(ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندىعىنىڭ كوزىمەن)

ۇمىتىلماس بەلەس

مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەتىن شارتتاردىڭ بىرىنە ۇلتتىق سانامىزدىڭ ايقىندىعى مەن تاريحي جادىمىزدىڭ بەكەمدىگى جاتارى داۋ تۋعىزباس بىلەم. ەندەشە، وسىناۋ اسىل قاسيەتتەردى حالقىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، ءار ۇل-قىزىمىزدىڭ تۇلا بويىنا تىنىمسىز ەگىپ، شيراتىپ، پىسىرە ءتۇسۋ ءلازىم. بۇل ءۇشىن وتكەن جولداردى سىن كوزبەن شولىپ، ءسۇزىپ، تيىسىنشە سانا مەن جادقا ءنار قۇيىپ، بولاشاق قادامعا قاجەت ءتالىم، ساباق الا بەرۋ كەرەك. 1986 جىلعى جەلتوقسان – تاپ سونداي كوزقاراستى تالاپ ەتەتىن وتە ماڭىزدى، قاسىرەتتى دە قاستەرلى كەزەڭ.

قوعامدىق قۇرىلىستىڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرە اۋىسۋىنا بايلانىستى قاۋلاپ شىققان قالىڭ كوسەمگە – «شەشەن ەمەس جوق ادام، ءبارى بىلگىش، ءبارى دە ەر» ساياساتشىلارعا – حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1917 جىلعى جەلتوقساندا مىنانداي ساۋال تاستاعان-دى:

«كەشەگى قارا كۇندەردە، جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە، جول تابا الماي سەندەلىپ، اداسىپ الاش جۇرگەندە – بۇل كۇنگى كوپ كوسەمدەر، سۇرايمىن، سوندا قايدا ەدىڭ؟ اقىل تاپپاي داعدارىپ، جاناشىر تاپپاي ساندالىپ، بارارىن قايدا بىلە الماي، جۇرگەن ءبىر كۇندە سان عارىپ – ەسەپسىز كوپ شەشەندەر، ءجونىڭدى ايتشى، قايدا ەدىڭ؟ سارىارقا سايران جەرلەرىم، كوك وراي شالعىن كولدەرىم، اسقار تاۋ، بيىك بەلدەرىم – ءبارىن جاۋعا الدىرىپ، قىسىلىپ قازاق تۇرعاندا – دانىشپاندار، قايدا ەدىڭ؟ اتادان بالا ايرىلىپ، قاناتى سىنىپ قايرىلىپ، قاسىرەت تولىپ جۇرەككە، تۇرعان ءبىر كەزدە قايعىرىپ – تولىپ جاتقان قامقورلار، ەلدە جوق ەدىڭ، قايدا ەدىڭ؟ قۇلانداي ۇركىپ ەلدەرىڭ، قالدىرىپ مەكەن جەرلەرىن، جاياۋ-جالپى، جالاڭاش، قاتىن، بالا ەرلەرىڭ اشتىقتان قىرعىن تاپقاندا – سىپىرا جومارت، قايدا ەدىڭ؟ كەدەيدىڭ سورىن قايناتىپ، مايدانعا جاسىن ايداتىپ، ءتىل جوق، كوز جوق، باسشى جوق، ولىمگە باسىن بايلاتىپ، جىبەرەردە، جانىم-اۋ، جاناشىر جاقىن، قايدا ەدىڭ؟»

قۇددى 1986 جىلعى جەلتوقسان تۇعىرىنان قازىرگى تاڭدا قويىلعان وتكىر سۇراقتار دەرسىڭ. وسىلايشا مويىنداماۋعا ۇياتى الدىندا ادال بولعىسى كەلەتىن اركىمنىڭ ءداتى شىداماسا كەرەك. راس، ۇستەم يدەولوگياعا، ياكي بيلەۋشى تورەگە ارقا سۇيەيتىن جادىگوي دە ەكىجۇزدى «باس ادامدار» ءۇشىن بۇلار جاي عانا جەل ءسوز، ويتكەنى ولار تاريحتى وزدەرى جاسايدى. ال ارلى كىسى ويلانباي تۇرا المايدى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن – wھو ءىs whو – ىشتەي «قايدا ەدىڭ؟» تۇرعىسىنان تارازىلايدى. ىشتەي دە بولسا قاي-قايسىسىنا دا لايىقتى باعاسىن بەرەدى.

ازاماتتى تانۋدىڭ بىردەن-ءبىر يماندى ولشەمىن بۇدان ءبىر عاسىر ىلگەرىدە، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ىلىمدەردىڭ سوڭىنا جاس شاعىندا شىراق الىپ ءتۇسىپ جۇرگەن پرولەتارياتتىڭ بولاشاق كوسەمى ءدال ايقىنداعان بولاتىن: «تاريحقا سىڭىرىلگەن ەڭبەكتەر تاريحي قايراتكەرلەردىڭ قازىرگى تالاپتارمەن سالىستىرعاندا نە بەرمەگەنىنە قاراي ەمەس، وزدەرىنەن بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا جاڭا نە بەرگەنىنە قاراي باعالانادى».

قاي زاماندا دا ازاماتتىققا سىن رەتىندە، ادامنىڭ ازاماتتىعىنىڭ ولشەمى، كىمنىڭ باعاسى قاي دەڭگەيدە تۇرعانىن ولشەر بەزبەن رەتىندە ەل باسىنا كۇن تۋعان ساتتەردى الۋ ءلازىم. جاسىراتىن نە بار، ادىلەت قۋام دەپ وت پەن سۋعا ءاي-ءشاي جوق قويىپ كەتەتىندەر پەندەشىلىك تۇرعىدا ۇتىلادى. وندايلاردىڭ كەز كەلگەن قيتۇرقى سۇزگىگە ءبىرىنشى بولىپ تۇتىلاتىنى بەلگىلى. ال قادامىن ءىش ەسەپپەن، ساناپ باساتىندار اڭقىلداق العاشقىلار وپ-وڭاي شىرمالىپ جاتاتىن تورلاردان ءدىن-امان قۇتىلادى. وندايلاردىڭ، ۋاقىتى كەلگەندە، بەلسەنە قۇتىراتىنى دا راس. وتكەن داۋىرلەر مۇنداي قادامدار مەن قىلىقتاردى دايەكتەر مىسالدارعا تۇنىپ تۇر، قازىرگى زامان دا كەندە ەمەس...

وتپەلى كەزەڭدە وتكىنشى ادىلدىك سالتانات قۇرىپ، جاڭا بەلسەندىلەر ءوز بىلىكتەرىمەن داۋىرلەيدى. سوندىقتان عوي جاقاڭنىڭ «قايدا ەدىڭ؟» دەپ قايران قالعانى. سوندىقتان عوي – «ەندى بۇگىن كىم جامان؟ دانىشپان ەمەس، كىم نادان؟ قامقور ەمەس، كىم جاۋىز؟ جومارت ەمەس، كىم ساراڭ؟ كوسەم ەمەس، كىم جالتاق؟.. جەتكىزدىڭ، اللا تاعالام» دەپ كۇيىنگەنى. سوندىقتان!

بۇگىندە سەكسەن التىنشى جىل سەرگەلدەڭىن ءسوز ەتە بەرۋ كەيبىرەۋلەرگە ۇنامايدى، ويتكەنى تاپ سول جىلعى جەلتوقسان تولقۋى، دۇرىسىن ايتقاندا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى جانە ولاردىڭ سول كوتەرىلىسكە كورسەتكەن ۇلت مۇددەسىنە ۇيلەسپەيتىن كوزقاراسى اشكەرەلەنىپ قالار ەدى. ستاندارتقا ەتى ۇيرەنگەن كەڭەس ەلىن جاپپاي ءدۇر سىلكىنتىپ، جالپاق الەمدى ەلەڭدەتكەن سوناۋ قازاق جاستارىنىڭ دۇربەلەڭدى قوزعالىسىنا كىم-كىمنىڭ قالاي قارايتىنى – ونىڭ وتانشىلدىعىنىڭ شىنايى تابيعاتىنا تارازى، ادىلەتسۇيگىشتىگىنە، ازاماتتىق كوزقاراسىنا ولشەم، كريتەري بولىپ تابىلادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، مۇنداي ار مەن ادالدىق ولشەۋىشىنە وندايلاردىڭ كوبى شىداس بەرمەيدى.

سەكسەن التىنشى جەلتوقساننىڭ قاھارلى ءۇش كۇنى مەن ىزعارى «جاڭا 37-ءنى» ەلەستەتىپ، ۇزاققا سوزىلعان قىرعي-قاباق احۋالدىڭ قايعىلى سالدارلارى، بۇرمالاۋلى جازالاۋلار تۋرالى از ايتىلعان جوق. ول – نەوستالينيزمنىڭ جان ايقايعا باسىپ اشۋ شاقىرۋى ەدى. ول – توتاليتارلىق جۇيەنىڭ رەپرەسسيالاۋ اپپاراتى باعىنىشتىلارىنا كورنەكى ۇلگى بولارلىق تەررور جۇرگىزىپ، جۇگەنسىزدىكپەن تايراڭداعان كەز بولاتىن. ول – پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىز ەس بىلگەلى بەرى تۇڭعىش رەت جيرەنىشتى جازالاۋشىلار مەن باعىندىرىپ-جۋاسىتۋشىلار دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراۋى-تىن. ول – يمپەريالىق كۇشتەردىڭ ءوز قاتارىنا بارلىق قازاق ەمەستەر مەن قازاقتاردىڭ جاعىمپاز دا جارامساق بولىگىن قوسىپ الۋعا، ءسويتىپ، قازاق حالقى مەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىنا سىنا قاعۋعا اشىق تىرىسقانىن كورسەتۋى-تۇعىن.

بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتقان 1990 جىلدىڭ جازىندا – تاۋەلسىزدىكتەن ءبىر جارىم جىل بۇرىن – جۋرناليستەر وداعى مەن ورال وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ۇيىمداستىرعان «اقتاڭداقتار»» ماسەلەسى جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا مىنبەسىنەن مەن وزىندىك باعامدى وسىلاي جاريا ەتكەن ەدىم. قازىرگى تاڭدا ەش سالماعى جوق بۇل سوزدەر ول تۇستا وعاش تا قاتقىل ەستىلگەن – سول كونفەرەنتسياعا قاتىسقان ءبىر دوس كەيىن ماعان زالدىڭ سىلتىدەي تۇنىپ تىڭداعانىن، ءار ءسوزىمنىڭ ەلەكتر توعى سوعىپ تىتىرەنتكەندەي اسەر ەتكەنىن ايتقان-دى.

ودان بەرى تالاي ۋاقىت ءوتتى، بىراق، ءبارىبىر، مەن سوناۋ انىقتاۋىشىمنان ەشتەڭە الىپ تاستاعىم كەلمەيدى. سەبەبى ول – جۇيە ديىرمەنى ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەگەننەن تۋعان اششى قورىتىندى، تاريحي شىندىق بولاتىن. بىراق تولىق شىندىق تا ەمەس سەكىلدى، تەك بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك...

كوتەرىلىسشىلەرگە اراشا

جۇيەگە، بيلىكتەگىلەرگە جاعىنۋ ىڭعايىمەن ءتىل بەزەپ، ايتەۋىر جاۋ تاۋىپ جازالاپ قالۋعا تىرىساتىنداردىڭ قىساستىعىن مەنىڭ وزىمە دە تىكەلەي تۇيسىنۋگە تۋرا كەلگەن ەدى.

1986 جىلعى 17 جەلتوقسان كۇنى كەشكىسىن مەن برەجنەۆ اتىنداعى جاڭا الاڭنان سوعان دەيىن تەك كينولاردان، شەتەل تەلەجاڭالىقتارىنان كوزگە ءتۇسۋى ىقتيمال اسكەري توڭكەرىس ياكي رەۆوليۋتسيالىق جاعداي سيپاتتى سۋرەت كوردىم. ۇلكەن الاڭنىڭ ءتورت بۇرىشىندا – الاۋلاپ جانعان ءتورت ماشينا. ءورت ءتىلى ۇزارىپ، ادام تولى الاڭ ۇستىنەن تونگەن قاراڭعى اسپانعا سۇعىنا ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر. ورتالىق مىنبەنىڭ ەكى قاناتى جاعالاي تىزىلگەن اسكەر. بۇرىن-سوڭدى كوزىمىزگە تىرىدەي تۇسپەگەن تۇرپاتتا: مۇزداي بوپ قۇرسانعان قالقاندارىمەن ۇرەيلەندىرە قاراۋىتادى. الاڭ ورتاسىندا – ەكى جەرگە دوڭگەلەنە شوعىرلانعان جاستار. «جا-سا، قا-زاق! دو-لوي، كول-بين!» دەپ، ءبىراۋىزدان، ءبىر ىرعاقپەن قوسىلا ايعايعا باسىپ تۇر.

نە بولعان مۇندا؟ مىناۋ نە؟ ءسابي ءوڭدى ءبىر بالا قولىنداعى تەمەكى قوراپشاسىن ءبىر بۇيىرىنە قۇلاپ وتقا ورانىپ جاتقان ءاۆتوموبيلدىڭ باۋىرىنا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى دە: «ءا، پپم عوي»، – دەپ تەرىس بۇرىلدى... اياعى اسپاننان كەلگەن، ءورت قۇشاعىنا بەرىلگەن «كوشپەلى ميليتسيا بەكەتى»...

ورىمدەي جاس قىز مەنىڭ قايران قالعان اڭقاۋ ساۋالىما ىزالى سارىنمەن قاتقىل جاۋاپ قاتىپ، الگىندە مىنا سولداتتاردىڭ الاڭ تولى قىز-جىگىتتى شوقپارمەن ۇرىپ جايراتىپ سالعانىن، سوققىعا جىعىلعان جەتپىس-سەكسەن ادامدى الدەقايدان شاپشاڭ پايدا بولا قالعان «جەدەل جاردەم» كولىكتەرى سالىپ-سالىپ اكەتكەنىن ايتتى...

سول تۇنگى ساعات ەكىدە بيىك دارەجەلى پارتاكتيۆ ءماسليحات قۇردى. شاماسى، ماڭىزدى جيىن نۇسقاۋىن ورىنداۋدى جەدەل قولعا العانى شىعار، جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى 18 جەلتوقسانعا قاراعان تاڭ قاراڭعىسىنان تەلەفوندى بەزىلدەتىپ، كوممۋنيستەردىڭ بىرقاتارىن كەڭسەگە جيىپ الدى. توپ-توپقا ءبولىپ، قالا اۋداندارىنا جىبەردى.

مەن تاپ كەلگەن وكتيابر اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بۇنداي جاعدايدىڭ باسقا رەسپۋبليكا ەمەس، تاپ قازاقستاندا بولۋى ىقتيمال-اۋ دەپ ەشقاشان ويلاماعانىن ايتىپ، باسىن شايقاپ وتىردى... ءبىر كەزدە وعان الدەكىم راتسيامەن اينابۇلاقتان ورتالىققا قاراي ءبىر ۇلكەن توپ – كوپ ادامدار لەگى شىققانىن حابارلادى. توپ الدىندا قولىن سىلكىلەي سويلەپ، جەكە-دارا ءبىر بەلسەندى كەتىپ بارا جاتقان كورىنەدى. حاتشى كولوننانى الاڭعا دەيىن ميليتسيامەن سەبەسىندەپ امان-ەسەن اپارۋدى تاپسىردى.... الاڭعا حالىق جاساقشىلارىن باستاپ تاڭەرتەڭ كەتكەن اۋاتكوم توراعاسى تۇستەن كەيىن ورالدى. «قىرىلىپ قالدى عوي قازاق جىگىتتەرى، – دەپ قۇپيالاي سىبىرلادى ول ماعان، – ءوتىپ بارا جاتقاندارىندا شوقپارمەن ءبىر سوعىپ قيرالاڭ ەتكىزەدى دە، كوشە جيەگىنە قاراي سۇيرەتىپ اكەتە بەرەدى...»

كەشكە قاراي ءبىزدى اۋداننان ءوز جۇمىس ورنىمىزعا شاقىرتتى. ورتالىق كوميتەتتە ازىرلەنگەن، جوعارعى كەڭەس تورالقاسى توراعاسىنىڭ اۋزىمەن ايتىلماق ءسوز ءماتىنىن قازاقشالاۋمەن شۇعىلداندىق. ۇزاماي ونىڭ سالقىنقاندى جۇزبەن جاريا ەتكەن «ءبىرلى-جارىم بۇزاقىلىق قادام وزگەرتە الماعان تىپ-تىنىش احۋال تۋرالى» كوپە-كورىنەۋ بۇرمالانعان، ەشكىم سەنبەيتىن حابارىن تەلەديدار شارتاراپقا تاراتتى...

قارۋسىز قىز-جىگىتتەردىڭ قالىڭ قاتارىنا الدەنەشە مارتە شابۋىل جاساعان سولداتتار قارلى الاڭدا جۇزدەگەن جاندى جۋساتىپ تاستادى، ولاردىڭ ورىندارىنان تۇرماي قالعاندارى قانشاما. جۇزدەگەن كىسى ءتۇرلى جاراقاتپەن اۋرۋحاناگا ءتۇستى. اسكەريلەر ۇرىپ-سوعىپ ءجۇرىپ ۇستاپ العاندارىن جۇك ماشينالارىنا جانسىز زات ءتارىزدى بەي-بەرەكەت لاقتىرا تيەپ، قوقىس شىعارعانداي، قالا سىرتىنا تاسي جونەلدى، ايدالاعا اپارىپ، ساموسۆال قورابىنان بەينە ءبىر كەرەكسىز قوقىسشا توكتى. ونداعان جىگىتتى الاڭنان وكشەلەي اتقىلاپ، تاۋعا قۋدى. ەسەپسىز كوپ قىز-جىگىتتى ميليتسيا بولىمشەلەرىنە قاماپ، ناشاقور ەتىپ كورسەتۋ ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. اسىرەسە قىزدارعا ايرىقشا قورلىق كورسەتكەن مىسالدار توبە شاشىڭدى تۇرعىزا دۇڭك-دۇڭك ەستىلىپ جاتتى. كوشەدە كەشتى قويىپ، تاپا-تال تۇستە ۇلتتىق نەگىزدە ۇستاپ الۋ، ياكي سوققىعا جىعۋ قالانىڭ ءار جەرىندە ورىن الدى. الاڭ شەتىنە ءجاي كورەرمەن رەتىندە تاقالعانداردىڭ ءوزى كىنالىگە اينالدى، ولاردى كۇپيا ورگان اگەنتتەرى تۇسىرگەن سۋرەتتەرى ارقىلى ەرتەڭىنە ىزدەپ تاۋىپ، ارقايسىسىنا پارتيالىق، كومسومولدىق، قىلمىستىق جازا ۇلەستىرۋگە كىرىستى...

25 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسى بولاتىنى جايىندا حابارلاندى. جۇمىستان سوڭ، كەشكە، 17–18 جەلتوقسان وقيعالارى ارنايى تالقىلانباق. مەن جان-دۇنيەمدى كۇيزەلتكەن سايكەسسىزدىك جايىندا ۇندەمەي قالا المايتىنىمدى ۇقتىم. ايتپاق ءسوزىمدى كەشكە دەيىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىم. قىزمەت كۇيبەڭدەرىنەن قول قالت ەتكەندە عانا شۇعىلدانعانىممەن، نەگىزگى ويلارىمدى جۇيەلەپ ۇلگەردىم، ولار قالام ۇشىنا وزدەرى سۇرانىپ تۇرعان، ويتكەنى ءبارى ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان بەرىك يلانىمىمنان تۋىنداعان ەدى.

سونداعى ءسوزىمنىڭ الدىن الا ازىرلەنگەن ءماتىنى مىناۋ: «كونەچنو، نيكاك نەلزيا وپراۆدات ەتۋ دەمونستراتسيۋ وبمانۋتوي پودسترەكاتەليامي ي ناتسيوناليستيچەسكيمي ەلەمەنتامي مولودەجي، نو ي نەلزيا ەە سلەپو وسۋجدات – نادو پونيمات، پورازمىشليات ۆسلۋح، اناليزيروۆات سيتۋاتسيۋ، فيلوسوفسكي وسمىسليت پرويسشەدشەە ي دەلات پراۆيلنىە ۆىۆودى. سلەدۋەت پريزناتسيا ۆ توم، چتو ۆ ەتوم دۆيجەني گلاۆنىم وبرازوم ۆينوۆاتى مى، ۆزروسلوە پوكولەنيە، پوكولەنيە وبرازوۆاننوە، مى، پارتينو-سوۆەتسكيە رابوتنيكي.

اتموسفەرا، تساريۆشايا ۆ سترانە دو كرۋتوگو پەرەلوما ۆ جيزني پارتي، ا يمەننو ناستروەنيە سامودوۆولستۆا، ۆسەدوزۆولەننوستي، سترەملەنيە پريۋكراسيت دەيستۆيتەلنوگو پولوجەنيا دەل، وترىۆ يدەولوگيچەسكوي، پروپاگانديستسكوي رابوتى وت جيزني پوستەپەننو «پودگوتاۆليۆالو» المااتينسكيح سوبىتي 17–18 دەكابريا ت.گ. تە دولگيە گودى «بلاگودۋشيا» پريتۋپيلي ۆ ناس چۋۆستۆو رەالنوگو، ي مى نە سموگلي تۆورچەسكي ۆوسپرينيات ستراتەگيۋ كرۋتوگو پەرەلوما، رەۆوليۋتسيوننوي پەرەسترويكي وبششەستۆەننوي جيزني ۆ چاستي ينتەرناتسيونالنوگو ۆوسپيتانيا. ۆرودە ۆسە مى ۆوورۋجيليس كرىلاتىمي فرازامي پارتي، نو نە سوۆسەم ۆنيكلي ۆ يح سۋت. مى گوردو گوۆوريلي و ۆاجنوستي چەلوۆەچەسكوگو فاكتورا، اپەلليرۋيا ەكونوميچەسكيمي تسيفرامي، پري ەتوم نە زادۋمىۆاليس و سوستاۆليايۋششيح ەتوگو پوكازاتەليا دۆيجۋششەي سيلى چلەنا وبششەستۆا، نە زادۋماليس و سوستوياني ەگو ينتەرناتسيوناليستسكيح كاچەستۆ ي پۋتياح وتتاچيۆانيا ينتەرناتسيوناليزما كاجدوگو ينديۆيدا.

فورماليزم، زاەۆشي ناشۋ يدەولوگيچەسكو-پروپاگانديستسكۋيۋ ماشينۋ، پو سۋتي وستانوۆيۆشي ەگو كولەسيكو، يمەنۋەموە ينتەرناتسيونالنىم ۆوسپيتانيەم، دال زنات و سەبە ۆ ەتي دني. ۆسە چيتالي پرويزۆەدەني لەنينا پو ناتسيونالنومۋ ۆوپروسۋ ۆ رازليچنىح ۋچەبنىح زاۆەدەنياح، نو منوگيە، پوسلە سداچي زاچەتوۆ ي ەكزامەنوۆ، يح زابىلي. ەسلي كتو ۆزگليانۋل تۋدا ۆ ەتي دني، تو ناشەل بى منوگو كوە-چەگو ۆ پولزۋ ۆىشەدشيح نا ۋليتسى مولودەجي. ۆەد نە سلۋچاينو وني نوسيلي پورترەت لەنينا ي ترانسپارانتى س ۆىدەرجكامي يز ەگو ترۋدوۆ. نو زارجاۆەۆشايا ناشا پروپاگانديستسكايا ماشينا تاك ي نە دوگادالاس وبياسنيت ەتوي سكانديرۋيۋششەي وبمانۋتوي مولودەجي تو، چتو وتدەلنىە ۆىسكازىۆانيا ۆوجديا وتنوسياتسيا ك كونكرەتنىم سيتۋاتسيام تەح ۆرەمەن ي چتو نا ۋچەنيە لەنينا نادو سموترەت ۆ رازۆيتي. ۆمەستو توگو، چتوبى پودنيات ناشيح لۋچشيح پروپاگانديستوۆ، اگيتاتوروۆ، لەكتوروۆ، ۋستانوۆيت نا پلوششادي ي ۋليتساح، پريلەگايۋششيح ك نەي، گرومكوگوۆوريتەلي، ي رازياسنيات ماسسە ناتسيونالنىي ۆوپروس نا سوۆرەمەنوم ەتاپە، مى تەريالي ۆرەميا نا ستياگيۆانيە ك پلوششادي ميليتسي ي ۆوەننوي سيلى ي تەم سامىم، كاك ني گوركو ۆ ەتوم سوزناتسيا، سپروۆوتسيروۆالي تو، چتو سلۋچيلوس پوسلە 7 چ. ۆەچەرا 17 دەكابريا. رازۋم گۋمانيستا نيكاك نە موجەت وپراۆدات پوستۋپكي وتدەلنىح سلۋجاك، كوتورىە پۋستيلي ۆ حود دۋبينكي، ساپەرنىە لوپاتى، ۆودومەتى، دىموۆىە شاشكي ي داجە رازيارەننىح سوباك نا يۋنوشەي ي دەۆۋشەك، نا 17–20-لەتنيح ناشيح دەتەي. ۆسە، كومۋ نە چۋجد گۋمانيزم، نيكاك نە سوگلاسياتسيا س پوستۋپكامي وتدەلنىح رۋكوۆوديتەلەي پرەدپرياتي، پودگوتوۆيۆشيح سپەتسيالنو ي سنابديۆشيح ليۋدەي، پريۆلەچەننىح ۆ ريادى درۋجيننيكوۆ، دۋبوۆىمي پالكامي، لومامي يز ارماتۋر، كۋسكامي دوروگوستوياششيح كابەلەي. نادو سموترەت پراۆدە ۆ گلازا، ك سوجالەنيۋ، منوگيە بليۋستيتەلي پوريادكا ۆ ەتي دني ۆ ودين ميگ وكازاليس ۆ رولي ۋسميريتەلەي ي كاراتەلەي.

نە لۋچشيم وبرازوم پوكازالي سەبيا وتدەلنىە يدەولوگيچەسكيە رابوتنيكي، بىۆاۆشيە ۆ ەتي دني ۆ كوللەكتيۆاح. چەم موجنو يزمەريت توت ۆرەد، كوتوروگو نانوسيت سەكرەتار رايكوما پارتي، گوۆورياششي پۋبليكە تاكيە سلوۆا: چتو ۆاجنو دليا ۆاس، چتوبى پەرۆىي سەكرەتار تسك بىل كازاحوم، يلي ۆ ماگازيناح بىل حلەب؟ ستول پريميتيۆنو-ۆۋلگارنوە رازياسنەنيە پارتينوگو رابوتنيكا وپاسنەي ي كوۆارنەي داجە سامىح جەستوكيح راسپراۆ، ەتو وچەۆيدنو ي نە ترەبۋەت دوكازاتەلستۆ.

نيكوگدا، نيكتو نە سموجەت رازرۋشيت درۋجبۋ كازاحسكوگو ي رۋسسكوگو نارودوۆ، ۆەرۋ ي ليۋبوۆ كازاحسكوگو نارودا ۆ لەنينسكۋيۋ پارتيۋ. چەرەز بولي ي سترادانيا ناتسي پريشلي ليۋدي ك ەتومۋ، ۆەكامي كوۆالي سۆياششەننىە ۋزى درۋجبى. نە سكاجۋ وب وبششەيزۆەستنىح پريمەراح ينتەرناتسيوناليستسكوگو اكتا كازاحسكوگو نارودا، پروياۆلەننىە ۆ رازنىە يستوريچەسكيە پەريودى ناشەي سترانى. ناپومنيۋ ليش و مالويزۆەستنوم شيروكومۋ كرۋگۋ ليۋدەي فاكتە – كازاحسكي نارود داجە توگدا، كوگدا ۆ رەزۋلتاتە ستراشنوگو پەرەگيبا پارتينو-سوۆەتسكيح رابوتنيكوۆ، دوپۋششەننوگو ۆ پروۆەدەني كوللەكتيۆيزاتسي ۆ كازاحستانە، پوتەريال وكولو دۆۋح ميلليونوۆ سۆوەي چيسلەننوستي، – نە پوتەريال ۆەرۋ ۆ پارتيۋ، ۆ رۋسسكي نارود. سلەدوۆاتەلنو، مى وبيازانى سۆياتو حرانيت، بەرەچ ەتۋ ۆەرۋ ي ليۋبوۆ. دەلات ۆسە، دليا توگو چتوبى ناشە پودراستايۋششەە پوكولەنيە ۆىروسلو ۆەرنىمي رەۆوليۋتسيوننىم تراديتسيام وتتسوۆ ي پودليننىمي ينتەرناتسيوناليستامي – ناش دولگ.

نادو رەشيتەلنو وتكازاتسيا وت ۋپروششەننوگو پونيمانيا سۋتي ي سمىسلا ينتەرناتسيوناليزما ي، سووتۆەتستۆەننو، وت سحەماتيچنوگو ۆەدەنيا رابوتى پو ينتەرناتسيونالنومۋ ۆوسپيتانيۋ. بيۋرو تسك پراۆيلنو وريەنتيرۋەت ناس ەتومۋ ۆوپروسۋ. دولگ پراكتيچەسكيح رابوتنيكوۆ – تۆورچەسكي وتنوسيتسيا ك ەتومۋ دەلۋ، وتبروسيت شابلونى، پەرەسترويتسيا ۆ مىشلەني. نەوبحوديمو پوستوياننو پومنيت لەنينسكوە ترەبوۆانيە و توم، چتوبى مى نيكوگدا نە وتنوسيليس فورمالنو ك ناتسيونالنومۋ ۆوپروسۋ. ۆەد سوبليۋدەنيە تاكتا ۆ ناتسيونالنىح ۆزايمووتنوشەنياح – ەتو پرينتسيپ ينتەرناتسيوناليزما. لەنين ۋچيل، چتو ۆ پروشلوم ۋگنەتەننىە نارودى يمەيۋت پوۆىشەننۋيۋ چۋۆستۆيتەلنوست ك ۆوپروسام، كاسايۋششيمسيا ناتسيونالنوگو دوستوينستۆا ي گوردوستي، ۆوت دوسلوۆنو: «ني ك چەمۋ نە چۋتكي «وبيجەننىە» ناتسيونالى، كاك ك چۋۆستۆۋ راۆەنستۆا، حوتيا بى داجە پو نەبرەجنوستي، حوتيا بى داجە ۆ شۋتكۋ، ك نارۋشەنيام ەتوگو راۆەنستۆا سۆويمي توۆاريششامي پرولەتاريامي. ۆوت پوچەمۋ ۆ داننوم سلۋچاە لۋچشە پەرەسوليت ۆ ستورونۋ ۋستۋپچيۆوستي ي مياگكوستي ك ناتسيونالنىم مەنشينستۆام، چەم نەدوسوليت».

حوتيم مى توگو، يلي نە حوتيم، نو ۆسياكوە نارۋشەنيە تاكتا پرينيماەتسيا زا ۋنيجەنيە ناتسيونالنوگو دوستوينستۆا. نەچەگو سكرىۆات، ۆ ەتي دني، دا ي رانشە، ۆ وبششەستۆەننوم ترانسپورتە، نا ۋليتسە منوگيە يز ناس بىلي سۆيدەتەليامي ميمولەتنىح نەگاتيۆنىح پەرەپالوك، كوگدا، بەزۋسلوۆنو نەزرەلىە ليۋدي، كونەچنو، دنو وبششەستۆا، پروياۆليالي نەۋۆاجەنيە، پرەزريتەلنو وتزىۆاليس و كورەننوي ناتسيونالنوستي، ۆسپومينايا دورەۆوليۋتسيوننىە پروزۆيششا. يمەننو تاكيە پوليتيچەسكي نەگراموتنىە ليۋدي ۆوسپرينيالي نەودوبرەنيە مولودەجيۋ رەشەنيا پلەنۋما كاك پروتيۆوستويانيە رۋسسكومۋ نارودۋ. ك سوجالەنيۋ، ي ۆ ەتوم دومە پريحوديلوس سلىشات نەكوە ساديستسكو-ۋدوۆلەتۆورەننوە ۆىراجەنيە كوە-كوگو، گوۆورياششەگو، چتو نادو بىلو نە تولكو بيت، نو ي پوبولشە ۋبيۆات، چتوبى يم نە بىلو پوۆادنو.

سوبىتيا ەتيح دنەي پوكازالو، چتو نە ۆسە ريادوۆىە ليۋدي رازليچايۋت تاكيە، كازالوس بى، ديامەترالنو پروتيۆوپولوجيىە پونياتيا، كاك ينتەرناتسيوناليزم ي شوۆينيزم، كاك پاتريوتيزم ي كوسموپوليتيزم، نە وتليچايۋت پونياتيا ناتسيونالنوگو وت ناتسيوناليزما. ۆ سوزناني منوگيح – مەجدۋ نيمي پروستو پوستاۆلەن زناك راۆەنستۆا.

نەت سەيچاس ۆوزموجنوستي ۆداۆاتسيا ۆ پودروبنىي اناليز دەيستۆيتەلنوستي، ۆسە جە پريۆەدۋ ودين فاكت دليا رازمىشلەنيا. ەتو كاساەتسيا نەدورابوتوك ورگانوۆ نارودنوگو وبرازوۆانيا. نيكومۋ نە سەكرەت، چتو ۆ شكولاح س رۋسسكيم يازىكوم وبۋچەنيا كازاحسكي يازىك پرەپوداەتسيا فورمالنو، فاكۋلتاتيۆنو، ۆ وسنوۆنوم تولكو دليا كازاحسكيح دەتەي. روديتەلي وستالنىح، دا ي ۋچيتەليا، سچيتايۋت، زاچەم زابيۆات گولوۆۋ رەبەنكۋ ياكوبى نەنۋجنىم يازىكوم. تەم سامىم، مى وتكازىۆاەمسيا ۆوسپيتىۆات ۋۆاجەنيە ۆ دەتياح ك يازىكۋ، كۋلتۋرە كورەننوگو ناسەلەنيا، ت.ە. پو سۋتي پروتيۆورەچيم ينتەرناتسيوناليستسكيم پولوجەنيام ۆ پوليتيكە پارتي.

بوربا س پروياۆلەنيامي ناتسيوناليزما نە بۋدەت ەففەكتيۆنوي، ەسلي زادەۆايۋتسيا لەگكورانيمىە ناتسيونالنىە چۋۆستۆا نارودا. ۆسپومنيتە يستوريۋ بوربى پارتي پروتيۆ ۆەليكودەرجاۆنوگو شوۆينيزما ي مەستنوگو ناتسيوناليزما، تراكتوۆكۋ پارتي و توم، چتو ناتسيوناليزما پوروجداەت شوۆينيزم. پەرەجيتكي ەتيح ۋكلونوۆ ك سوجالەنيۋ ي نىنە يمەيۋت مەستو. پوەتومۋ، ۆو-پەرۆىح، نادو پومنيت، چتو ۋچەت ي زايگرىۆانيە س ناتسيونالنىمي چۋۆستۆامي – سوۆەرشەننو رازنىە ۆەششي. ۆو-ۆتورىح، نادو پومنيت، چتو س كاجدىم ۋكلونوم، بۋد تو ناتسيوناليزم پرەدستاۆيتەلەي بولشوي ناتسي، يلي ەتو ناتسيوناليزم پرەدستاۆيتەلەي مالوي ناتسي، بوروليس پروتيۆ نيح كوممۋنيستى سووتۆەتستۆۋيۋششەي ناتسي، بوروليس تاك، كاك مۋدرو ۋچيلا پارتيا. ەتو نام نادو پومنيت. منە گلۋبوكو زاپالي ۆ دۋشۋ سلوۆا رۋسسكوگو كازاحستانسكوگو پيساتەليا، پرويزنەسەننىە يم نا پلەنۋمە سويۋزا پيساتەلەي ي وبراششەننىە پروتيۆ سحەماتيچنوگو پونيمانيا ينتەرناتسيوناليزما. نەمالو منوگوناتسيونالنىح دەرەۆەن ۆ رەسپۋبليكە، گوۆوريل ون، ي ۆ كاكوي بى يز نيح ني پوشەل، سرەدي ريادوم جيۆۋششيح – كازاح زناەت وبيازاتەلنو دۆا يازىكا، نەمەتس – تري، ا رۋسسكي – ودين. سامومنەنيە، سوزنانيە نەكوەي يسكليۋچيتەلنوستي، گوۆوريل ون، نە پوزۆوليلو نام ۆوسپرينيات سۆوەۆرەمەننو يزۆەستنۋيۋ كنيگۋ سۋلەيمەنوۆا. نە بۋدۋ دالشە ۆداۆاتسيا ۆ پودروبنوستي، نو كوگدا ەتي وتريتساتەلنىە كاچەستۆا، ساموكريتيچنو ۆسكرىتيە ەتيم مىسليتەلەم، وبنارۋجاتسيا ۆ وبىۆاتەلياح، ۆ ليۋدياح س مەلكوي دۋشوي، نەترۋدنو پرەدستاۆيت سەبە پوسلەدستۆي ۆ ناتسيونالنىح ۆزايمووتنوشەنياح.

سبليجەنيە ي سليانيە ناتسي – ەتو زاپيسانو ۆ پروگراممە پارتي. نو پارتيا نە وتريتساەت، چتو ەتو يستوريچەسكي دولگي پروتسەسس. ۆسە جە مى، پراكتيچەسكيە رابوتنيكي، تاك زاحۆاچەنى پەرسپەكتيۆوي سليانيا ناتسي، چتو پروياۆلياەم پورويۋ ۆ سۆويح دەيستۆياح نەوپراۆداننۋيۋ سپەشكۋ. توروپليۆوست ي پوسپەشنوست ۆ سبليجەني ي سلياني ناتسي موجەت ليش پوۆرەديت دەلۋ پولنوگو ي وكونچاتەلنوگو ۋتۆەرجدەنيا دوۆەريا مەجدۋ نارودامي. لەنين ۋكازىۆال، چتو پروچنوگو سويۋزا نارودوۆ نەلزيا وسۋششەستۆيت سرازۋ، دو نەگو نادو دورابوتاتسيا س ۆەليچايشەي تەرپەليۆوستيۋ ي وستوروجنوستيۋ، چتوبى نە يسپورتيت دەلو، چتوبى نە ۆىزۆات نەدوۆەريا.

تەم بولەە نە پوموگاەت ەتومۋ دەلۋ كنۋت.

ۆ ەتي دني، ۆسە كوممۋنيستى ي كومسومولتسى، پوپاۆشيەسيا ۆ رۋكي ورگانوۆ ۆ پەريودى وبلاۆ، بەسپرەكوسلوۆنو يسكليۋچايۋتسيا يز پارتي ي يز كومسومولا. ۋسترايۆايۋتسيا دوپروسى، توۆاريششەسكيە سۋدى، ا تەح، كتو نە ۆىپۋششەن ەششە نا ۆوليۋ، وچەۆيدنو، جدۋت ناستوياششيە سۋدى. پوسكولكۋ مى نە ريادوۆايا پارتينايا ورگانيزاتسيا، ا پارتينايا ورگانيزاتسيا اپپاراتا پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي، يا ۆنوشۋ تاكيە پرەدلوجەنيا: 1) نادو وتبروسيت ۆسياكۋيۋ پرەدۆزياتوست پري راسسموترەني دەل ۋچاستنيكوۆ دەمونستراتسي، وتبروسيت ۆو يميا بۋدۋششەگو، وتليچات وبمانۋتىح وت پودسترەكاتەلەي. يح لۋچشە ي پراۆيلنو – نە ناكازىۆات، ا پروسۆەششات ي ۆوسپيتىۆات; 2) نەوبحوديمو ستروگو سپروسيت س تەح، كتو وسوبو ۋسەردستۆوۆال، ناحودياس ۆ رياداح بليۋستيتەلەي پوريادكا – سولدات، ميليتسيونەروۆ، درۋجيننيكوۆ، تاكجە س گورودسكيح وبىۆاتەلەي ي حۋليگانوۆ، ي تاكجە ۆەستي س نيمي ۆوسپيتاتەلنۋيۋ رابوتۋ ۆ ينتەرناتسيوناليستسكوم پلانە.

رەزيۋمە تاكوە: سام فاكت وبراششەنيا تسك پارتي، سوۆمينا، پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي پراۆيلنىي. مۋدرو پوستۋپيلا پارتيا، چەتكو راسكلادىۆايا ەتو ياۆلەنيە پو پولوچكام ۆ سووبششەني تاسس. ناشا زاداچا – ۆسەمەرنو سپوسوبستۆوۆات دالنەيشەمۋ ۋكرەپلەنيۋ درۋجبى نارودوۆ، پوموچ ەششە بولەە تەسنومۋ سپلوچەنيۋ ۆسەح سلوەۆ ناسەلەنيا ۆوكرۋگ پارتي ۆو يميا كوممۋنيزما».

سونداعى ءسوزىمنىڭ الدىن الا ازىرلەنگەن ءماتىنى وسىنداي ەدى، سونى بۇگىن قازاقشالاپ بەرەر الدىندا مىنانى ايتا كەتۋدى ورىندى كورىپ وتىرمىن... ول كەزدە مەن دە، باسقا دا وسىناۋ ءدۇبىرلى وقيعانىڭ اۋقىمىن، تاريحتا الار ورنىن ءدال بىلە قويعان جوق بولاتىنبىز. انىعى، قايتا كۇرۋ ساياساتى جاريا ەتكەن دەموكراتياعا مالدانىپ، ىزعارلى كۇندەردە الاڭعا جينالعان جاستار مەن ۇلت زيالىلارىنىڭ تالپىنىسى كومپارتيانىڭ باسشىلىعىمەن اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. اقيقات كەيىنىرەك اشىلدى. العاشقى ايلاردا تالاي جاس ازامات ساياسي ايىپ تاعىلىپ سوتتالدى. مەن ولاردىڭ ءتىزىمىن، ءوزىمنىڭ 1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا سويلەگەن ءسوزىمنىڭ قازاقشاسىنان بۇرىن، بەلگىلى زەرتتەۋشى، قارت قالامگەر توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەگىنەن الىپ كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.

ءتۇرلى مەرزىم كەسىلىپ جازالانعان جىگىتتەر:

راحمەتوۆ قۇرمانعازى ادەنۇلى – قازمۋ-دىڭ ستۋدەنتى، 7 جىل; جۋاندىقوۆ بولات دۇيسەنۇلى – ەت كومبيناتىنىڭ جۇمىسشىسى، 5 جىل; تىلەگەنوۆ جارمۇحانبەت – الماتى تەاتر-كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 5 جىل; مەيىربەكوۆ ەركىنبەك بوكەنبايۇلى – سمۋ-23-ءتىڭ ەلەكترمەن دانەكەرلەۋشىسى. 4 جىل; راساليەۆ نۇرلىباي جولدىبايۇلى – سمۋ-23-ءتىڭ بەتونشىسى، 4 جىل; دەكەلباەۆ ەرلان ءابدىراشۇلى – «راديوتەحنيكا» ماگازين-سالونىنىڭ ينجەنەرى، 6 جىل; قالمۇراتوۆ قۇربانباي حايرۋللاۇلى – جۇمىسسىز، 5 جىل; اسىلباەۆ مولداعالي مولداحانۇلى – جۇمىسسىز، 7 جىل; مۇزافاروۆ اليك قۇنداقبايۇلى – سمۋ-23-ءتىڭ تاس قاشاۋشىسى، 4 جىل; شىنىباەۆ نۇرمان الىبەكۇلى – پوليتەحنيكۋم ستۋدەنتى، 8 جىل; ەرمەكوۆ توقتار – اگتحي ستۋدەنتى، 5 جىل; وتارباەۆ كەنجەباي – سمۋ-11-ءدىڭ ءپىسىرۋشىسى، 6 جىل; نالىباەۆ امانجول – ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى كاپيتانى، 5 جىل; قۇدايبەرگەنوۆ راسىلحان ومارۇلى – كينوتەحنيكۋم ستۋدەنتى، 5 جىل; بيسەمباەۆ ەرلان بەرماحانۇلى – الماتى زووۆەتينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 8 جىل; بايبولوۆ دۇيسەنبەك – بايلانىس تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 5 جىل; يسابەكوۆ ءسابيت قالدىقازىۇلى – سمۋ-30-دىڭ بەتونشىسى، 4 جىل; ايماحانوۆ قۇتتىبەك اۋەلبەكۇلى – سمۋ-11-ءدىڭ بەتونشىسى، 5 جىل; مولدىباەۆ ءادىل ابدەتۇلى – ۋپتك-نىڭ بەتونشىسى، 5 جىل; رامازانوۆ اماندىق ءسابيتۇلى – كيروۆ اتىنداعى زاۆودتىڭ ءجۇمىسشىسى، 5 جىل; ەسبوسىنوۆ امانجول اسەتۇلى – سمۋ-39-دىڭ بالتاشىسى، 3,5 جىل; رۋزيەۆ ابايدۋللا ابدۋللاۇلى – كيروۆ زاۆودىنىڭ جۇمىسشىسى، 5 جىل; بايسىمبەكوۆ ەرلان مامىرحانۇلى – اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 5 جىل; تاۋباەۆ باقىتقالي ارتىقبايۇلى – رسۋ-دىڭ بالتاشىسى، 4 جىل; ەگىزەكوۆ ارىستان نازىمبەكۇلى – الماتى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتى №5 تسەحىنىڭ جۇمىسشىسى، 4 جىل; رامازانوۆ اسقار رايىمبەتۇلى – جۇمىسسىز، 5 جىل; شاباروۆ التاي قونىسبايۇلى – الماتى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتىنىڭ جۇمىسشىسى، 3 جىل; ەسىمباەۆ قادىر سەيىتحانۇلى – ادك-ءنىڭ جۇمىسشىسى، 3 جىل; يمانباەۆ ەرمەك قوشتايۇلى – تالعارداعى №4 سپتۋ وقۋشىسى، 3 جىل; ابىلقايىروۆ قاسىم بەردىقوجاۇلى – الماتى ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 5 جىل; مالىبەكوۆ ەرجان ءابدىراحمانۇلى – №1 اۆتوپارك سلەسارى، 5 جىل; بايعانديەۆ تىلەك – №1 اۆتوپارك جۇرگىزۋشىسى، 6 جىل; داۋلەتوۆ جەڭىس سادىقۇلى – اگتحي ستۋدەنتى، 4 جىل; ەسجانوۆ تىنىشبەك قارلىبايۇلى – سحي ستۋدەنتى، 5 جىل; ەسىركەپوۆ ۋىزبەك شاكىرۇلى – سحي ستۋدەنتى، 5 جىل; ورازباەۆ دۋمان پىشانۇلى – سحي ستۋدەنتى، 3 جىل; راحمەتوۆ قايرات راحاتۇلى – ااسي ستۋدەنتى، 4 جىل; اۋەزوۆ جالەل اۋەزۇلى – ازۆي ستۋدەنتى، 5 جىل; ابدىرەەۆ ەلامان كەڭەسۇلى – قۇرىلىس تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 4 جىل; ارىمبەكوۆ جاناس قۋاتبەكۇلى – «پورشەن» زاۆودىنىڭ توكارى، 5 جىل; قامباروۆ قالدىبەك باحىتبايۇلى – ازۆي ستۋدەنتى، 5 جىل; بەكبوسىنوۆ اسقارباي – قۇرىلىس تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 2 جىل; ابدىقۇلوۆ مىرزاعالي – شامالعان اتپ كۋرسىنىڭ وقۋشىسى، ءولىم جازاسى; جۇماجانوۆ ەرىكجان دوسانۇلى – سحي ستۋدەنتى، 3 جىل; قايرانبەكوۆ باۋىرجان وقتاشۇلى – ااسي ستۋدەنتى، 3,5 جىل; مۇلىكباەۆ وتكىرحان قوشقارۇلى – جۇمىسسىز، 3,5 جىل; قۋاندىقوۆ ەرمۇحامەد ابدىكەرىمۇلى – قازمۋ ستۋدەنتى، 5 جىل; ابدىقادىروۆ بەرىكبول ءنۇسىپۇلى – جۇمىسسىز، 2 جىل; قوجاحمەتوۆ حاسەن كارىپجانۇلى – قازاق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ رەداكتورى، 4 جىل; قاراباەۆ شورا حالىقۇلى – قازمۋ پرورەكتورىنىڭ كومەكشىسى، 6 جىل; تۇكەنوۆ قانات جەڭىسۇلى – ازۆي ستۋدەنتى، 3 جىل; ىسماعۇلوۆ ورال المەنۇلى – قازمۋ ستۋدەنتى، 3 جىل; جولبولدين بەرىكجان ەلەمەسۇلى – جۇمىسسىز، 3 جىل; رىسقۇلبەكوۆ قايرات نوعايبايۇلى – ااسي ستۋدەنتى، ءولىم جازاسى; تاشەنوۆ تۇگەلباي تۇرمانۇلى – سمۋ-37-ءنىڭ بالتاشىسى، 15 جىل; تايجۇماەۆ جامبىلبەك – الماتى ەلەكتروتەحنيكۋم ستۋدەنتى، 14 جىل; كۇزەمباەۆ قايىرگەلدى – سمۋ-40-تىڭ جۇمىسشىسى، 14 جىل; قاسەنوۆ رۇستەمبەك قادىربەكۇلى – ادك جۇمىسشىسى، 2 جىل; قانەتوۆ امانباي دۇيسەنۇلى – اگتحي ستۋدەنتى، 3 جىل; ايتمۇرزاەۆ قۇرمانعازى – اگتحي ستۋدەنتى، 4 جىل; يمانقوجاەۆ باقتىبەك جۇمابەكۇلى – اگتحي ستۋدەنتى، 3,5 جىل; قاسەنباەۆ مەيرامعازى جاينارۇلى – اگتحي ستۋدەنتى، 2 جىل; كوپەسباەۆ ەرتاي تاڭىربەرگەنۇلى – ااسي ستۋدەنتى، 4 جىل; ۋاقوۆ اركەن باتتالۇلى – ااسي دوتسەنتى، 8 جىل; شايمەردەنوۆ ەرىك تۇرلىعازىۇلى – ازۆي ستۋدەنتى، 3 جىل; شەكەربەكوۆ مۇراتبەك جانداربەكۇلى – № 67 شاحتانىڭ پروحودچيگى (جەزقازعان وبل.); ارىنعازيەۆ بولات تولەعازىۇلى – العا قالاسى جاسوسپىرىمدەر مەكتەبىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى، 2 جىل 6 اي; تەلەۋوۆ بولات قويشىبايۇلى – 2 جىل 6 اي; قالبوكەنوۆ بەرىك قۇتىربايۇلى – العا قالاسى سپتۋ-2 دەنە تاربيەسىنىڭ جەتەكشىسى، 2 جىل; بايانعازين ازامات ماقۇلبەكۇلى – تيتان-ماگني كومبيناتىنىڭ (وسكەمەن) سلەسارى. I جىل; اردىنقانوۆ ەربول جارىقجانۇلى – پەدۋچيليششە ستۋدەنتى (وسكەمەن), 1 جىل; ساقاتوۆ تۇرسىنحان سەلىحانۇلى – تاۋ-كەن تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى (وسكەمەن), 2 جىل ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى; اقتانوۆ ەربول داركەنۇلى – پەدينستيتۋت ستۋدەنتى (وسكەمەن), 1 جىل 6 اي; ماشانلو رۇستەم يبراگيمۇلى – پەدينستيتۋت ستۋدەنتى (تالدىقورعان), 2 جىل; نۇكەنوۆ امانگەلدى تەمىرشوتۇلى – اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى (تسەلينوگراد), 3 جىل.

مىنا قىزدار دا ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالدى:

ءسابيتوۆا جانسايا الكەيقىزى – الماتىداگى №19 جۇمىسشى جاستار ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى، 5 جىل; سالىقوۆا ناعيما اسقارقىزى – الماتى باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ بۋحگالتەرى، 3 جىل; ەسپەنبەتوۆا قانشايىم مۇحاتقىزى – «پورشەن» زاۋىتىنىڭ توكارى، 3 جىل 6 اي; ماحمەتوۆا ايتكۇل ابدىراحمانقىزى – №1 باسپاحانانىڭ جۇمىسشىسى، 2 جىل; ابىلقايىروۆا گۇلنار بەردىقوجاقىزى – باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 3 جىل; پانينوۆا گۇلۆيرا تولەبايقىزى – باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل; شاماەۆا گاليمات ابەنقىزى – باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى. 2 جىل; لەپەسباەۆا گۇلنار سابىرعاليقىزى – باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل; راقىمجانوۆا گۇلميرا اكىمجانقىزى – باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل; يمانباەۆا قايىپحان سۇلتانقىزى – «پورشەن» زاۋىتىنىڭ توكارى، 3 جىل; رامازانوۆا عاليا فايزۋللاقىزى – تىگىنشى-موتوريستكا، 1 جىل (ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى); مەرگەنوۆا باقشا – مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى جۇمىس ىستەمەگەن، 3 جىل; اليەۆا راۋشان – قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل; ەركىنبەكوۆا ءاليا تورەحانقىزى – قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي; دوسانوۆا جانات ابدىراحمانقىزى – قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي; مۋسينا گۇلدەن قانافياقىزى – قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي; سارسەنبەكوۆا رايسا مىرزابەكقىزى – بۋحگالتەر-رەۆيزور، 2 جىل; كارىمعازينا گۇلجان عازيزقىزى – كووپەراتيۆ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل; سەرەكەنوۆا انار جەمىسحانقىزى – زاڭ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي; ايتجانوۆا جانات ناۋكەنقىزى – پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي; شىنىقۇلوۆا ءلايلا بەكەنقىزى – پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى; شوقاەۆا عاليا قۇدىسقىزى – جاتاقحانا ۆاحتەرى، 2 جىل; مۋسينا مانشۇك جاناتقىزى – زاڭ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي قارا جۇمىسقا جىبەرىلگەن.

سونىمەن، بار بولعانى بىرنەشە ايدان كەيىن 2 ازاماتقا ءولىم جازاسىن بەرۋ تۋرالى ۇكىم شىعارىلادى، 72 جىگىت باس بوستاندىعىنان ايرىلادى، بىرەۋى ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسىن الادى. سونداي-اق، 20 جاس قىز باس بوستاندىعىنان ايرىلادى، 2 قىزعا ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى بەرىلەدى، تاعى بىرەۋى قارا جۇمىسقا جىبەرىلەدى.

توقتار اعامىز ىزعارلى جەلتوقساندا وزگە زارداپ شەگۋشىلەر جايىن دا قاراعانىن جازادى. سولاردى دا شولايىق.

قازاق سسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا جەلتوقسان وقيعاسىندا جاراقات الىپ اۋرۋحانالارعا تۇسكەن ادامداردىڭ سانى 83 ەكەن. ولار №2, №4, №5 قالالىق كلينيكالىق، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 4-ءشى باس باسقارماسىنىڭ ورتالىق جەدەل دارىگەرلىك جاردەم بەرۋ، ورتالىق قالالىق كلينيكالىق، الماتى وبلىستىق اۋرۋحانالارىنا، حيرۋرگيا ينستيتۋتىنا جاتقىزىلعان كورىنەدى.

قاقتىعىس كەزىندە 44 ادام باس سۇيەگى مەن ميىنان جاراقات الىپتى. اسكەريلەر، ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى، جاساقشىلار قورعانسىز جەلتوقسانشىلاردى اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ، اسقان قاتىگەزدىك كورسەتكەن. اۋرۋحاناعا تۇسكەندەردىڭ ىشىندە ميى قوزعالعاندارى، ومىرتقاسى ومىرىلعاندارى، جاق سۇيەكتەرى، قابىرعالارى، اياق-قولدارى، بەت-اۋىزدارى جاراقاتتانعاندارى كوپ بولعان. پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى ن. سادىقوۆتىڭ كەۋدەسىنە پىشاقپەن كوپتەگەن جارا سالىنعان. 21 ادامنىڭ ميى شايقالعان.

اۋرۋحانالارعا جاتپاي، امبۋلاتوريالىق ەمدەۋ جولىمەن مەديتسينالىق جاردەم كورسەتىلگەن ادامدار سانى 286. ءارتۇرلى جاراقات العان وسى ادامداردىڭ 281-ءى قازاق، 5-ەۋى باسقا ۇلت وكىلدەرى. العاشقىدا قورقىپ، قاشقاقتاپ جۇرگەن، جاراقات جانىنا باتقان سوڭ دارىگەرلەرگە كورىنگەندەر ىشىندەگى 20 ادامنىڭ ميى قوزعالعان. كوپشىلىگى باسىنان جاراقاتتانعان.

ءسويتىپ، سوققى جەگەن، يزولياتورلاردا وتىرعان، سوتتالعان، جۇمىستان قۋىلعان، وقۋدان شىعارىلعان، پارتيادان، كومسومولدان قۋىلعان جاستاردىڭ ءبارى دۇربەلەڭ قۇرباندارى بولىپ تابىلادى. ادىلەتسىزدىكتىڭ اششى ءدامىن تاتقان ولار «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» كۇي كەشتى، اۋەلدە ەش جەردەن، ەشكىمنەن قورعان تابا المادى. قالامگەر وسىلاي دەيدى.

اقيقاتتىڭ جولى اۋىر.

ايتسە دە، دەموكراتيالىق وزگەرىستەردەن كەيىن، ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەرە وتىرىپ، جانكەشتى ازاماتتاردىڭ ساياسي كۇرەستەرى ناتيجەسىندە، ادىلەتسۇيگىش قاۋىم شىندىققا قول جەتكىزدى.

1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا قازاق كسسر جوگارعى كەڭەسى تورالقاسى اپپاراتى كوممۋنيستەرىنىڭ جالپى جينالىسىنا ءسوز دايىنداپ، ودان سويلەگەنىمدە مەن مۇنداي بولاشاقتى ەش بولجاي العان جوقپىن، سوعان تىرىسپاعان دا بولسام كەرەك. ايتەۋىر ءبىر قيعاشتىق بارىن سەزدىم دە، سوعان كەلىسپەۋشىلىك ءبىلدىردىم. قالاي بولعاندا دا، سوندا ورىسشا ازىرلەگەن ءماتىنىمنىڭ اۋدارماسى مىنانداي بولىپ شىقتى...

«ارينە، ارانداتۋشىلار مەن ۇلتشىلدىق ەلەمەنتتەردىڭ ايداپ سالۋىمەن دەمونستراتسياعا شىققان جاستاردى اقتاۋعا بولمايدى، بىراق، كوزسىز كىنالاۋعا دا ءتيىس ەمەسپىز – تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك، بولعان جاعدايلارعا تالداۋ جاساپ، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان دۇرىس شەشىم قابىلداۋ قاجەت. بۇل قوزعالىستا نەگىزىنەن – ءبىز، ەرەسەك ۇرپاق، ءبىلىمدى ۇرپاق، ءبىز، پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى كىنالى ەكەندىگىمىزدى مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

پارتيا ومىرىندەگى كۇرت بەتبۇرىستى وزگەرىسكە دەيىن ەلدە جايلاعان احۋال، اتاپ ايتقاندا وزىڭە ءوزىڭ ماساتتانۋ، وزىنە ءوزى ەشقانداي شەك قويمايتىن كوڭىل-كۇي، سونداي-اق شىن جاعدايدى بويامالاپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، ناسيحاتتىق جانە يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ ناقتى ومىردەن الشاقتىعى – وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى بىرتە-بىرتە 17–18 جەلتوقسان كۇنگى الماتى وقيعالارىن «دايىنداعان» بولاتىن-دى. «جايباراقاتتىقتىڭ» سول ءبىر ۇزاق جىلدارى ناعىز ومىرگە تىكتەپ تۋرا قاراۋ سەزىمىن باسەڭدەتىپ تاستاعان ەدى، سول سەبەپتەن دە ءبىز ينتەرناتسيونالدىق تاربيە بەرۋ ىسىندەگى تىكە بەتبۇرىس ستراتەگياسىن، قوعامدىق ءومىردىڭ رەۆوليۋتسيالىق قايتا قۇرىلىسىن تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان قابىلداي المادىق. ءبارىمىز دە پارتيانىڭ قاناتتى سوزدەرىمەن قارۋلانساق تا، ونىڭ ءمانىن جەتە تۇسىنبەگەن سياقتىمىز. ادام فاكتورىنىڭ ماڭىزدىلىعى جونىندە ماقتانا ايتتىق، ەكونوميكالىق تسيفرلاردى كەلتىردىك، بىراق وسى كورسەتكىشتىڭ ارتىنداعى قوعام مۇشەلەرىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى جونىندە ويلاماپپىز، ءار ادامنىڭ ينتەرناتسيونالدىق سەزىمىنە ۇلكەن ءمان بەرە تاربيەلەۋ قاجەتتىگىن تۇسىنبەپپىز.

ءبىزدىڭ يدەولوگيالىق-ناسيحاتتىق ماشينامىزعا ابدەن سىڭگەن ءفورماليزمنىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەدە كەڭ قانات جايعاندىعى وسى كۇندەرى ايقىن ءبىلىندى. بارلىعى دا ۇلت ماسەلەسى تۋرالى لەنين شىعارمالارىن ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا وقىپ ۇيرەنگەن، بىراق كوپشىلىگى زاچەت پەن ەمتيحان تاپسىرعاننان كەيىن ونى ۇمىتىپ تا كەتكەن. سول كۇندەرى لەنين شىعارمالارىنا قايتا ءبىر كوز تاستاپ كورگەندەر بولسا – كوشەگە شىققان جاستاردىڭ پايداسىنا شەشىلەر كوپ نارسەنى تابار ەدى. ولار لەنيننىڭ پورترەتتەرى مەن ەڭبەكتەرىنەن الىنعان ۇزىندىلەر جازىلعان ترانسپارانتتاردى بەكەردەن-بەكەر الىپ جۇرگەن جوق قوي. بىراق ءبىزدىڭ توت باسىپ كەتكەن ناسيحاتتىق ماشينامىز الدانىپ كوشەگە شىققان جاستارعا لەنيننىڭ كەيبىر سوزدەرىنىڭ سول زامانداعى ناقتى جاعدايلارعا قاتىستى ايتىلعاندىعىن، لەنين ىلىمىنە دامۋ تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرۋدى ويلاي المادى. ەڭ جاقسى ناسيحاتشىلارىمىزدى، ۇگىتشىلەرىمىزدى، لەكتورلارىمىزدى اياقتان تىك تۇرعىزىپ، الاڭ مەن وعان جاناسىپ جاتقان كوشەلەردە داۋىس زورايتقىشتار ورناتىپ، بۇقاراعا ۇلت ماسەلەسىن قازىرگى كەزەڭ تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا، ءبىز اسىل ۋاقىتىمىزدى الاڭعا ميليتسيا مەن اسكەري كۇشتەردى جۇمىلدىرۋعا جۇمسادىق، قانشالىقتى وكىنىشتى بولسا دا مۇنىڭ ءوزى 17 جەلتوقسان كۇنگى ساعات 7-دەن كەيىنگى جاعدايلاردىڭ بولۋىنا اكەپ سوقتى.

ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان كەلسەك، ءبىز ەشۋاقىتتا دا 17–20 جاستاعى ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا، قىزدار مەن جىگىتتەرىمىزگە قارسى تاياق، ساپەر كۇرەكتەرىن، ۆودومەت، تۇتىندەتۋ قۇتىلارىن جۇمساعان، سونداي-اق قۇتىرعان يتتەردى ايداپ سالعان جەكەلەگەن اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ قىلىقتارىن اقتاي المايمىز.

ادامگەرشىلىگى بار بىردە-ءبىر ادام جاساقشىلار قاتارىنا قاتىستىرىلعان قىزمەتكەرلەرىن ارنايى دايىنداپ، قولىنا قارۋ بەرگەن كاسىپورىنداردىڭ كەيبىر باسشىلارىنىڭ ىستەگەن ارەكەتتەرىمەن كەلىسە المايدى. ولار قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا تاياق، ارماتۋرادان جاسالعان سۇيمەن، قىمبات تۇراتىن كابەلدىڭ كەسىكتەرىن ۇستاتقان بولاتىن-دى. وكىنىشكە قاراي، شىندىعى سول، كوپتەگەن ءتارتىپ ساقشىلارى بۇل كۇندەرى ءبىر-اق ساتتە باعىندىرۋشىلار مەن جازالاۋشىلار ءرولىن اتقارىپ شىعا كەلدى.

بۇل كۇندەرى ۇجىمداردا بولعان جەكەلەگەن يدەولوگيالىق قىزمەتكەرلەر دە وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتە المادى. ماسەلەن، «وك ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ قازاق بولۋى ماڭىزدى ما، جوق الدە دۇكەننىڭ نانعا تولىپ تۇرعانى كەرەك پە» دەگەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ كوپشىلىككە ايتقان سوزدەرىنىڭ كەلتىرگەن زيانكەستىگىن نەمەن ولشەۋگە بولادى ەكەن؟ پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سونشالىقتى قارابايىر دا تۇرپايى تۇسىندىرمەسىنىڭ كەز كەلگەن اۋىر دا قاتاڭ قول جۇمساۋدان دا قاۋىپتى ەكەندىگى ءسوزسىز.

ەشكىم دە، ەشۋاقىتتا دا قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن، قازاق حالقىنىڭ لەنين پارتياسىنا دەگەن سەنىمدىلىگى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن جويا المايدى. ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا توزە وتىرىپ، ادامداردىڭ قولى وسىعان جەتتى، عاسىرلار بويى دوستىقتىڭ قاسيەتتى دىڭگەگىن قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرىندە كورىنىس تاپقان قازاق حالقىنىڭ جالپىعا ءمالىم ينتەرناتسيونالدىق اكتىسى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن.

تەك كوپشىلىككە ءمالىم ەمەس مىنا ءبىر فاكتىنى عانا ەسكە سالعىم كەلەدى: قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋلەرى ناتيجەسىندە قازاق حالقى ەكى ميلليونداي ادامنان ايىرىلعان، ءتىپتى سونىڭ وزىندە دە پارتياعا دەگەن، ورىس حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتپاعان ەدى. دەمەك، ءبىز بۇل سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاستەرلەپ، باعالاۋعا ءتيىسپىز. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىزدىڭ اكەلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىنە ادال بوپ، شىن مانىندەگى ينتەرناتسيوناليست بولىپ ءوسۋى ءۇشىن بارلىعىن ىستەۋىمىز كەرەك، بۇل – ءبىزدىڭ بورىشىمىز.

ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن قارادۇرسىن تۇردە قابىلداۋدان باس تارتۋ قاجەت، سوعان سايكەس ينتەرناتسيونالدىق تاربيە جۇمىسىنىڭ دا سحەمالى تۇردە جۇرگىزىلۋىن توقتاتۋ كەرەك. وك بيۋروسى بۇل ماسەلەدە بىزگە دۇرىس باعىت سىلتەپ وتىر. پراكتيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ بورىشى – بۇل ىسكە تۆورچەستۆولىقپەن قاراۋىندا، شابلونداردى الىپ تاستاپ، ويلاۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋىندا بولىپ وتىر. ۇلتتىق ماسەلەگە فورمالدى قاراۋعا بولمايتىندىعى جونىندەگى لەنيندىك تالاپتى ۇنەمى ەسكە الىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق قارىم-قاتىناستاردا ادەپتىلىك ساقتاۋ دەگەنىمىز – ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءپرينتسيپى عوي. لەنين بىلاي ۇيرەتكەن: بۇرىن قانالىپ كەلگەن حالىقتار ۇلتتىق نامىس پەن ابىرويعا قاتىستى ماسەلەلەردە اسا سەزىمتال بولادى، سوزبە-ءسوز بىلاي دەگەن: «رەنجىگەن» ۇلت ادامدارى باسقا ەشتەڭەگە دە ەمەس، تەڭدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە وتە سەزىمتال، سول سەبەپتەن نەمقۇرايدىلىقپەن، ءتىپتى ءازىل رەتىندە بولسا دا  وزدەرىنىڭ پرولەتاري جولداستارىنىڭ وسىناۋ تەڭدىكتى بۇزۋشىلىعىنان قاتتى سەكەم الادى. مىنە سوندىقتان دا بۇل جاعدايدا ۇلتتىق ازشىلىققا كەشىرىمدىلىك پەن جۇمساقتىقتى كەمىتكەننەن گورى كوبىرەك، اسىرىپ كورسەتكەن جاقسى».

ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، كەز كەلگەن ادەپتىلىك شارتىن بۇزۋ – ۇلتتىق ابىروي-نامىستى كەمسىتۋ رەتىندە قابىلدانادى. جاسىراتىنى جوق، بۇل كۇندەرى دە، ودان بۇرىن دا قوعامدىق ترانسپورتتا، كوشەلەردە ءبىز بىرقاتار كەرىلدەسۋلەردىڭ كۋالەرى بولىپ جۇردىك، وندا وي-ءورىسى تار ادامدار، ارينە، قوعامنىڭ ەڭ ازعىن مۇشەلەرى، بايىرعى ۇلت وكىلدەرىن كەمىتە سويلەپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى اتاۋلاردى ەسكە الىپ، سىيلاماۋشىلىق تانىتتى. مىنە، وسى ساياسي ساۋاتسىز ادامدار پلەنۋم شەشىمىن ماكۇلداي قويماعان جاستاردى «بۇكىل ورىس حالقىنا قارسىلاستى» دەپ ۇقتى. وكىنىشكە قاراي، وسى ءۇيدىڭ وزىندە دە بىرەۋدى سولاي قورلاۋعا قۇمار بولعانداردىڭ دا سوزدەرىن ەستىدىك، ياعني، «تەك ۇرۋ عانا ەمەس، ەكىنشى رەت قايتالاماس ءۇشىن ءولتىرۋ دە كەرەك ەدى» دەگەندەر دە بولدى.

بۇل كۇندەردىڭ وقيعالارى كورسەتكەندەي، بارلىق قاتارداعى ادامدار بىرىنە ءبىرى مۇلدەم قاراما-قارسى ۇعىمداردىڭ جىگىن اجىراتا الماعان ەكەن، دەمەك، ينتەرناتسيوناليزم مەن شوۆينيزم، پاتريوتيزم مەن كوسموپوليتيزم، سونداي-اق ۇلتتىلىق پەن ۇلتشىلدىق ۇعىمدارىنىڭ ەكى قيىردا جاتقانىن، ءبىر-بىرىنەن الشاقتىعىن دۇرىس تۇسىنبەگەن. كوپ ادامداردىڭ ساناسىندا بۇل ۇعىمدار اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلا سالعان سەكىلدى.

بولعان جاعدايلارعا تولىق توقتالۋعا قازىر مۇمكىنشىلىك جوق، سوندا دا مىنا ءبىر فاكتىنى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا كەلتىرسەك. بۇل – حالىققا ءبىلىم بەرۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەرگە قاتىستى. ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس، ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى فورمالدى تۇردە جۇرگىزىلەدى، نەگىزىنەن، قازاق بالالارى عانا وقيدى. باسقالارىنىڭ اتا-انالارى، سونداي-اق مۇعالىمدەر دە بالانىڭ باسىن «قاجەت ەمەس تىلمەن قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ ەسەپتەيدى. ءسويتىپ، ءبىز بايىرعى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ سەزىمىن تاربيەلەۋدەن باس تارتامىز، مۇنىڭ ءوزى پارتيا ساياساتىنىڭ ينتەرناتسيونالدىق ەرەجەسىنە قاراما-قايشى.

حالىقتىڭ وڭاي جارالاناتىن ۇلتتىق سەزىمدەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا – ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىمەن جۇرگىزىلگەن كۇرەس ءتيىمدى بولمايدى. پارتيانىڭ ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم مەن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەسىنىڭ تاريحىن، ءشوۆينيزمنىڭ ۇلتشىلدىقتى تۋدىراتىندىعى تۋرالى پارتيانىڭ تۇسىندىرمەسىن ەسكە الايىقشى. بۇل ۋكلونداردىڭ  قالدىقتارى، وكىنىشكە كاراي، قازىر دە ورىن الىپ وتىر. سوندىقتان، بىرىنشىدەن، مىنانى ەستە ساقتاۋ قاجەت – ۇلتتىق سەزىمدەردى ەسكەرە ءبىلۋ مەن جارامساقتانۋ مۇلدە ەكى بولەك نارسەلەر. ەكىنشىدەن، ءار ۋكلونعا قارسى، مەيلى، ول ۇلكەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى بولسىن، مەيلى كىشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى بولسىن، ولارعا قارسى، پارتيا دانالىقپەن ۇيرەتكەندەي، سول ۇلتتىڭ كوممۋنيستەرى قارسى كۇرەستى. بىزگە مۇنى ەستە ۇستاۋ قاجەت. مەنىڭ سانا-سەزىمىمە قازاقستاندىق ورىس جازۋشىنىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا ايتقان سوزدەرى قاتتى اسەر ەتتى، ونىڭ سوزدەرى ينتەرناتسيوناليزمدى سحەمالى تۇردە تۇسىنۋگە قارسى باعىتتالعان بولاتىن. «رەسپۋبليكادا كوپ ۇلتتار تۇراتىن اۋىلدار بار، – دەپ ەدى ول، – قايسىسىنا بارساڭىز دا، ءبىر-بىرىمەن قاتار، ارالاس تۇراتىن قازاق مىندەتتى تۇردە – ەكى ءتىلدى، نەمىس – ءۇش ءتىلدى، ال ورىس – ءبىر عانا ءتىلدى بىلەدى. ءوزىمىزدى-ءوزىمىز دارىپتەۋشىلىك، «ءبىز كەرەمەتپىز» دەگەن وي بىزگە ءوز ۋاقىتىندا سۇلەيمەنوۆتىڭ اتاقتى كىتابىن دۇرىس قابىلداۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەدى».

ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى مەن قوسىلۋى تۋرالى پارتيانىڭ باعدارلاماسىندا جازىلعان. بىراق پارتيا مۇنىڭ تاريحي ۇزاق پروتسەسس ەكەندىگىن جوققا شىعارمايدى. الايدا بىزدەر، ءىس جۇرگىزىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەر، ۇلتتاردى ءسىڭىستىرىپ قوسۋعا ۇمتىلاتىندىعىمىز سونشالىقتى، كەي كەزدەرى ءوز جۇمىستارىمىزدا دالەلسىز، اسىعىس قادامدار جاسايمىز.

ۇلتتاردى جاقىنداستىرۋ مەن قوسۋداعى اسىعىستىق حالىقتار اراسىنداعى سەنىمنىڭ تولىق جانە تۇبەگەيلى قالىپتاسۋ ىسىنە زيانىن كەلتىرۋى ابدەن ىقتيمال. لەنين اتاپ كورسەتكەندەي، حالىقتار اراسىنداعى بەرىك، مىزعىماس وداقتى بىردەن ورناتا سالۋ مۇمكىن ەمەس، سەنىمسىزدىك تۋعىزباس ءۇشىن، وعان ۇلكەن توزىمدىلىك تانىتىپ، ابايلاپ قول جەتكىزۋ كەرەك.

ال قامشىلاۋ ساياساتى تىپتەن دە بۇعان جات. بۇل كۇندەرى قاۋمالاۋ كەزىندە قولعا تۇسكەن بارلىق كوممۋنيستەر مەن كومسومولەتستەر سوزگە كەلمەستەن پارتيا مەن كومسومولدان شىعارىلۋدا. جاۋاپقا تارتۋ، جولداستىق سوتتار جۇرگىزىلدى، ال بوستاندىققا جىبەرىلمەگەندەردى ناعىز سوت ۇكىمى كۇتىپ تۇر. ءبىز قاتارداعى پارتيالىق ۇيىم ەمەس، رەسپۋبليكالىق جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى اپپاراتىنىڭ پارتيا ۇيىمى بولعاندىقتان، مىناداي ۇسىنىستار ەنگىزەمىن:

دەمونستراتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىستەرىن قاراعان كەزدە تەرىس پىكىردى الىپ تاستاۋ قاجەت، بولاشاق ءۇشىن جاقسىسى دا، دۇرىسى دا – جازالاۋ ەمەس، وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ.

ءتارتىپ ساقتاۋشىلار قاتارىندا ەرەكشە ىنتامەن قارۋ جۇمساعان سولداتتاردى، ميليتسيونەرلەردى، ساقشىلاردى، سونداي-اق قالالىق توعىشارلار مەن بۇزاقىلاردى قاتاڭ تۇردە جاۋاپقا تارتۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە ولارمەن ينتەرناتسيونالدىق سالادا تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزگەن ءجون.

ءتۇيىن مىنانداي: رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمى وك-ءنىڭ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ، جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ ۇندەۋ قابىلداۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى دۇرىس. سوتا حابارلامالارىندا بۇل قۇبىلىستى رەتتىلىكپەن ءتۇسىندىرىپ، پارتيا دانالىق تانىتتى.

ءبىزدىڭ مىندەتىمىز حالىقتار دوستىعىن ودان ءارى نىعايتۋ، كوممۋنيزم جولىندا پارتيانىڭ جانىنا قالىڭ بۇقارانىڭ بارلىق توپتارىن ودان دا تىعىز توپتاستىرۋ».

ادەتتەگىدەي باس شۇلعۋ راسىمىمەن وتۋگە ءتيىس پارتيا جينالىسىندا بۇل ءسوزدىڭ ايتىلۋى پارلامەنت تورالقاسى اپپاراتى كوممۋنيستەرىنە توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. كوپشىلىگى ىشتەن تىنىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باقتى، ال سولاقاي شولاق بەلسەندىلەر احۋالعا سەرگەك بەيىمدەلىپ، مەنىڭ «قيعاش» پىكىرلەرىمدى نىساناعا الۋ ارقىلى كوزگە ءتۇسىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتتى.

قاتارداعى شۋلگا دەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەر «ساياسي تۇرعىدا وسىنشا قاۋىپتى قويشىباەۆپەن بۇدان بىلاي قايتىپ قاتار قىزمەت اتقاراتىنىن» بىلمەي «قينالدى».

ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دۋناەۆ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرىنىڭ ەسىمى مەن اكەسىنىڭ اتىن اسا ءبىر جىلى ىلتيپاتپەن اتاپ، ونىڭ «بەيساياسي ءسوزدى ەلەۋسىز قالدىرماي، شەشىمدى تۇردە تويتارىس بەرگەن بەلسەندىلىگىنە» ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى، پارتيا كوميتەتتەرى الدىندا سولقىلداقتىق كورسەتپەي، مەنىڭ وسىناۋ كۇماندى سوزىمە ساياسي باعا بەرۋ كەرەكتىگىن ءسوزىنىڭ سوڭىندا شەگەلەي كەتتى.

قاتارداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر زۋبچەنكو كوممۋنيستەردى مەنىڭ سوزىمنەن «باتىل تۇردە ىرگەنى اۋلاق سالۋعا» شاقىردى. ال تاعى ءبىر ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جاباعينا دا ءوزىنىڭ سول كۇندەرى الدەبىر وبلىس ورتالىعىندا قايداعى ءبىر ءشىپ-شيكى بالالاردىڭ كوشەگە شىعىپ كوتەرىلگەنىنە تويتارىس بەرۋگە قاتىسقانىن ايان ەتىپ، مەنىڭ سوزىمە كوزقاراسىن بىلدىرگەندە الگى بەلسەندى ارىپتەستەرى نوبايلاعان توڭىرەكتە ۇرانداتتى.

وبالى نەشىك، جينالىس سوڭىندا بايانداماشى، جوعارعى كەڭەس تورالقا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى چەرنىشەۆ مەنىڭ سوزىمە توقتالىپ، ءبىراز كەمشىلىكتى ورىندى اشقانىمدى مويىندادى. باسشىمىزدىڭ ونداي ساليقالى تالداماسى، الايدا، ساياسي بەلسەندىلىكتەرى ويدا جوقتا كەرەمەت سەرگي ورلەپ كەتكەن قىزمەتتەستەرىمە اسا اسەر ەتپەدى. ولار مەنىڭ قولىمنان ءسوزىمنىڭ جازباشا ءماتىنىن «قىراعىلىقپەن» قاعىپ الدى دا، ماشينكاعا باستىرىپ كوبەيتىپ، ءتيىستى ورىندارعا جونەلتىپ جاتتى...

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz