تولىققاندى ۇلتتىق ءتىلسىز                                دەربەستىكتىڭ كۇنى قاراڭ،
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانى جوق.
                                                                                      ابدۋالي قايدار

بيىل ەلىمىزدە قر ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى، تانىمال قايراتكەر  ابدۋالي قايداردىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى اتالىپ وتۋدە. عالىم مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار رەسپۋبليكا كولەمىندە  وتىپ جاتىر جانە بۇل  شارالار عالىمنىڭ عىلىمي- شىعارماشىلىق مۇراسىن زەردەلەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى بولاتىنى انىق. وسى تۇرعىدان ءبىز ۇستاز-عالىمنىڭ تۋرا 30 جىل بۇرىن ايتىلعان وي-پىكىرلەرىنە قاتىستى تۋىنداعان ويدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك. ويتكەنى ءبىرتۋار عالىمنىڭ ۇلتتىق ءتىل مەن ۇلتتىق بولمىس، ۇلتتىق جازۋ، قازاق تەرمينولوگياسى مەن ءتىل مادەنيەتى تۋرالى قالدىرعان ەڭبەكتەرى، ايتقان ءار وي-پىكىرى  دال قازىرگى كەزەڭدە قازاق قوعامى ءۇشىن اسا ماڭىزدى دا وزەكتى جانە قاجەت.

1993 جىلى اكادەميك ءا.قايداردىڭ «قازاق تەرمينولوگياسىنا جاڭاشا كوزقاراس» اتتى ەڭبەگى جارىق كورگەنى بەلگىلى. بۇل ەڭبەگىندە اۆتور قازاق ءتىلىنىڭ قوردالانعان وزەكتى ماسەلەلەرىنە توقتالىپ، «ەگەمەندىك الىپ، ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان ەلدىڭ ەڭ الدىمەن اسپەتتەيتىن قاستەرلىسى دە، تۇگەندەيتىن اسىل دۇنيەسى دە انا ءتىلىنىڭ»  ەرتەڭى ءۇشىن شەشۋشى ماڭىزعا يە تەرمينولوگيا ماسەلەسىن تىعىرىقتان شىعارۋ جولدارىن ۇسىندى. وسى ەڭبەكتىڭ كىرىسپەسىندە  اۆتور ەڭبەكتىڭ نەگىزگى ماقساتىن  تۋعان ءتىلدى تۇرالاتا باستاعان سەبەپتەردى سارالاۋدان باستاعان ەكەن.

«مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ  دە ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ەڭ الدىمەن، ونىڭ تىرەك بولار ءۇش تاعانى – 1) جازۋ-سىزۋى (ۇرپاق اراسىن جالعاستىرار التىن كوپىرى), 2) ونوماستيكاسى (جەر بەتىندەگى ەسكەرتكىشى),  3) تەرمينولوگياسى (ونىڭ بايۋ، جاڭارۋ كوزى) بەرىك ەمەس ەكەندىگىن  مويىنداعان ءجون».

اقيقاتىنا كەلسەك، ءتىلدىڭ وسى ءۇش تىرەك تاعانى ارادا 30 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە بۇگىن دە مىقتى ەمەستىگى بارشاعا ايان. قازاق جازۋىنىڭ نەگىزى مەن ۇلتتىق سيپاتىن انىقتايتىن ناقتى دا انىق تۇجىرىم مەن ۇستانىم بولماعاندىقتان جازۋ-سىزۋ جۇيەمىزدە باستالعان رەفورمالار ءساتسىز بولدى، ونوماستيكا سالاسىندا باسقانى ايتپاعاندا ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى-ءجونىن جازۋدىڭ ءبىر ۇلگىدەگى بىرەگەي ستاندارتى قابىلدانعان جوق، سول سياقتى تەرمينولوگيا سالاسىندا دا جاڭاشا كوزقاراس تولىق قالىپتاسپاعاندىقتان، ورتاق  قاعيدا جوقتىعىنان توپان سۋداي قاپتاعان جات سوزدەر لەگى تولاستار ەمەس.

ۇلتتىق جازۋ مەن ءالىپبي، تەرمينولوگيا ماسەلەسى، ونوماستيكا سالاسىنداعى اتاۋلاردى جازۋ، قولدانۋ، ءتىل مادەنيەتى، قازاق ءتىلىن وقىتۋ مەن ادىستەمە، ەتنومادەني وقىتۋ مەن تاربيە، وقۋلىق ماسەلەلەرى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلت ءۇشىن، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن بۇگىنگى كۇنى اسا ماڭىزدى. جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردە ءبىز «اسىل ءسوزدىڭ اسىل زاڭدارى مەن شارتتارىن» (ا.بايتۇرسىنۇلى) باسشىلىققا الساق، ءتىل بولاشاعىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق بولماس تا ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي تۇر. وسى ماسەلەلەردىڭ قاي-قايسىندا بولسا دا ءبىز قازاق تىلىندەگى «عاسىرلىق اداسۋ»  ء(ا.جۇنىسبەك) زاردابىن  ءالى  سەزىنىپ وتىرمىز، ءتىل زاڭىنا قايشى، قيسىنسىز جۇيە قالىپتاستىرىپ العانىمىز، بۇگىندە سول جۇيەدەن شىعار جول تاپپاي قالعانىمىز راس قوي. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قانشا مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدادىق، بىراق ءبىز قازاق تىلىنە وسى ءوز زاڭىمەن دامۋ مۇمكىندىگىن بەرە الدىق پا؟ جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. «سوناۋ 30-جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باس العان ءتىل بۇزار زيانكەستىك ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى» ء(و.ايتبايۇلى).

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن العاش كوتەرگەن ءا.قايدار وسى شەشىلمەي كەلە جاتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنى – ۇلتتىق ءالىپبي ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن ەدى. ۇلتتىق ءالىپبي ۇلتتىق ءتىلدىڭ بىردەن ءبىر قورعانى بولا الاتىنىن ايتقان ءابدۋالي اعامىز تەرمين ماسەلەسىندە عانا ەمەس، جالپى قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن  الى كۇنگە دەيىن جۇرەر جولىمىزدى انىقتاپ الۋعا كەدەرگى بولىپ وتىرعان باستى سەبەپتى،  «قازاق ءتىلىنىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتۋگە كىرىسىپ» ء(ا،قايدار), ءتىلدىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇرالتقان دەرتتى دە ءدال ايتتى.

قازاق جازۋ جۇيەسى مەن تەرمينولوگياسىندا بۇگىنگى كۇنى دە قولدانىلىپ وتىرعان «قازاق تىلىنە ورىستىق، كەڭەستىك، ينتەرناتسيونالدىق تەرميندەردى 30-جىلداردان كەيىن تەك ورىس ءتىلىنىڭ جازبا ادەبي ءتىلى نەگىزىندە عانا قابىلداۋ»  قاعيداتىنا قاتىستى  عالىم  «دۇنيەدەگى  بىردە-ءبىر  تىلدە،  ونىڭ  ىشىندە  ورىس  ءتىلىنىڭ  وزىندە  دە،  بۇرىن-سوڭدى قولدانىلماعان،  ءتىل  تابيعاتىنا  جات بۇل «ءتاسىلدىڭ» تەرمينولوگيا ءپرينتسيپى رەتىندە زاڭداستىرىلۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟»  دەپ زاڭدى سۇراق قويدى. بۇل سۇراق ءالى كۇن تارتىبىندە تۇر.  سونىمەن بىرگە بۇل ءتاسىلدىڭ تۇپكى ءمان-ماقساتىن دا انىق ايتىپ وتىر. «ونىڭ ارتىندا، اشىق ايتىلماسا دا، «ورىستاندىرۋ» ساياساتى تۇردى» نەمەسە «بۇل ءتاسىلدىڭ كۇندەردىڭ  كۇنىندە «ورىس  تىلىندە  تازا سويلەۋدىڭ» ەمەس،  كەرىسىنشە  قازاقتاردى  ءوز  انا  تىلىندە «ورىسشا  سويلەتۋگە»  قاجەت  الدىن  الا جاسالعان  شارا  ەكەندىگىن  ءبىز  ەندى  عانا  تۇسىنە  باستادىق».

«بىلە بىلسەك، ءتىلىمىزدىڭ مۇشكىل حالگە جەتۋىنىڭ كوپ سەبەپتەرىنىڭ  ءبىرى – ورىس ءتىلىنىڭ وكتەمدىك اسەرى»  دەپ ناقتى ايتقان ءا.قايدار قازىرگى قازاق ءتىلى كەشەگى حح عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان ەتەككە جارماسىپ، دەندەپ ەنگەن، «ءتىل بولاشاعىنا زاۋال بولىپ تونگەن» ء(ا.كەكىلباي), جات تىلدىك، «ءتىل بۇزار ەرەجەلەردەن» تولىق تازارعاندا عانا ءوز زاڭىمەن دامۋ، وركەندەۋ  مۇمكىندىگىنە يە بولاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. عالىم «ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ءۇشىن جالپى ءتىل ەملەسىنىڭ ەرەجەلەرىن قايتادان قاراۋعا تۋرا كەلەدى»  دەگەندە، ەڭ الدىمەن، وسى شەتتىلدىك جات سوزدەرگە قاتىستى ەملە ەرەجەلەرىن ايتىپ وتىر.

جالپى ءتىل ەملەسى ءتۇزۋ بولسا، جازۋدىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا تىلگە قىزمەت ەتەتىنى انىق. حح عاسىر باسىندا اراب جازۋى نەگىزىندە قازاق ۇلتتىق ءالىپبيىن قالىپتاستىرعان ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلى تاجىريبەسى  بۇعان ايقىن مىسال.

ياعني، باستى ماسەلە ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەلەرىنە بايلانىستى. «ادەتتە ەملە ماسەلەسى (سونىڭ ىشىندە تەرمينولوگيا ەملەسى دە) الفاۆيتكە، جازۋدىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى قارالادى».

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جايلى العاشقى پىكىردى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ءا.قايدار 1993 جىلدىڭ 24 قازانىندا  “انا ءتىلى” گازەتىندە جاريالانعان “لاتىن ءالىپبيىنىڭ بولاشاعى زور” اتتى ماقالاسىندا ايتقان ەدى. ماقالادا اۆتور قازىرگى قازاق ءتىلى قولدانىپ وتىرعان  كيريلل جازۋىن لاتىن جازۋىمەن الماستىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن العاش رەت دايەكتەپ ۇسىنعان بولاتىن.  كەيىننەن بۇل تاقىرىپ ءا. قايداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ اتىنا جازىلعان «كەمەل ەلگە، كەمەل ءالىپبي كەرەك» اتتى اشىق حات تۇرىندەگى ماقالاسىنا ۇلاسىپ («انا ءتىلى» گازەتى، 1993 جىلعى 30 جەلتوقسان), 27 ارىپتەن تۇراتىن قازاق-لاتىن ءالىپبيىنىڭ ءبىرىنشى  جوباسى دا العاش رەت جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى.

ۇلتتىق ءالىپبي جوق جەردە تولىق ماعىناسىنداعى ۇلتتىق ءتىل دە بولمايتىنىن تۇسىنگەن ءا.قايدار   ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ وزىندە قازاق ءالىپبيى ماسەلەسىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشۋ جانە ۇلتتىق ءالىپبي ارقىلى ءتىلدى تۇرالاتا باستاعان كەسەلدەن قۇتىلۋ ويى مەن جولىن ايتقان ەدى.

بەلگىلى فونەتيست-عالىم ءا.جۇنىسبەك «قازاقتىڭ ۇلتتىق ءالىپبيى ۇلگىسىن اقاڭنان كەيىن ءا.قايدار ءوزى جالعىز جاسادى» دەگەن ويىن ءجيى ايتاتىن، «عىلىمي دايەكپەن، قالامنىڭ ۇشىمەن، جەكە عۇلاما عانا بىتىرە الاتىن ءىس بولادى، سونىڭ ءبىرى – ءالىپبي. ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق ۇلتتىق ءالىپبيىن ءبىر ءوزى قۇراستىردى. ءا.قايداري قازاق ۇلتتىق لاتىن ءالىپبيىن ءبىر ءوزى قۇراستىردى» («ەملە مەن ءالىپبي»، «انا ءتىلى»، 30.04.2020 ج).

كەيىن ءوزى دە سول ءىزدى جالعاستىرىپ، ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلى قيسىنى نەگىزىندە لاتىن جازۋى نەگىزىندەگى ۇلتتىق ءالىپبي جوباسىن جاساعان ەدى. وسىلاي قازاق عالىمدارى قازاق جازۋ-سىزۋىندا حح عاسىر باسىندا ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلى قالىپتاستىرعان اق جولدى جالعاستىرۋدى ۇسىنعان بولاتىن. الايدا  توتاليتارلىق جۇيەدەن ۇلتتىق ساناسى قاتتى زارداپ شەككەن قازاق قوعامى ءۇشىن  ۇلتتىق ءالىپبي ماسەلەسىن تازا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشۋ وڭاي بولىپ تۇرعان جوق. باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى.

اكادەميك ءا.قايدار  «ءوز ءتىلىنىڭ ماڭگى-باقيلىعىن قالايتىن ءاربىر حالىق ونى تازا، تابيعي قالپىندا  ساقتاۋ ءۇشىن، كەرەك بولاتىن بولسا، بارلىق شارالارعا بارۋى ىقتيمال»  دەسە، تاۋەلسىز  ەل رەتىندە دۇنيە جۇزىنە تانىلعان قازاق ەلى باستى رۋحاني قازىناسى انا ءتىلىنىڭ  ماڭگى-باقيلىعىن قالاپ وتىر دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە،  قالايتىنىمىز انىق، بىراق عالىم ايتقان  قازاق ءتىلىنىڭ تازا، تابيعي قالپىن ساقتاۋ ءۇشىن، ءتىلدى تاۋەلسىز ەتۋ ءۇشىن  تاۋەكەل شارالارعا نەگە بارا الماي وتىرمىز؟

قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى تۋرالى كوپ ايتامىز. تەك ىرگەتاسى بەرىك ءتىل عانا دامۋ مۇمكىندىگىنە يە. ال ايتىلىم، جازىلىم جۇيەسىندە جات تىلدىك نورما-ەرەجەلەرى بار تىلدە دامۋ مۇمكىندىگى بار ما؟ جارتىكەش ءالىپبي مەن قوسامجار ەملەگە كونگەن تىلدە  دامۋ ەمەس، بارا - بارا جات تىلدىك ىقپالدان تابيعي بولمىسى بۇزىلىپ، جويىلۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى. الەمدە وسى جاتتىلدىك ىقپالدان جويىلىپ كەتكەن تىلدەر قانشاما..

وسى قوردالانىپ قالعان  ماسەلەلەرگە قاتىستى قازاق عالىمدارى ايتپادى دەسەك، شىندىققا قيانات بولار. ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق عالىمدارىنىڭ ءبىر توبى ءتىل تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىن كوتەردى. ءتىل ابىزى ءا.قايداردىڭ بۇل ىسكە باستاماشى بولعانىنا ۋاقىت كۋا.   ەستىر قۇلاق پەن ۇعار جۇرەك بولسا، قازاق ءتىلىن تۇرالاتقان ماسەلەلەر تۋرالى، ءتىلدى تىعىرىقتان شىعارۋ جولدارى تۋرالى كەشەگى وتكەن ءتىل ابىزدارى ءا.قايدار مەن ر.سىزدىقوۆا، ءو.ايتبايۇلى مەن ءا.جۇنىسبەكتەر ايتتى دا، جازدى دا، بۇگىندە ە.قاجىبەك، ش.قۇرمانبايۇلى، ا.سالقىنباي، ب.قاپالبەك، م.سابىر ت.ب. عالىمدار ايتىپ تا ءجۇر، جازىپ تا ءجۇر. ال ول پىكىرلەر بيلىك پەن قوعامدا قانشالىقتى ەسكەرىلدى، قاشان ەسكەرىلەدى؟

بۇل ءبىر جاعىنان، ءبىزدىڭ قوعامدا شىن عىلىم مەن اقيقات ىلىمگە، عالىم سوزىنە قۇلاق اسۋ داعدىسى ءالى قالىپتاسپاعانىن ءبىلدىرىپ تۇر.  ەكىنشى جاعىنان، سول زيالى قاۋىم مەن عالىمدار اراسىندا دا ءتىل قيسىنىن قابىلداۋ مەن مويىنداۋ، اقيقات ءىلىم توڭىرەگىندە توپتاسا ءبىلۋ، ءتىل مۇددەسىن قورعاۋدا ىنتىماق پەن بىرلىك جەتىسپەي كەلگەنى دە، ءالى جەتىسپەي وتىرعانىن كورسەتىپ تۇر.

سولاي بولسا دا، ۋاقىت قالاپ وتىرعان وزگەرىستەرگە ەشكىم كەدەرگى بولا المايتىنى دا اقيقات. ءتىلشى-عالىم ا. سالقىنباي كوپتىڭ كوكەيىندەگى ويدى ءدال ءبىلدىردى دەپ ويلايمىن. «ءبىز  تاۋەلسىز ەلمىز. ەندى سانامىزدى تاۋەلسىز ەتۋ ءۇشىن تۋعان ءتىلدىڭ وزىندىك ءتول زاڭدىلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءتىلدىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت.  يا، قالىپتاسقان داعدىدان بىردەن باس تارتۋ وڭاي بولمايدى. ۇيرەنىپ قالدىق. بىراق ۇيرەنىپ قالدىق دەپ قۇلدىق سانامەن ءومىر سۇرە المايمىز.  انىق» (Abai.kz,  17 ءساۋىر، 2020).

ءيا، ءا.قايدار اعامىز ايتىپ كەتكەن «ءتورت قۇبىلاسى تەڭ تولىققاندى ۇلتتىق ءتىلسىز» تولىق ماعىناسىنداعى تاۋەلسىز تولىققاندى ۇلتتىق مەملەكەت تە، ۇلت تا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە قازاق ءالىپبيى مەن ەملەسىندە بۇگىندە تۋىنداعان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى – ءتىل تابيعاتى مەن بولمىسىن ساقتاپ قانا قويماي، وعان قورعان بولا الاتىن  ۇلتتىق ءالىپبي جاساۋ، سول ۇلتتىق الىپبيدەن تۋىندايتىن ەملە ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا تاۋەكەل قادام جاساۋ. كەشە اكادەميك ءابدۋالي قايدار باستاپ ايتقان، ءالىمحان جۇنىسبەك نەگىزدەگەن، ءتىلشى عالىمدار مەن ءتىل جاناشىرلارى قولداپ وتىرعان  قازاق ءتىل بىلىمىندەگى «ا.بايتۇرسىنۇلى قيسىنى»، «اقاڭنىڭ اق جولى» دەگەنىمىز – وسى. قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ اق جولىنا، ۇلاعاتتى جولىنا ءتۇسىرۋ – ءسىز بەن ءبىزدىڭ موينىمىزدا، اعايىن!

بولات جەكسەنعاليەۆ

استانا قالاسى

Abai.kz