ەگەمەندى ەل بولىپ نىق تۇرام دەپ،
ۇرانىن ۇرپاعىمنىڭ ۇلت قىلام دەپ.
قارا سوزدەن قامشى ورگەن قارا شالمىن،
قازاققا قازاق ءتىلىن ۇقتىرام دەپ.

ب.سىدىقۇلى

شىڭعىستاۋ شىنارى

تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، سارجالدىڭ بال تاتىعان قىمىزىن سىمىردىك تە،  ەجەلدەن قۇت قونعان، بەرەكەلى جەرگە بارلاۋ جاساي جونەلدىك. ارىرەكتە دەگەلەڭ تاۋى. ەڭىستىكتە ەداۋىر جەردى الىپ جاتقان قامىس-قۇراعى ىرعالىپ تۇر... «اناۋ ءبىر تۇستا وسى وڭىرگە ەسىمى ەلەۋلى ءباتتاش اعامىزدىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى ەدى» دەدى  جولنۇسقاۋشىمىز.

ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن دىڭگەگى

كەز كەلگەن تۇلعا تۇعىرىنا كوتەرىلگەن ازامات تۋعان جەرگە مىقتاپ تابان تىرەيدى. جاستايىنان كىسىگە جاقىن جۇرەدى، ءسوزىن تىڭدايدى، ونەگەسىن الادى. جاقسى قاسيەتتەرىن ۇيرەنەدى. “بولام دەگەن بالانىڭ كىسىمەنەن ءىسى بار...» دەگەن ناقىل ءسوز سودان قالعان.

تالاي ۇلى تۇلعالار باۋىرىنان شىققان شەجىرەلى شىڭعىستاۋ. اقىنداردىڭ مەككەسى سانالعان كيەلى مەكەن. ادام بويىنا جيىلاتىن قۇندى قاسيەتتەر وسكەن جەردىڭ توپىراعىنان دا دارۋى مۇمكىن. «جەر – اڭگىمەشى، جەر اڭگىمەشى بولعان سوڭ ەل اڭگىمەشى» دەگەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ. ياعني، اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، قارت شىڭعىستاۋدىڭ باۋرايىندا تالاي دارالار مەن دانالار تۋعان.  حاكىم اباي، تەرەڭ ويشىل شاكارىم، زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ تۋىپ وسكەن كيەلى جەر. ماقتاۋلى مىقتىلارى كوپ ونگەن جەر!

وسى قاسيەتتى مەكەندە ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز ءباتتاش سىدىقۇلى دا دۇنيە ەسىگىن اشقان. شىڭعىستاۋدان شىققان شىڭداردىڭ ىزىنەن ەرگەن جاندارعا شەشەن ءسوز سويلەپ، ولاردى ناقىشىنا كەلتىرە وتىرىپ ۇيقاستىرا ويىن جەتكىزۋ تاڭسىق دۇنيە بولماسا كەرەك-ءتى.  قارشاداي بالادان باستاپ، ساقالى اعارعان قارياعا دەيىن ءسوزدىڭ ءسانىن كەتىرمەي، ءتىلدىڭ مايەگىن كەلتىرىپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى بىردەن ۇعاتىن، وسىندايدا تۋعان جازۋشى مەن اقىنداردىڭ ءسوزىن جادىنا ۇستاپ جاتتاپ وسكەندەر قانشاما. مۇمكىن وسىدان شىعار، بۇل وڭىردە ءسوز قۇدىرەتى، انا ءتىل ۇستەمدىگى   بيىك. «بالا كورگەنىن ىستەيدى» دەگەن بار ەمەس پە، ءدال وسى جەردە تۋعان ءباتتاش سىدىقۇلى دا ءتىل ۇستەمدىگىن ءارى قاراي اسىرا تۇسۋگە بار كۇشىن سالعان. «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى». جانى مەن ارى تازا، رۋحاني مادەنيەتى جوعارى ونىڭ بويىنداعى بىردەن كوزگە تۇسەتىن ادامگەرشىلىگى مەن مەيىرباندىلىعى ونىڭ ەڭ قىمبات قاسيەتى ەكەن. وعان تەك زامانداستارى ەمەس، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى مەن شاكىرتتەرى دە كۋا. ويتكەنى، اردا تۋعان جان  ۇستازدىق دەيتىن ۇلى جولدا ۇزاق ەڭبەك ەتكەن. العاش ەڭبەك جولى ءوزى تۋعان اۋىلداعى سارجال ورتا مەكتەبىندە باستالىپ، كەيىن بۇل قىزمەت باسشىلىق كەزەڭگە دەيىن ۇلاسادى.

سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

بەلگىلى عالىم رىمعالي نۇرعاليدىڭ كەيىپكەرىمىز تۋرالى مىنا  جازباسى ونىڭ بۇكىل بولمىسىن تانىتىپ تۇرعانداي. عالىم ءوز ەڭبەگىندە ونىڭ ەسىمىنە ەرەكشە توقتالادى.

«ازان شاقىرىپ قويعان اتى – عابدىلفاتتاح. اراب ارپىنەن ترانسكريپتسيالاعان كەزدە ابدۋلفاتتاح ەسىمى – اللانىڭ توقسان توعىز ەپيتەتىنىڭ، ياعني كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى. سىيلى، قادىرلى ەسىم...  

...بالا كەزىنەن اكەسىنە ەرىپ ەگىن سالىپ، سوقا ايدادى. تويىپ اس ىشپەي جۇرسە دە، بالا قيالى قالا ما؟ كونەكوز، قۇيما قۇلاق قاريالاردان نەبىر قيسسا مەن باتىرلار جىرىن تىڭداپ وسكەن ءباتتاشتىڭ «اساۋ تۇلپاردى جالىنان ۇستاسام» دەگەن ارمانى ورىندالادى. كوكتەم شىعا سوقاعا جەگۋگە جۇگەن – قۇرىق تيمەگەن ون شاقتى تاي-دونەندەردى ۇيرەتۋدى باتتاشقا جۇكتەيدى. ۇلكەندەردىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، قاتارلاستارىنىڭ الدىندا مەرەيى ۇستەم بولادى. ءتىپتى اۋىل-اۋىلدان «تايىمدى ۇيرەتىپ بەرسەڭ» دەگەن ۇسىنىستار تۇسە باستايدى».

مىنا قىزىقتى قاراڭىز: اۋىل اراسىندا شاباندوز اتانعان بالا 1945 جىلى تەلمان كولحوزىنىڭ سۇرتوبەل دەگەن تۇلپارىنا ءمىنىپ، ۇلى ابايدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا الامان بايگەدە الدىڭعىلاردىڭ قاتارىندا بولىپ مارە سىزىعىن كەسەدى. شاباندوز بالانىڭ شىڭعىستاۋدىڭ دانا حاكىمىنە قاراپ، ەرجەتكەنىن وسىدان-اق اڭعاراسىڭ. ەسەيۋ جىلدارىندا سول زاماننىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن «قاتاڭ ساقتاسا دا»، جۇرەگى حالقىم، قازاعىم دەپ سوققان. وعان دالەل – قاي جەردە قىزمەت ەتسىن، ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن.

سارجالدا تۋعان ءباتتاش 1944 جىلى اباي اۋدانى ورتالىعى قاراۋىلداعى ورتا مەكتەپتە ەكى جىل وقيدى. 1946 جىلى ەكى جىلدىق مۇعالىمدىك ينستيتۋتقا ءتۇسىپ، 1948 جىلى ونى ويداعىداي اياقتايدى. سول جىلى جولدامامەن شىعىس قازاقستان وبلىسى، كۇرشىم اۋدانىنا بارىپ، قۇيعان ورتا مەكتەبىندە، كەيىن جولنۇسقاۋ جەتىجىلدىق مەكتەبىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى.

ول ۇستازدىق قىزمەتتى عانا اتقارىپ قويماي، كومسومول جۇمىسىنا دا بەلسەنە ارالاسقان-دى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىنان اباي اۋدانىندا سارجال ورتا مەكتەبىنە مۇعالىم، كەيىن مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەرىندە بولدى. 1962 جىلى اباي اتىنداعى ۇجىمشاردا باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى، كەيىننەن اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتتەرىن ابىرويلى اتقارىپ، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ۇلانعايىر، ءبىلىمى زور، ومىردەن توقىعانى مول باسشى، قاراپايىم بولمىسىمەن تانىلعان، ەلگە ەلەۋلى، ۇلتقا قادىرلى ازامات بولدى.

ول قوعام قايراتكەرى دەڭگەيىنە جەتكەن تۇلعا. ەل مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوستى. ول ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋمەن قاتار، زاماناۋي ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا جانە قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە  ايرىقشا ات سالىستى. سايىپ كەلگەندە، وسىنداي ءبىلىمدار كىسىنىڭ جاساعان ەڭبەكتەرى بۇگىندە ۇمىت بولماي، حالىقتىڭ پايداسىنا جاراپ جاتىر دەۋگە نەگىز بار.

ەلىمىز 1990 جىلدارى ەگەمەندىككە ەندى عانا بەت بۇرىپ كەلە جاتقان كەزەڭدەر ەدى. وسى تۇستا ءباتتاش سىدىقۇلى انا ءتىلىمىزدىڭ ەلىمىزگە تەرەڭىنەن ءسىڭىپ، قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدە وراسان زور ەڭبەك ەتتى. ول سەمەي وبلىسىندا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ونىڭ باستاماسىمەن سەمەي قالاسىندا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتتى.

سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

بۇل ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇلكەن جەتىستىك ەدى. ناتيجەسىندە تاۋەلسىزدىك الۋدىڭ الدىندا-اق وڭىرلەردە انا ءتىلىمىزدىڭ اياسى كەڭەيدى. ءتىلىمىزدىڭ ۇمىت بولۋىنا توسقاۋىلدار قويىلدى.

ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن دىڭگەگى، بابالار قانىمەن بەرىلگەن ۇلتتىق ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋدا ايانباي ەڭبەك ەتكەن ءباتتاش سىدىقۇلى ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن قوعامعا قىزمەت ەتۋگە ارنادى. ونىڭ ۇستازدىق جولىنان، ءوڭىر باسشىلىعىنان باستالعان قىزمەتى كەيىن سەمەي وبلىستىق تەلەراديوكوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا دا ۇلكەن ۇلەس قوستى. اسىرەسە، قازاق تىلىندەگى باعدارلامالاردىڭ ۇلەسى ارتتى. سول ءۇشىن دە جوعارى جاقتىڭ كارىنە ىلىكتى. بىراق، ءباتتاش اعامىز ايىلىن جيعان ەمەس. مىقتىنىڭ ۇستانىمى بەرىك ەكەنىن تانىتتى.

سونىمەن قاتار، ول وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ماڭىزدى ساياسي شارالارعا بەلسەنە قاتىسقانداردىڭ ءبىرى. ونىڭ قايراتكەرلىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن نىعايتىپ، ءوز قاتارلاستارىنا ۇلگى بولدى.

ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ دىنمۇحامەد قوناەۆ پەن باۋىرجان مومىشۇلىداي ۇلت تۇلعالارىمەن جۇزدەسىپ، پىكىرلەس بولعان ساتتەرى تىم قىزىق! ونى دا قايراتكەردىڭ زامانداستارى جازعان ەستەلىكتەرىنەن بايقاۋعا بولادى.

ەل تاۋەلسىزدىك العان ەلەڭ-الاڭ شاق. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلىپ، سەرگەلدەڭدى كوپ كورگەن قانداستارىمىز 1992 جىلعى قازانىندا  اتامەكەنىنە جينالادى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ايتۋلى قۇرىلتايىنا 38 ەلدەن 775 وكىل كەلەدى. تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ ەڭ باستى شاراسى – رەسپۋبليكا سارايىندا ءوتتى.

«ءساتى تۇسكەن بولار، بەكمۇقان ەكەۋمىزگە الدىڭعى قاتارلاردىڭ بىرىنەن ورىن بۇيىرىپتى. بار نازارىمىز – ساحنا تورىندە. كەنەت ءوز كوزىمىزگە سەنەر-سەنبەسىمىزدى بىلمەي قالدىق. بەكمۇقان «انە، باكەڭدى قارا» دەيدى. جالما-جان كوزاينەگىمدى ىزدەدىم. تەسىلە قاراسام، ديماش اعامىزدىڭ تۋرا ءدال قاسىندا جۇزدەرى جايناعان باكەڭ مەن اياكوز اۋدانىنىڭ اكىمى، ءىنىمىز امانكەلدى كەرىمتاەۆ تۇر. ءىشىمىز جىلىپ سالا بەردى... قانداي جاراسىمدى كورىنىس. بۇل قاۋىشۋ حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، كەسەك تۇلعا دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ اباي ەلىندە بولعان ساپارلارىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتتى... سوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆ 1974 جىلدىڭ مامىرىندا ۇلىلار ەلىنە – اباي اۋدانىنا كەلەتىن بولدى. قۇرمەتتى قوناقتى سەمەي-قاراۋىل قارا جولىنىڭ بويىنداعى «ەڭلىك-كەبەك» ەسكەرتكىشى باسىندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ناسەن سەمباەۆ، اۋاتكوم توراعاسى رىمحان عابدۋللين قارسى الادى. ءباتتاش سىدىقۇلىنا اباي تۋعان ەلدى، مۇحتار وسكەن جەردى ديمەكەڭە تانىستىرۋ جۇكتەلەدى. سوندا باكەڭنىڭ شامالى ۋاقىتقا سيعىزا ايتقانى: «قادىرلى ديماش اعا! الماتىمىز كونە تاريح كۋاسى، زيالىلاردىڭ ۇياسى، جۇزدەگەن ۇلتتىڭ بەسىگى، بار قۋانىشتىڭ ەسىگى بولسا، الماتىنىڭ بەل بالاسى اباي ەلى دە، الاتاۋدىڭ ءبىر سالاسى – شىڭعىستاۋ دا كونەدەن قالعان كوزى كوپ، ەستىدەن قالعان ءسوزى كوپ، كۇزەتتە تۇرعان قۇزى بار، سايراپ جاتقان ءىزى بار اتامەكەن. ءسال عانا توڭىرەككە كوز جۇگىرتىڭىزشى، قوڭىر جون مەن جوتانى قالقاماننىڭ قاسى ما دەپ قالاسىز. سىلدىراپ اققان بۇلاقتى مامىردىڭ كوز جاسى ما دەپ قالاسىز. سەلدىرەپ تۇرعان سەلەۋدى ەڭلىك قىزدىڭ شاشى ما دەپ قالاسىز، جازىقتاعى جالعىز تاستى ەر كەبەكتىڭ باسى ما دەپ قالاسىز. سول ەر كەبەك پەن ارۋ ەڭلىكتىڭ مولاسى وسى. ەگەر ەڭلىك قىز ءبىر ساتكە عانا تىرىلسە، «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، قارا كوزگە مولتىلدەپ جاس كەلەدى»... دەپ زارلار ەدى. ال، قازىرگى قازاق قىزدارى: «جوق، اعا، قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلمەيدى، قارا كوزگە مولتىلدەپ جاس كەلمەيدى. قاراتاۋ، الاتاۋ، شىڭعىستاۋلار ەندى ەشكىمگە دەس بەرمەيدى، قازاق قىزى ەشكىمنەن سەسكەنبەيدى» دەپ اندەتەدى. ءيا، قازاقستانداي پاناسى بار ەلدىڭ قىزى، ديماش اعاسىنداي داناسى بار ەلدىڭ قىزى كىمنەن سەسكەنگەندەي، كىسىگە دەس بەرگەندەي؟...». ءدال وسى تۇستا باكەڭنىڭ ءسوزىن بولگەن ديمەكەڭ قوس گەنەرال لياششەنكو مەن تىلەۋليەۆكە قاراپ: «پونيالي، نادو پونيات» – دەپ، ءارى قاراي ايتا بەر دەگەندەي، باكەڭە كوز قيىعىن تاستايدى. سول ءبىر جىلى ءجۇزدى، ۇلكەن جۇرەكتى ادامعا ەل مەن جەردى تانىستىرۋدى اقيىق اقىن قاليحان التىنباەۆتىڭ مىنا شۋماقتارىمەن اياقتايدى: «قۇرمەتتى ديمەكە! ميلليون قويىن وربىتكەن، كودە سايىن ءتول بىتكەن، جۋسانىن جۇلعان سەركەگە، سەرە قارىس شەل بىتكەن، توپىراعى – تورقاداي، قارا سۋى – سورپاداي، شىڭعىستاۋدان – ءبىر سالەم! شالدارى شەشەن جارالعان، شەجىرەدەن ءنار العان جىگىتى باعلان جارالعان جەڭىستەردەن ءنار العان، قىزدارى وتتى جارالعان، ماحابباتتان ءنار العان ابايلىقتاردان كوپ سالەم! سول قارت شىڭعىس تۋعىزعان ەكەن مامايدى. تۋعىزدى عوي ابايدى توقتامىس پەن تاۋكەدەي سايىپ قىران تالايدى شاكەرىم، شاكىر، كوكبايلار، شالقار شابىت، وتتى ويلار، وڭدى-سولدى بورايدى ەڭ سوڭىندا تولعاتتى مۇحتاردى – گيمالايدى بۇدان ارتىق قايت دەپسىز، تۋعىزباسا قۇدايدى؟ الىپتاردىڭ اۋىلىنان. الىڭىز قابىل مىڭ سالەم!» ءسوز جەلىسىن باسىنان اياعىنا دەيىن مۇقيات تىڭداپ تۇرعان ديمەكەڭ باكەڭنىڭ قولىن الىپ، ريزاشىلىق سەزىمىن بىلدىرەدى» دەپ جازادى «اباي» قورىنىڭ پرەزيدەنتى بالتابەك ەرسالىموۆ ءوز ەستەلىگىندە.

ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ باتىر باۋىرجانمەن دە كەزدەسكەن ساتتەرى كوپ. ونى دا ارىپتەستەرى اڭىز قىپ ايتادى.

...اباي ەلىنە قازاقتىڭ ءبىرتۋار باتىر ۇلى باۋىرجان مومىشۇلى كەلەدى. ارينە، باتىردىڭ مىنەزى بەلگىلى. ازىلدەپ اڭگىمە ايتپاق تۇگىل، ماڭىنا جولاۋعا اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيدى. باتىر اعامىز بىردەن رايكومعا ەمەس، ءباتتاش اعامىزدىڭ ۇيىنە ات باسىن بۇرعاندى ءجون كورەدى ەكەن.

باتىر باۋكەڭ باكەڭمەنەن ءۇمىت جەڭگەمىزدىڭ مول داستارقانىندا كوڭىلدى وتىرعاندى قۇپ سانايدى.

ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى – ۇلتتىق رۋحتى ساقتاۋ مەن دامىتۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ۇلگىسى، ال ەڭبەگى مەن ۇلەسى قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى.

ءباتتاش سىدىقۇلى تۋرالى زامانداستارىنىڭ جازعان ادەمى ەستەلىكتەرىنەن ونىڭ بويىنا دارىعان ەرەكشە قابىلەتى مەن قاسيەتىن كوپ بايقايمىز. ءتىپتى، كەيىپكەرىمىز  جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر دە كوپ. سولاردىڭ بارلىعى دوس جاراندارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەنى، ارتىنان ەرگەن ىنىلەرگە ۇلگى، ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ابىرويلى كىسى بولعانىن اڭعارامىز. وسىنىڭ بارلىعى قاتارلاستارىنىڭ ايتۋىنشا، شىنايى، ءارى راس دۇنيەلەر. ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى بەتتەردىڭ ءبىرى. جازۋشى دۇكەنباي دوسجاننىڭ «ەل اعاسى – قوعام بارومەترى» دەگەن تەڭەۋى بار. بۇل ءسوزدى كەيىپكەرىمىزگە  قاراتا ايتقان. ياعني، اسقاقتاپ بارا جاتىرمىز با، الدە بۇقپالاپ كۇن كەشىپ كەلەمىز بە، ونى دا تامىرشىداي ءدوپ باسىپ تانىپ وتىراتىن.

بيىك بايتەرەك ونەگەسى

ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ اعارتۋشىلىق جولى ونىڭ ەل بولاشاعى مەن جاستاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا دەگەن شىنايى جاناشىرلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ول ءاردايىم ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋدى باستى ماقسات ەتىپ، ءبىلىم مەن تاربيەنى ۇلتتىڭ وركەندەۋىنىڭ نەگىزى دەپ ساناعان. ونىڭ ۇستازدىق جانە باسقارۋشىلىق قىزمەتى ارقىلى كوپتەگەن جاس ۇرپاق قازاق مادەنيەتى مەن تىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەندى. ول  ۇستازدىق قىزمەتكە 1948 جىلى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن اياقتاعان سوڭ كەلدى. العاشقى ەڭبەك جولىن مۇعالىم رەتىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەرىندە وتكىزدى. ۇستازدىقتىڭ العاشقى قادامدارى وعان ءبىلىم بەرۋدىڭ ناعىز ميسسياسىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ باستى ماقساتى تەك قانا ءبىلىم بەرۋ ەمەس، سونىمەن قاتار جاس بۋىنعا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىتۋ ەدى.

سارجال ورتا مەكتەبىندە ول اۋىلدىق مەكتەپتىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ جولىندا ايرىقشا ۇلەس قوستى. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدان وسۋىنە،  رۋحاني جانە مادەني دامۋىنا ۇلكەن ءمان بەردى. مۇندا كوپتەگەن جاڭاشىل باستامالار كوتەردى. ول اۋىلدىق مەكتەپتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاقسارتۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. ۇستازداردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا، ءبىلىم بەرۋ ادىستەرىن جاڭارتۋعا دەن قويدى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ول ءتۇرلى مادەني جانە ادەبي ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىردى.

ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ قولداۋىمەن مەكتەپتە ادەبيەت، تاريح، ءتىل سالاسىندا دارىندى وقۋشىلاردى انىقتاپ، ولاردى دامىتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار وتكىزىلدى. اسىرەسە، جاس اقىندار مەن جازۋشىلارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. ءباتتاش سىدىقۇلى وقۋشىلاردىڭ پوەزياعا، جازۋشىلىققا دەگەن ىنتىزارلىعىن وياتىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن شىڭدادى. ونىڭ مۇنداي قادامدارى ەل اۋماعىندا ۇلكەن قولداۋ تاپتى. وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگاداسىن قۇرۋ - ونىڭ تىڭ باستامالارىنىڭ ءبىرى.  بۇل جوبا رەسپۋبليكا كولەمىندە،   كەيىن بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا تارادى. وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگادالارى ارقىلى جاس بۋىن ەڭبەكتىڭ قادىرىن ءتۇسىندى. وسى بريگادالاردا وقۋشىلار تەك قانا ەڭبەككە ارالاسىپ قويماي، سونىمەن قاتار كوماندالىق جۇمىسقا، جاۋاپكەرشىلىككە، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا ۇيرەندى. بۇل باستاما رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە ەلەۋلى جەتىستىككە جەتىپ، ەلدىڭ باسقا وڭىرلەرىنە ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلدى. تاعى ءبىر ەرەكشە جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى – مەكتەپ راديوتورابىن قۇرۋى. بۇل راديوستانسا ارقىلى اۋىل مەن اۋدان جاڭالىقتارى تارالىپ وتىردى. ەلدىڭ ماڭىزدى وقيعالارى    حابارلاندى. سونىمەن قاتار، راديوتوراپتا وقۋشىلارعا ارنالعان ارنايى باعدارلامالار جاسالىپ، ولەڭدەر وقىلىپ، اندەر شىرقالدى. بۇل باستاما مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن ارتتىرۋعا، ولاردىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگىن دامىتۋعا زور مۇمكىندىك بەردى.

ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ باسقارۋشىلىق قىزمەتى تەك مەكتەپ دەڭگەيىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى جوعارى باعالانىپ، ول اۋداندىق دەڭگەيدە يدەولوگيالىق جۇمىستارعا جاۋاپتى قىزمەتكە شاقىرىلعانىن ايتتىق. 1960 جىلدارى ول اباي اۋدانىندا باسشىلىق جۇمىسىنا تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتە ءباتتاش سىدىقۇلى اۋداننىڭ مادەنيەت، ءبىلىم جانە جاستار ساياساتى سالاسىنداعى جۇمىستارىن ۇيلەستىرىپ، ەلدى مەكەندەردە مادەني-اعارتۋ جۇمىسىن دامىتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالاردى ىسكە اسىردى. اباي جانە مۇحتار اۋەزوۆ سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردىڭ مۇرالارىن ناسيحاتتاۋ، سول ارقىلى جاستاردىڭ پاتريوتتىق رۋحىن كوتەرۋ ونىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ، سۇبەلى ۇلەس قوسقانىن ايتا كەتكەن ءجون. ونىڭ باسقارۋشىلىق قىزمەتى مەن اعارتۋشىلىق ەڭبەگى ارقىلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ۇلكەن وڭ وزگەرىستەر ورنادى. اۋىلدىق مەكتەپتەردىڭ مارتەبەسى كوتەرىلدى. مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار اراسىنداعى ىنتىماق نىعايدى. ونىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى مەن تاجىريبەسى رەسپۋبليكا كولەمىندە تانىلىپ، باسقا ايماقتارعا ۇلگى بولدى. قىسقاسى، ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ اعارتۋشىلىق جانە باسقارۋشىلىق قىزمەتى قازاق ەلىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وشپەس ءىز قالدىردى. ونىڭ باستامالارى مەن ەڭبەكقورلىعى اۋىلدىق مەكتەپتەردى دامىتۋعا جانە جاستاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا ۇلكەن ىقپال ەتتى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ونىڭ ءىسى مەن مۇراسى ۇرپاقتار ءۇشىن ۇلگى بولىپ قالا بەرەدى.

سونداي-اق،  ۇلتشىلدىقتىڭ قامىتىن كيىپ، حالقىنان اجىراپ قالعان ارىسىمىز شاكارىم قۇدايبەردىۇلىن اقتاۋعا قاتىسقان 7 ادامنان تۇراتىن كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان ءباتتاش اعامىزدىڭ ايرىقشا ەڭبەگىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. الپىسىنشى جىلدارداعى  سول ءبىر باستاما بەرتىن كەلە شاكارىمنىڭ تولىق اقتالۋىنا نەگىز بولدى دا، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋ تاپسىرىلدى.

ونىڭ كورەگەندىلىگى جاستايىنان باستالعانى بەلگىلى. ەل اۋزىنا ىلىگىپ، ءىسى وڭعا باسقان تۇستاردا كوپشىلىك جەردە ونى قاس جىراۋداي تولعانىپ، ءسوزدى سارى قىمىزداي ساپىرادى ەكەن دەگەن ماداق سوزدەرى ءجيى ايتىلا باستادى. وعان ىزدەنىس پەن تاباندىلىقتان بولەك، كەمەل ويلى، ىسكەر باسشى حافيز ماتاەۆتىڭ قولداۋى دا كوبىرەك كۇش بەرگەن. بۇل تۋرالى سۇلتان ورازالى وسىلاي ەسكە الادى. قازىر كىمنىڭ ەڭبەگىمەن تانىسام دەيتىن بولساڭىز، الدىمەن ول تۋرالى جازىلعان باسقا دا ەڭبەكتەردى، ايتىلعان پىكىر-ەستەلىكتەردى قاراۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ال ءباتتاش سىدىقۇلى تۋرالى دەرەكتەر ىزدەي قالساق، ونىڭ ءبىلىمدار كىسى بولعانى تۋرالى قاپتاپ شىعا كەلەدى.

ءداستۇر مەن عۇرىپتى سەرىك ەتكەن

ءباتتاش سىدىقۇلى – تەك پەداگوگ، قايراتكەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دارىندى جازۋشى، اقىن ءارى جۋرناليست. ونىڭ شىعارماشىلىعى ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنا ارنالعان. ءوزىنىڭ ادەبي تۋىندىلارىندا ءباتتاش سىدىقۇلى قازاق ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، تۋعان جەرىنىڭ سۇلۋلىعىن، حالىقتىڭ تاريحىن، داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن تەرەڭ سەزىنگەن. سونىمەن قاتار، ادەبيەتكە بالا كەزىنەن قىزىعىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە-اق باستاعان. ونىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتى سارجال ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ قىزمەت ەتكەن جىلدارىندا اشىلىپ، ءاردايىم وقۋشىلارىنا ۇلگى بولدى. ءباتتاش سىدىقۇلى مەكتەپتە ادەبي-شىعارماشىلىق ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىپ، شاكىرتتەرىن جازۋعا، ولەڭ جازۋعا ىنتالاندىرىپ وتىردى.

سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىنداعى ەڭ بەلگىلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – «سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى» اتتى كىتابى. بۇل شىعارمادا اۆتور قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتى مەن ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ول ءتىلدىڭ ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە، تاريحىندا، جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىندا الاتىن ورنىنا باسا نازار اۋدارادى. كىتاپتا ءباتتاش سىدىقۇلى ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلارى مەن سەزىمدەرىن، قازاق ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعى مەن بايلىعىن سوزبەن سۋرەتتەيدى. شىعارمادا اۆتوردىڭ ۇلتتىق رۋحتى، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى، تىلگە دەگەن جاناشىرلىقتى سەزىنۋى ەرەكشە! «سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى» كىتابى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە، جاستاردى ءوز انا ءتىلىن سۇيۋگە، ونى دامىتۋعا شاقىرادى. ءباتتاش سىدىقۇلى بۇل تۋىندىسىندا ءتىلدىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن، ونىڭ ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزى ەكەنىن دالەلدەيدى. ودان وزگە، شىعارماشىلىعىندا تاريحي جانە مادەني تاقىرىپتار دا كەڭىنەن قامتىلعان. ول قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، اتا-بابالارىنىڭ كۇرەستەرىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتەدى. ونىڭ جازۋشىلىق ءستيلى – شىنايى، تۇسىنىكتى، ءارى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن.

***

ءباتتاش سىدىقۇلى تۋرالى مىنا ءبىر دەرەك سەلت ەتكىزبەي قويمادى. بىرەر جىلدا سىرەسكەن كەڭەس يمپەرياسىنىڭ كوبەسىن سوككەن جەلتوقسان وقيعاسنىڭ 40 جىلدىعى تاقاپ قالدى.  ۇلتىنىڭ ازاتتىعى مەن تەڭدىگى جولىندا شىبىن جانىن قۇربان ەتكەن اردا ازاماتتىڭ ءبىرى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اقتىق دەمى سەمەي توپىراعىندا ءۇزىلىپ ەدى.

 «حالىق قاھارمانى» قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ جاسىرىن جەرلەنگەن زيراتىن تاۋىپ، تۇڭعىش تىزە بۇگىپ، تاعزىم ەتكەن دە، قاراجات تاۋىپ،  جول كىرەسىن كوتەرىپ، قايراتتىڭ اناسى دامەتكەن مەن اكەسى نوعايبايدى وڭتۇستىكتەن الدىرتىپ، اس بەرگىزگەن دە، قالا ورتالىعىندا لەنيننىڭ ورنىنا قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەسكەرتكىشىن قويدىرتۋعا ۇيىتقى بولعان ءباتتاش اعامىز ەدى.

مۇنىڭ ءبارى ب.سىدىقۇلىنىڭ باسشىلىعىنداعى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باتىل بەلسەندىلىگىمەن جۇزەگە اسقانى جۇرتشىلىققا ءمالىم.

ونىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن تىندىرعان ءىسى وتە كوپ.   تىل تۋرالى كۇرەس باستالعان سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى  قاسيەتتى ءتىلىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن   تالماي ەڭبەك ەتتى. قايراتكەرلىك تانىتتى. العاش «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ اياسى الاش وتانىندا العاشقى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە كەڭىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە بىردەن بەدەل الدى. سول كەزەڭدە سەمەي قالاسىندا قازاق مەكتەبى ەكەۋ بولسا، ونىڭ سانى 9-عا جەتتى، جالعىز بالاباقشا الدەنەشەگە كوبەيدى. بۇگىنگى رەسپۋبليكامىزداعى بىلىكتى مەكتەپ-ليتسەيگە اينالىپ وتىرعان №37 ورتا مەكتەپ «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ سەمەيدەگى ءتول تۋماسى.

«تەكتىدەن تەكتى تۋادى، تەكتىلىك تۇقىم قۋادى» دەگەن بابالار ءسوزى بار. تەكتىلىك اتانىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن بويىڭا دارىپ، سۇيەككە بىتكەن اسىل قاسيەت. ونەگەلى وتباسىنىڭ يەسى ءباتتاش سىدىقۇلىنىڭ جارى، جانۇيانىڭ التىن دىڭگەگى ءۇمىت ومىربەكقىزى دا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت مارتەبەلى ماماندىقتىڭ يەسى – ۇستاز بولدى. تۇڭعىشتارى ەرلان ۇعا اكادەميگى، عىلىم دوكتورى، بەلگىلى شاكارىمتانۋشى عالىم، نۇرلان كەنشى-گەولوگ، نۇرجان بيزنەستىڭ وكىلى، كەلىندەرى شىرىن، ساۋلە، ەلميرالار دا ءبىر-ءبىر ونەگەلى وتباسىنىڭ تۇتقاسى. نەمەرەلەر، شوبەرەلەرى ەسەيىپ، ءوسىپ، وركەن جايۋدا.

***

تۇلعالىق بيىككە كوتەرىلگەن ازامات كەلەر ۇرپاققا ءوز ونەگەسىن قالدىرادى. جەتكىنشەكتەر سودان ءتالىم الادى. ۋاقىت وتە بەرەدى. بىرەۋلەر مۇلدەم ۇمىت بولادى. بىرەۋلەر ەل جادىندا ءومىر سۇرەدى.

كوڭىلدە ساقتالعان ادام - قاسيەتتى ادام. ءباتتاش سىدىقۇلى دا سونداي جان. ۇلت باردا، ۇرپاق باردا ەلمەن بىرگە ەسىمى دە جاڭعىرىپ تۇرادى.

عالىمجان مەلدەشوۆ،

جۋرناليست، قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz