتتى.

حاكىم اباي وقۋ-ءبىلىم، ياكي اعارتۋشىلىق جولدى تاڭدادى: «ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ، ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز... سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ، الدى-ارتىنا قارانار. دۇنيە كىرىن جۋىنىپ، كورىنىپ ويعا ءسوز سالار».

ول «بەيكۇنا» كۇرەس – اعارتۋشىلىق جولىنا بەلىن بەكەم بۋعان بولاتىن: «قىرانشا قاراپ قىرىمعا، مۇڭ مەن زاردى قولعا الىپ، كەكتەنىپ نادان زۇلىمعا، شيىرشىق اتىپ، تولعانادى».

اباي ناداندىق پەن بوداندىققا قارسى «ساردار» سوزىمەن كۇرەس اشتى. قاراڭعىلىق «بۇلتىن» سەرپىپ جىبەرىپ، جارىققا جول سىلتەيدى. تۋعان حالقىنا «بەس دۇشپانىن» كورسەتىپ، «بەس اسىل ءىستى» امانات ەتتى.

«ولمەيتۇعىن سوزىمەن» وشپەس ونەگە قالدىرعان اقىن – قازاعىنىڭ ماڭگى قۇرداسى. ول ادامزات پوەزياسىنىڭ قازىناسىنا  جاۋھار ءسوز، شىرايلى ويىمەن ولجا سالدى. ءسويتىپ، تۋعان حالقىن  دۇنيە جۇزىنە ءماشھۇر ەتتى.

«ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، قيىننان قيىستىرار ەر داناسى... ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى، سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى. ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن / قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟..».

حاكىم تابيعي دارىنىنا نىق سەنىمدى: «ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم، قازاقتا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم... قىزىل ءتىلىم بۋىنسىز، سوزىمدە جاز بار شىبىنسىز...» - دەپ، ءبىلىم جولىن نۇسقاپ، رەنىشىن دە جاسىرمايدى.

اباي تۋرالى ءسوز اقىل-ويىمدى ءيىن تىرەسە كيمەلەيدى. ولار بەينە ءبىر «بايگەگە» ەلىككەن، زاماننىڭ «بەتالىسىنان» ۇرىككەن سايگۇلىكتەر سەكىلدى. ءبىر ۋاق، ءتىپتى يەلىك بەرمەي، جۇلقي تارتىپ، الا قاشاتىنداي الاڭداتادى.

ونىڭ قايسىسىنا «شالما» تاستاپ، ەن سالسام ەكەن... «ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟.. ارتتاعىعا ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ قالسا، ولسەڭ دە ولمەگەنمەن بولاسىڭ تەڭ».

ەسكى «سوقپاقتى» تەككە شيىرلاپ، بوسقا شاڭداتپاي، جاڭاعى «سايگۇلىكتەردىڭ» قايسىسى مارەگە ارتىق داڭعازاسىز جەتكىزەدى؟ تۇلپار دەپ دامە قىلعانىم، تۇعىر بولىپ شىقسا شە... «جابى» ءسوزدىڭ تاقىمى جازىلماس.

ولاي بولعاندا، تيەگىن اعىتقان اڭگىمە پىشىراپ، تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىن قالدىرۋى دا وپ-وڭاي. ءوزىمدى قويشى، اباي ساۋلەسىمەن باۋراعان وقىرمانعا وبال. ونىڭ التىن ۋاقىتىن ۇرلاۋعا باتىلىم بارمايدى.

سونىمەن نەدەن باستاسام ەكەن؟ اقىن مۇراسىمەن جاڭا تانىسقاندا جەڭىلدەۋ: «جاڭالىعىڭدى» جەتكىزگەنشە اسىعاسىڭ. ال، اباي «تەڭىزىنە» ءبىرشاما «بويلاعاندا»، بىلمەيتىنىڭنىڭ  كوپ ەكەنىن سەزىپ، ەرىكسىز داعداراسىڭ.

باستاپقىدا «اباي قازاققا ەمەس، قاراڭعىلىققا قاپالى»، «الدىمەن جىرلاعانى – ادام باقىتى»، «جالقىعا ەمەس، جالپىعا ارناپ جازدى» دەسەم، بۇلار اقىن «تەڭىزى» لەبىنىڭ جان سارايىن اشقان العاشقى قۋانىشى ەكەن.

جالپى، ءبىز حاكىمنىڭ ءومىرىن،  ونىڭ تۋىستىق جانە اقىندىق اينالاسىنىڭ ەستەلىكتەرى ارقىلى بىلەمىز. ال، شىندىعىندا ابايدىڭ ءومىر جولى، «نەنى ءسۇيىپ، نەدەن كۇيگەنى»، ونىڭ اسىل مۇراسىندا سايراپ جاتىر.

ەندەشە، ادەپكى اسەرلەرىمە ەشكىمنىڭ «وكپەسى» بولا قويماس. حاكىمگە  ۇزاعىراق «سەرىك» بولىپ، سىرلاسا العان ادام رۋحاني بايدى. بىراق، ولەڭ تەڭىزىنىڭ تۇبىنە شوككەن «شىن اسىلعا» جەتۋ زور ەڭبەك پەن اقىلدى تىلەيدى.

اسىل مۇرادان تىرلىككە قاپتال جەتەرلىكتەي  «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەكتى» تاپقىڭ كەلەدى. اقىننىڭ جان دۇنيەسى وزىنە شىنداپ باۋرايدى. جۇرەگى – اشىق، ويى  – تەرەڭ، ماقساتىنا بەرىك وعان جانىڭ ەزىلەدى.

ناقۇرىس ناداندىق پەن نوقاي قارا كۇشتىڭ ازابىن حاكىممەن قوسا سەزىنەسىڭ... ابايمەن تىم قۇرىسا تۇسىمدە تىلدەسكىم كەلەدى. بالكىم، كوپ ويلاسام، ول ماقساتىما دا جەتەرمىن. وسى ارمان ەندى ويىمنان شىقپايدى.

ۇيىقتار الدىندا حاكىمنىڭ مۇباراك ءجۇزىن ەلەستەتەمىن. ۇلى اقىننىڭ ولەڭى مەن ءومىرى تۋرالى ويلانامىن. كىمدى، ياكي نەنى كوپ ويلاساڭ، سونىڭ تۇسىڭە كىرەتىنى بار عوي. ويشا سويلەسىپ، اقىل-كەڭەسىن تىڭداۋعا دىلگىرمىن.

اباي جاسىنان العىر ەدى:  «ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم، ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق». سوعان وراي «وزىنە وي كىرگەلى ەرىك تيمەگەن» اقىننىڭ حالقىنىڭ مۇشكىل حالىنەن جانى سىزدايدى.

بۇعان كىنالى وزگە ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ءوزى ەدى. ونىڭ مال سوڭىندا سالپاقتاپ، وقۋ-بىلىمنەن كەنجە قالۋىن وزگە جۇرت ءوز پايداسىنا جاراتتى. «بىلەكتىنىڭ الجۋازعا» الىمجەتتىك جاساۋىنا تاڭدانۋعا بولار ما!؟

ول ەرتە ەسەيىپ، ناداندىق سورىن، «قۇلدىق» قاسىرەتىن ەرتە ءتۇيسىنىپ، قاباعىن مۇڭ باسادى: «قايعى شىعار ىلىمنەن، ىزا شىعار بىلىمنەن. قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ، زار شىعادى تىلىمنەن» دەپ اعىنان جارىلادى.

اۋەزوۆ ايتپاقشى، ابايدى جاسى قىرىققا تايانعاندا جازا باستادى دەگەن اعاتتىق. مۇحتار ومارحانۇلىنا جۇگىنسەك، اباي ەرتە باستان ولەڭ جازدى، بىراق قۇنتتامادى دەگەن تۇجىرىمعا توقتايمىز.

قايراتكەر اقىن شىعارمالارىنىڭ بىزگە تولىق جەتپەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ونىڭ ولەڭگە، ياعني ءوز ونەرىنە قويار تالابى تىم  جوعارى. وسى سەبەپتەرمەن جاۋھار مۇرا قولىمىزعاعا تولىق تيمەدى دەسەك، اقىلعا قونادى.

ابايدى دا، اقىننىڭ كەشەگى مەن بۇگىنگى، ءتىپتى ەرتەڭگى قانداستارىن، ياكي مىڭ سان زامانايدى دا جان-جاقتان قاۋمالاعان ساۋال كوپ. ۇلى دالانىڭ سونشالىقتى بەيقام قالعانى قالاي؟ بوداندىققا ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

حاكىم ۇيقىسىن ۇرلاعان سانسىز ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى. بۇلاي سوزىلا بەرۋى دە مۇمكىن ەمەس. ۇلى اقىننان كەيىن دە ول قوردالى ماسەلەلەردىڭ، وكىنىشكە قاراي، تالاي ۇرپاقتى قيناپ كەلە جاتقانى دا راس.

امال قايسى، قاراڭعىلىقتىڭ قالىڭ بۇلتى باسىپ تۇر ەدى: «كوزىنەن باسقا ويى جوق، ادامنىڭ نادان اۋرەسىنە» نە شارا؟! وسىعان قوسىلعان بوداندىق «بۇعاۋى» بۇلقىنسا-اق بولدى، بۇرىنعىدان بەتەر قىلقىندىرادى.

ۇلت كەلەشەگىنەن حاكىم ءبارىبىر ءۇمىتتى: «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى، ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى». بىراق، «جۇرەكتىڭ كوزىن اشۋ» ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟

ول قانداستارىن «بۇلاقشا اعىپ عالامعا تارالاتىن» ساۋلەلى جىرلارىمەن وياتادى. سۇيىنە ءارى كۇيىنە وتىرىپ، ءوز ءسوزىن «ويعا ولاق، كوڭىلسىز قۇلاققا» قۇيۋعا تىرىسىپ باعادى.

كوزىنىڭ الدىنداعى قازاعىنا قاراتا ايتقانىمەن، اقىن بارشا ادام بالاسىنىڭ كوكەيىندەگى ارماندى تەربەتەدى:  «ادامنىڭ بالاسىن باۋىر تۇتۋعا» شاقىرىپ، ادامزاتتىق بيىككە كوتەرىلەدى.

ءوز باسىم ۇلى اقىن جايلى ويلانعاندا ابايدىڭ جاپ-جارىق، ساۋلەلى، بىراق «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز»، تاۋقىمەتتى ساپارىنىڭ سۇيىندىرگەن، كۇيىندىرگەن، سۋىندىرعان جانە سەيىلۋ كەزەڭدەرىن سەزىنەمىن.

بۇل ءتورت كەزەڭ – جاي عانا ۋاقىت ولشەمى ەمەس، حاكىمنىڭ جارىققا ءسۇيىنۋىنىڭ، قاراڭعىلىققا كۇيىنۋىنىڭ جانە «قاڭق ەتەر تۇكتى بايقاماس، جارتاس»  قاۋىمنان سۋىنۋىنىڭ، ەركىن ەلىمەن  بىرگە سەيىلۋىنىڭ  تورت كەزەڭى.

دارالىق پەن دانالىقتىڭ ءوزارا وزەكتەس، ءتۇبىرى تامىرلاس ءتورت كەزەڭى. ونىڭ بىرەۋى ولقى سوقسا، مەنىڭشە، اقىن سىرى دا سولعىن تارتپاق. اباي جىرلاعان مىڭنىڭ مۇڭىن، ياكي مىڭ ءبىرىنشىنىڭ مۇڭىن  ءتۇسىنۋىڭ دە ەكىتالاي.

بۇل ءتورت كەزەڭ، سونداي-اق دالا دانىشپانى قۇنانبايدىڭ ابايىنىڭ، قازاقتىڭ ابايىنىڭ ادامزاتتىڭ ماڭگى كۇنشۋاعىنا اينالعان جاسامپاز ساپارىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى جالعاعان ماڭگىلىك جولىنىڭ ءتورت كەزەڭى.

كەشەگى اتا-اكە، بۇگىنگى نەمەرە-شوبەرەنىڭ، ياكي زامانايلاردىڭ ۋىستان شىعارىپ العان ۇمىتتەرىنىڭ ايناسى. بۇل، سونداي-اق تاۋەلسىز قازاعىنىڭ وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، ەرتەڭگە زور ۇمىتپەن سەيىلۋ كەزەڭى.

ال، ۇلىلىقتىڭ وسى اتالعان ءتورت  كەزەڭىنىڭ ارا-جىگىن قالاي اجىراتامىز؟ قابىرعالى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن جانعا اقىن وسيەتى مەن اماناتى – اباي «ساۋلەسى» كومەكتەسەدى.

ول ساۋلە كوزىڭدى عانا ەمەس، كوكىرەگىڭدى دە اشاتىن قۇدىرەت! ايسىز تۇندەگى تەمىرقازىق سەكىلدى جولاۋشىنى اداستىرمايدى. ولاي بولسا، اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىز تانىعان ءتورت كەزەڭى قانداي؟

ابايدىڭ ءومىر مەن ونەر ساپارىنىڭ ءبىرىنشى – «ءسۇيىنۋ» تاراۋى ۇلى اقىننىڭ مىنا ءبىر جۇمباعىمەن بىرگە شەشىلەدى: «...جان قۇمارى دۇنيەدە نەمەنە ەكەن؟ سونى بىلسەڭ - ارنەنى بىلگەندەرىڭ».

«بىلمەككە قۇمار» يبراھيم «ۇيرەنۋگە تويماعان» قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا اقيقات ۇشقىنىن سەزىنە الدى. العىر دا زەرەك پەرزەنتى ابدىراحمانعا ارناعان ولەڭىندە دە ومىرگە، عىلىمعا ىڭكارلىكتى ارداق تۇتادى.

اباي وتباسىندا-اق «جاسىنان ءتۇسىن بيلەپ، سىر بەرمەگەن»  قۇنانبايداي قايراتكەر اكەنىڭ، دالا دانىشپانىنىڭ تۋراشىل، قايتپاس، ادىلەتتى مىنەزىنەن اقىل مەن قايراتتى ميراس ەتتى.

اقىن «باسىندا اكە ايتپاسا، اقىل جارلىق، اعايىن تابىلماسا وي سالارلىق...»، - دەي كەلە، بوسقا وتكەن جاستىق داۋرەننىڭ زار تارتقىزاتىنىن مويىنداتادى. ساۋلەسى بار تالاپكەر جاستىڭ سىنالار جەرى دە، مىنە وسى.

اجەسى زەرە مەن اناسى ۇلجاننان بالا يبراھيم مەيىرىم مەن جاناشىرلىقتى بويىنا سىڭىرەدى. جۇرەككە جۇگىنەدى: «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك...».

شىنىندا دا «جۇرەكتە كوپ قازىنا بار، ءبارى جاقسى، تەڭىزدىڭ تۇبىندەي-اق قاراپ باقشى. سول جۇرەكتەن جىلىلىق، دوستىق پەنەن / بۇلاقشا اعىپ  عالامعا تاراماقشى».

ول ساۋلەلى شاڭىراقتا دۇنيەگە كەلدى. «مىڭمەن جالعىز الىسىپ»، سول مىڭنىڭ مۇڭىن مىڭ ءبىرىنشى بولىپ جىرعا قوستى. ەرمەك ءۇشىن ەمەس، ەلىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەستى. بىراق، «ءسوز ۇعارلىق زامانداسى» (شاكارىم) از ەدى.

زامان، زامان... زاماناي...  اباي ءسوزى قازاقتى جاھانعا  تانىستىرادى. ۇلى دالانى توقىراتقان قيامەت-قايىم تاعدىردى جاريا ەتەدى. قاراڭعىلىق قاسىرەتى مەن بوداندىق كەساپاتىنا كۇيىنەدى (ەكىنشى تاراۋ).

ءۇش ءجۇز جىلدىق وتارلىقتىڭ زاردابى، ءتىپتى ەركىندىك العان سوڭ دا ەتەكتەن تارتىپ، الدىمىزدان كەس-كەستەيدى. اباي ۇلى دالانىڭ بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى ۇرپاقتارىمەن تاعى دا وي بولىسەدى .

سولاردىڭ ءبىرى – الدىڭعى، كەشەگى جانە بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى زاماناي ۇلى اقىن مۇڭىن تۇسىنسە كەرەك. ادام باقىتىن ارمانداعان كەمەڭگەر  تۇلعالاردىڭ ءبىرى – اباي اماناتى ەشكىمدى دە بەيتاراپ قالدىرمايدى.

ارمان... الدىڭا ماقسات قويىپ، ارمانداي ءبىلۋ دە ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان. قانشاما جان كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن بەلىن جازا المايدى. اينالاسىن قاراۋ تۇگىلى، كوزىمەن جەر شۇقىپ، ەڭكەيگەن كۇيى ومىردەن باز كەشەدى.

كەڭەس زامانىندا وي-سانا «قاماۋلى» بولدى. وتباسى، وشاق قاسىندا «ارقاندالعان» ادام بار مەن جوقتى سول كۇيى قابىلدادى. وزگەرىس ويعا كىرىپ-شىقپادى. ارمانسىز جانعا باسقا سالعانعا كونۋدەن باسقا لاج جوق ەكەن.

ۋاقىت العا جىلجىعان سايىن ادام تابيعاتى دا جارقىن بولا تۇسسە كەرەك. زاماناي ءوز ويىن ىشىنە بۇگەدى: كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارىن – «جاڭا ادامدى» تاربيەلەپ جاتقان قوعامدا ونداي ەركىن وي-پىكىرگە ورىن جوق.

راس، ءار زاماننىڭ ءوز سىيى مەن سىنى،  قيىندىعى مەن قۋانىشى بولادى. ءبىر قاراعاندا، كەشەگىمىز بۇگىننەن، ال بۇگىنىمىز وتكەننەن ونەگەلى سەكىلدى كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق، كوبىنەسە ولاي ەمەس.   

زاماننىڭ مەيلىنشە جارقىن بولۋى تاعدىرلىق سىن كەزەڭدەردە ۇتىمدى شەشىم قابىلداي بىلۋگە تاۋەلدى. ەل-جۇرتتىڭ رۋح كوزىن بايلاپ، اياق-قولىن تىرپ ەتكىزبەي، قابىلداناتىن شەشىمدەر ءبارىبىر باياندى بولمايدى.

تاعى ءبىر وكىنىشتىسى، ونداي سولاقاي، سويقاندى ساياسات ءبىر نەمەسە بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ءومىرىن ۇرلاپ، ءۇمىتىن ۇزەدى، ءتىپتى ولاردىڭ ساناسىن شىرماپ، تۋرا جولدان اداستىرادى، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم سۋالادى.

جوڭعار شاپقىنشىلىعى، اق پاتشانىڭ وتارلاۋى، 17-ءنىڭ قاندى توڭكەرىسى مەن تاپ كۇرەسى دەگەن سودىرلى ساياسات، قاساقانا اشارشىلىق،  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس،  30-شى مەن 50-ءشى جىلداردىڭ قۋعىن-سۇرگىنى...

ءبىز ادامعا – «قاسقىر»، قاتەرلى قوعامدا ءومىر سۇرگەن ەكەنبىز. ورىس رەجيسسەرلەرى: ۆ. ستۋدەنيكوۆ، م. گريگورەۆتىڭ  «كومەديا ستروگوگو رەجيما» ءفيلمى (تۇسىرگەن «كراۋن» بىرلەسكەن كاسىپورنى) ىزالى كۇلكىگە بۋادى.

بۇل از دەسەڭىز، «مۋدرومەر» كومەدياسىن قاراڭىز («بەلارۋسفيلم» تۇسىرگەن، قويۋشى-رەجيسسەر ۆالەري پونومارەۆ). سوندا كەڭەس زامانىنىڭ كەسەلىنە كوزىڭىز بۇرىنعىدان بەتەر اشىلادى.

بودان زاماندا ارمان دا قاراڭ ەكەن. باسقا تۇسكەن قيىندىق ءۇشىن قۇدايدى قارعاۋ قۇلاققا ءسىڭىستى جايعا اينالدى... «سوقىر، شۇناق»، تاعىسىن تاعىلار. كەڭەستىڭ «جاڭا ادامى» كومپارتيانىڭ سوزىنە يمانداي ۇيىدى.

ولار، ءتىپتى «شاش ورنىنا باس الۋعا» دايار تۇردى.  ءالى دە  «...جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان – قۇداي، بىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان –قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس» (اباي) ەكەنىن تۇسىنە قويمايمىز.

تىرلىك تاۋقىمەتى تاپتاپ تاستاعاندار ءۇشىن كۇن كورۋدىڭ ءوزى مۇڭ. بودان ەلدە، جاڭا ايتقانداي، ارمان دەگەنىڭ ادىرەم قالادى. ءاربىر ەلدىڭ ادامگەرشىل سىپاتىن، ونىڭ ازاماتتارىنىڭ ارمانشىلدىعىمەن ولشەگەن ابزال.

قىسقاسى، وتارلىق كىرىپتارلىقتا، ءتىپتى تۇتاس ۇلت ارمان تۇگىلى، ونىڭ نە ەكەنىن دە ويعا المايدى. ويدان – ادا، قويدان جۋاس، مۇڭلىق مىڭداردىڭ ارمان-مۇڭىن مىڭ بىرىنشىلەر – ءبىرتۋار تۇلعالار ارقالايدى.

ۇلى دالا مىڭ بىرىنشىلەرگە – ۇلتتىڭ ۇلىلارىنا كەندە بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى – اباي قازاعىنا باعدار سىلتەۋگە جانىن سالا ءجۇرىپ، تاڭ الدىنداعى قارا تۇنەكتەن ەرىكسىز سۋىنادى ء(ۇشىنشى تاراۋ).

ويلى ادامعا ءومىر ءسۇرۋ ازاپ ەكەن... اباي مۇراسىنا ۇڭىلگەن ادام التىن ىزدەۋشى سەكىلدى. تەك ءبىر ايىرماسى، التىن ىزدەۋشى، ونىڭ مول جۇلگەسىن تاپسا، توككەن تەرىنىڭ قارىمىن ەسەلەپ قايتارادى.

ال، اقىن-جازۋشى ءۇشىن وي تۇبىنە «سۇڭگۋ» ءوز الدىنا، ودان تاپقان «اسىلدى» وقىرمانعا جارقىراتا جەتكىزە ءبىلۋى پارىز. ەڭ الدىمەن، جاڭاعى قازىنانىڭ «كىلتىن» قاشان ۇستاعانشا ازاپقا تۇسەسىڭ.

سۇراق كوپ... مىڭداردىڭ مۇڭىن ارقالاعان مىڭ ءبىرىنشى  مۇڭ – اباي ەدى. مىڭ ءبىر مۇڭ... مىڭنىڭ، ياكي حالىقتىڭ، سول مىڭنىڭ ءبىرى – ابايدىڭ مۇڭى! تاڭ اتىپ، كۇن شىققاندا سەرپىلىپ، سەيىلۋدىڭ باسى ء(تورتىنشى تاراۋ).

اباي قارا باسى ءۇشىن ەمەس، وتباسى ءۇشىن ەمەس، «قايران ەلى» ءۇشىن، «ومىرگە باقىتتى بولۋ ءۇشىن كەلگەن» ء(ابۋ ناسىر ءال-فارابي) ادام بالاسى ءۇشىن قامىعادى.  ەلىنىڭ ەرتەڭىنە الاڭداپ، ەرىكسىز ەگىلەدى.

وتكەن ءۇش عاسىردا قاراڭعىلىق پەن بوداندىقتىڭ ەكى جاقتى قىسپاعىندا كورۋ مەن ەستۋدەن، ايتۋ مەن تانۋدان ماقۇرىم قالدىق. ەگەمەندىككە جەتىسىمەن تۋعان ەل «شاڭىراعىنان» جارىق «قۇيىلعانداي» ەدى.

الايدا، «باتپانداپ كىرگەن كەسەلدىڭ مىسقالداپ شىعاتىنى» اششى شىندىق ەكەن. وسىنى كەيبىر ءادىل، تۋراشىل زامانداس  ەسكەرمەيدى. اسىرەسە، ەكونوميكالىق جۇيە رەسەيمەن، ورمەكشىنىڭ تورىنداي، ماتاسىپ جاتىر.

ونى ۇزبەس بۇرىن، جاڭا قارىم-قاتىناستار جەلى تارتۋى ءتيىس. بۇل ۇزاق ۋاقىتتى، سارابدال ساياساتتى تالاپ ەتەدى. كۇنبە-كۇن دۇرلىككەن دۇنيەدە تەككە ارانداپ قالماي، حالقىمىزدىڭ  امان-ەسەن وركەندەۋى بارىنەن دە قىمبات.

زاماناي... ونى دا كەشەگى، بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ تاعدىرى ويلاندىرادى. قاشاندا مىقتىنىڭ ايتقانى ورىندالعان. قاي زاماندا دا ءالجۋاز كۇشتىنىڭ كولەڭكەسىندەي شاراسىز. بۇعان قالاي وكپەلەرسىڭ!؟

تىرلىكتىڭ زاڭى قاتال. مىقتى بولسا، قازاقتىڭ دا ءوز توڭىرەگىن «ۋىسىندا» ۇستارىنا كۇمان جوق. الايدا، كۇشتىنىڭ دە ەكى ءتۇرى بولادى ەكەن. ءبىرىنشىسى، ءوزى «سوقىر، ساڭىراۋ، ساناسىز»، ياكي وزگەنى دە «قاپاستا» ۇستايدى.

ال، جاڭاعىنىڭ ەكىنشىسى «كوزى اشىق» بولعاندىقتان «ءالسىزدىڭ» دە ادام بالاسى ەكەنىن ەستەن شىعارمايدى. ءوز بيلىگىن جۇرگىزە وتىرىپ، زامانداسىنىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋىن، ادىلەت پەن ادامدىقتى ارداق تۇتادى.

ولاي بولسا، عىلىمي-تەحنيكالىق، وزىق تەحنولوگيالىق تاۋەلسىزدىككە   قاشان جەتەر ەكەنبىز؟ ۇلى دالانى كەزىندە ەركىن جايلاعان حالىقتىڭ نامىسشىلدىعى ءىلىم-عىلىمدى سەرپىندى دامىتۋعا دا تىرەك بولسا قانداي!

التى الاشتىڭ ادامگەرشىلىگى مەن دارحان كوڭىلىنەن تاپقان «ولجاسى» قايسى؟ دانالىعى مەن پاراساتىنىڭ قارىمتاسى بولا ما؟  زامان-اي... مىڭ، ءبىر مۇڭ... بۇل – حالىقتىڭ مۇڭى، سول كوپتىڭ ءبىرى – ابايدىڭ مۇڭى.

ول، سونداي-اق، كەشەگى، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى زامانايدىڭ ەل ەڭسەسى بيىك بولسا ەكەن دەگەن تىلەگى. وتكەننىڭ مۇڭ-زارى ۇرپاققا مۇراعا قالماي،  ويانعان قازاق ءبىلىم مەن عىلىمعا – جارىققا، كۇنگە اسىقسا دەگەن اقجارىلقاپ ارمان!

ەندەشە بۇل – سول مىڭنىڭ، ياكي كوپتىڭ مۇڭىنا مىڭ ءبىرىنشى بوپ  زارىن قوسقان ابايدىڭ جانىنىڭ سىرى. مىڭ ءبىرىنشىنىڭ مۇڭى، ابايدىڭ جانە تاۋەلسىز زاماندا سەيىلگەن ء(تورتىنشى تاراۋ) زامانايدىڭ سىرى.  

ۇلى اباي مىڭنىڭ مۇڭىن جادىنا ءتۇيىپ، ونى جالعاننىڭ جارىعىنا شىعاردى. ال، ءبىز – اقىن-جازۋشىلار شە؟ «كۇننەن تۋعان» ماعجان اقىن «...ادەبيەت – ادەبيەت ءۇشىن!» - دەپ، وركەنيەت جولىن مەڭزەيدى.

سونداي-اق، التى الاشتىڭ اسپانىنا «كۇن بولىپ شىعىپ،  مۇزداعان جۇرەكتى» جىلىتقان سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ دا ارمانى ءسىز بەن بىزگە امانات. «كۇننىڭ» – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ الدىندا ناداندىق قاۋقارسىز.

ەندەشە، سول كۇنگە دە، باقىتقا دا جەتەرمىز... مىڭنىڭ جانە مىڭ ءبىرىنشىنىڭ مۇڭنان ارىلاتىن كۇنى تۋار.  بودان زامان ازاپ ەدى. ەركىن زاماننىڭ ەتەكتەن تارتقان كەدەرگىلەرىنەن دە قۇتىلاتىن زامانعا جەتەرمىز.

«مۇنايدى باستى باۋىرعا، جاۋىردى جابا توقىدى. تونادى ابدەن توزدىرىپ، جاسىرىپ، جوقتى كوكىدى. التىندى الدى توننالاپ، قورداسىن بەردى حالىققا. سورعانى جەردەن ازداي-اق، پىسقىرمادى سالىققا...» - دەيمىن.

«قورلادى ابدەن قازاقتى، مازاق قىپ كۇلدى جاھانعا، ماقامعا ەسكى سالامىن، كارىمىن ءارى بالامىن. جالىققان حالىق جارىلدى، جارىلماي ەندى نە قالدى. شايناماي جۇتتى ءبارىن دە، جانىمدى ەندى جالماي ما؟» - دەيمىن.

اباي تاپقان، زاماناي  ۇيىعان بوتەن جۇرتقا بوداندىقتان قۇتىلۋدىڭ ەندىگى قالعان جولى – ءبىلىم مەن عىلىم جولى ەكەنى كامىل. بارشا ادام بالاسى سول وقۋ مەن توقۋدىڭ ارقاسىندا عانا تولىققاندى ازاتتىققا  جەتەدى.

مۇنسىز جەكە ادامنىڭ دا، ەلدىڭ دە ەڭسەسىن تىكتەپ، باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى ەكىتالاي. كەشە دە، بۇگىن دە، ەرتەڭ دە سولاي. قۇلدىقتان قۇتىلۋدىڭ، كۇنگە جەتۋدىڭ جالعىز جولى – ءبىلىم مەن عىلىم جولى.

قاي ۇلتتى بولسىن قۇرتىپ جىبەرۋ ءۇشىن سوعىس اشۋ ەمەس، ونى بىلىمنەن اجىراتۋ كەرەك كورىنەدى. سوعىسىپ بەرەكە تاپپايسىڭ. ءبىلىمى ارتىق، قارۋى جويقىن جاۋ جويىپ جىبەرمەسە دە،  تاس-تالقان ەتىپ،  قيراتىپ تاستايدى.

ءىس جۇزىندەگى تەڭدىك پەن تاۋەلسىزدىككە ءبىلىم مەن عىلىم عانا جول اشادى. ولاي بولسا، وركەنيەت ساپارىندا كەنجە قالۋىمىزدىڭ سەبەبىن، تاعى دا قايتالايمىز، وزگەدەن ەمەس، وزىمىزدەن ىزدەگەنىمىز ابزال.

وسكەلەڭ ۇرپاق بويىندا ۇلتتىق ماقتانىش پەن ۇلتتىق نامىس سەزىمىن قالىپتاستىرۋ پارىز. ۇلتتىق نامىس ءبىلىم مەن عىلىمعا جەتەلەپ، ۇلتتىق ماقتانىش وركەنيەت كوشىنىڭ الدىنا شىعارۋىنان ءۇمىتتىمىز.

اباي ءسوزىنىڭ ساۋلەسى ارقاشان كوكەيكەستى ءارى جاسامپاز بولىپ قالا بەرمەك. كەشەگى، بۇگىنگى عانا ەمەس، ەرتەڭگى زاماناي دا حاكىمنىڭ ۇلاعاتىنا جۇگىنەدى. اسىل مۇرا بىزگە ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋ ءۇشىن دە قىمبات!

بولات جۇنىسبەكوۆ

Abai.kz