جەلتوقسان كوتەرىلىسى - 1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا بولعان قازاق جاستارىنىڭ كسرو ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنە قارسى شىققان ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسى رەتىندە تاريحتا قالدى. بوستاندىققا، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان قازاق حالقى تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا. قازاق جاستارىنىڭ سول جولعى باس كوتەرۋى – كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا جانە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا جاساعان ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى بولدى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى بۇگىنگى قازاق جاستارى نە بىلەدى؟ ءبىز سۇراۋ سالدىق، ساۋالناما جاسادىق…

اسىلبەك الماس، ستۋدەنت:

– مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى قوعامدا جاستار اراسىندا «جەلتوقسان»  ءسوزىن تەك «جاڭا جىل» مەرەكەسىندە  عانا قولداناتىنداي كورىنەدى. قاتارلاس، ءبىر ارنادا جۇرگەن دوس-جارانداردىڭ قىس مەزگىلى باستالسا باتىس وركەنيەتىنە ەلىكتەپ، ساۋىق-سايران قۇرىپ كەتەتىنى كوڭىلگە قاياۋ سالاتىنى وتىرىك ەمەس. بىراق، كەشەگى ۇلت ابىرويى جولىندا شەيىت بولعان بوزداقتاردى ەسىركەپ، ەلەپ جۇرەتىندەرى دە بارشىلىق. 1986 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانىندا ءبىزدىڭ اعا-اپكەلەرىمىز باس كوتەرمەگەندە بۇگىنگى جاعدايىمىزدىڭ قانداي بولارىن ويلاۋ قيىن-اق. سول ءۇشىن «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» ماڭىزى زور، قۇندى ەكەنىن ءبىلۋ ءبىز ءۇشىن، جاستار ءۇشىن ماڭىزدى.

نەبارى 3-اق كۇنگە سوزىلعان كوتەرىلىستە 200-گە جۋىق ادام قايتىس بولىپ، 200-دەن استام جان اۋىر جارالانعان دەسەدى. كسرو IIM-ءنىڭ بۇيرىعى نەگىزىندە «قۇيىن-86» وپەراتسياسىن قولدانۋ ارقىلى ەرەۋىلشىلەردى جاپپاي باسىپ، جانشىعان بولاتىن. سول ۋاقىتتا اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن لاگەر تۇتقىندارىن اسكەر قاتارىنا قوسىپ، قارۋسىز، قاۋقارسىز تۇرعان قارا حالىقتىڭ توبەسىنە اڭگىر تاياق ويناتقانىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەس. كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردى جازالاۋ ناتيجەسىندە 1000-نان اسا ادام تۇتقىندالىپ، 264 ستۋدەنتتى وقۋدان شىعارعانى تاريحتان ءمالىم. بىراق، بۇل تسيفرلار ءالى دە قايتا قارالىپ، ءجىتى زەرتتەمەلەردەن ءوتۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

قانشاما ۋاقىت بويى تاۋسىلىپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى بۇگىنگى كۇنى لايىقتى تۇردە باعالاپ جاتقان جوقپىز. ونىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى «تاۋەلسىزدىك» كۇنىن جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتە الماۋىمىز. ءيا، ءبىز ءوز الدىنا دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەت شىعارمىز. الايدا، قيىن-قىستاۋ زاماندا ءوز ەلىنە قورعان بولا بىلگەن باتىر ۇل-قىزدارىمىزدى وزىمىزگە ۇلگى-ونەگە رەتىندە ءالى قالىپتاستىرا قويماعانبىز. بۇل اششى بولسا دا شىندىق. مەنىڭ زامانداستارىم، جاستار وسى جولدا ەڭبەك ەتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

دۇيسەن قاراقات، ستۋدەنت:

– «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى ءارى بەتبۇرىستى وقيعالاردىڭ ءبىرى. 1986 جىلعى 16-جەلتوقسان كۇنى الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنا جينالعان جاستار كەڭەس وداعىنىڭ ادىلەتسىز ساياساتىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا شىقتى. بۇل كوتەرىلىس تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى العاشقى باتىل قادامداردىڭ ءبىرى ەدى.

مەن ءۇشىن «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» ءمانى وتە تەرەڭ. قازاق جاستارى ول كەزدە ءوز ومىرلەرىن، بولاشاعىن قاتەرگە تىگىپ، ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەستى. اسىرەسە، ماسكەۋدىڭ قازاقستانعا جاڭا باسشى ەتىپ گەننادي كولبيندى تاعايىنداۋى – حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنا تيگەن اۋىر سوققى بولدى. سەبەبى بۇل شەشىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان جەتەكشىنى تاعايىنداۋ مۇمكىندىگىن ەلەمەي قابىلداندى. مۇنداي جاعداي ۇلتتىڭ نامىسىن وياتىپ، جاستاردى باتىل ارەكەتكە يتەرمەلەدى.

«جەلتوقسان كوتەرىلىسى» – تەك وتكەننىڭ تاريحى ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاققا بەرىلگەن ۇلكەن ساباق. ول بىزگە ۇلتتىق نامىستىڭ، بىرلىكتىڭ، جانە ادىلدىككە دەگەن ۇمتىلىستىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ەسكە سالادى. قازىرگى تاڭدا بىزدە ەركىن ءبىلىم الىپ، ءوز ويىمىزدى اشىق ايتۋ مۇمكىندىگى بار. بىراق بۇل تاۋەلسىزدىك بىزگە وزدىگىنەن كەلە سالعان جوق. سول جىلدارى الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەرلىگى مەن باتىلدىعى ارقاسىندا قول جەتكىزدىك.

ارۋجان ۆاحاپوۆا:

– «جەلتوقسان وقيعاسىنداعى» جاستاردىڭ باستى تالابى – ادىلەتتىلىك پەن ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتى ساقتاۋ – قازىرگى ساياسي شەشىمدەرمەن تىكەلەي بايلانىستى. سول ۋاقىتتاعى جاستاردىڭ باتىلدىعى بىزگە ءوز قۇقىعىمىزدى قورعاۋدى جانە ۇلتتىق مۇددەنى ءاردايىم الدىڭعى ورىنعا قويۋدى ۇيرەتتى. تاۋەلسىز قازاق جاستارى وسى وقيعادان ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋعا، جاۋاپكەرشىلىك الۋعا جانە قوعامداعى وزگەرىستەرگە ىقپال ەتۋگە ۇيرەنۋى ءتيىس. ال مەملەكەت بۇل باتىلدىقتى ەسكەرىپ، جاستارعا مۇمكىندىك بەرەتىن اشىق ءارى ادىلەتتى جۇيە قۇرۋى كەرەك. بۇل – جەلتوقسان رۋحىنىڭ ساباقتارى دەپ بىلەمىن.

«جەلتوقسان كوتەرىلىسى» قازاق قوعامىندا بىرنەشە ماڭىزدى وزگەرىستەرگە سەبەپ بولدى. ەڭ الدىمەن، ول حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتتى. قازاقتار ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن جانە تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىندى. ەكىنشىدەن، بۇل وقيعا كەڭەستىك بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگىن اشىپ كورسەتىپ، تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىستى كۇشەيتتى. كوتەرىلىستەن كەيىنگى جىلداردا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى قالاندى.سونىمەن قاتار، جەلتوقسان ەرلىگى ۇرپاقتارعا رۋحاني مۇرا بولىپ قالدى. ول ادىلەتتىلىك پەن ەركىندىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ۇلگىسى رەتىندە قوعامنىڭ ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋعا دەگەن سەنىمىن نىعايتتى.

ازيات جەتىبايۇلى، ستۋدەنت:

– «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىسۋشىلاردىڭ الدىندا ەكى جول تۇردى: ءبىرىنشىسى – ءۇنسىز باعىنۋ، ەكىنشىسى – ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعاۋ. ولار ەكىنشى جولدى تاڭدادى. جەلتوقساننىڭ سۋىق كۇندەرىندە الاڭعا شىققان مىڭداعان جاس تەك وزدەرىنىڭ ەمەس، بۇكىل ۇلتتىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى كوزدەدى. ولاردىڭ ارەكەتتەرى حالىقتىڭ جۇرەگىندەگى ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىستى كورسەتتى. الايدا بۇل وڭايعا تۇسپەدى: كوپتەگەن جاستار ۇستالىپ، قاماۋعا الىندى، قىسىمعا ۇشىرادى، كەيبىرى ومىرىمەن قوشتاستى. سول كۇندەرى كورسەتىلگەن قاتىگەزدىك تاريحتا ماڭگى ساقتالىپ قالدى.

«جەلتوقسان كوتەرىلىسى» ماعان ەلگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋدى، ەركىندىك پەن ادىلدىكتى باعالاۋدى ءتۇسىندىردى. بىزگە ولاردىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋ مىندەتى تۇر. بۇل – سول كەزدەگى باتىرلاردىڭ الدىندا ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سوندىقتان، «جەلتوقسان وقيعاسى» تەك تاريحي داتا عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ رۋحىنىڭ ماڭگى وشپەيتىن سيمۆولى دەپ بىلەمىن.

امينا ساتاي، ستۋدەنت:

– كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆتى قىزمەتىنەن الىپ، ورنىنا قازاق حالقىمەن بايلانىسى جوق گەننادي كولبيندى تاعايىنداۋى حالىقتىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتتى. بۇل شەشىم كسرو-داعى ورتالىق بيلىكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ كورىنىسى بولدى.سول ۋاقىتتا، الەۋمەتتىك جاعداي حالىقتى قاناعاتتاندىرمادى. ناقتى ايتقاندا، جاستارىنىڭ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى، ءبىلىم بەرۋ مەن مانساپتىق وسۋدە ادىلەتسىزدىك بايقالدى.

«جەلتوقسان كوتەرىلىسى» – بۇل ەركىندىككە دەگەن قازاق حالقىنىڭ  باتىل قادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل وقيعا تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى ماڭىزدى بەتبۇرىس بولدى. جاستاردىڭ باتىلدىعى مەن ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسى ۇلتتىڭ رۋحاني جىگەرىن وياتتى. مەن ءۇشىن بۇل كوتەرىلىس – ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنىڭ سيمۆولى جانە بولاشاققا باعىتتالعان ماڭىزدى تاريحي وقيعا.

كوپتەگەن قاتىسۋشىلاردىڭ ءومىربايانى، ەستەلىكتەرى مەن كۋالىكتەرى تولىق زەرتتەلىپ، جۇيەلەۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ولار تەك جەكە وقيعالار ەمەس، جالپى حالىقتىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمدەرى مەن ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسىن كورسەتۋى مۇمكىن. بۇل دەرەكتەر قازىرگى ۇرپاققا ساباق بولار ەدى.وسىنداي دەرەكتەردى جيناقتاۋ جانە جۇيەلەۋ – تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن تولتىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسادى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ازاماتتاردىڭ ەستەلىكتەرى مەن ءومىر جولى تەك ولاردىڭ جەكە تاعدىرلارى عانا ەمەس، سول ءداۋىردىڭ رۋحاني جاعدايىن، حالىقتىڭ ار-نامىسى مەن ەركىندىككە ۇمتىلىسىن سيپاتتايدى.

ماتەريالدى دايىنداعان ارۋجان بايجان

Abai.kz