توسىن ساۋالعا بەلگىلى تاريحشى عالىم، ۇعا اكادەميگى، قوعام قايراتكەرى ەرلان ءباتتاشۇلى سىدىقوۆ جاۋاپ بەرەدى.

"جەلتوقسان كوتەرىلىسى" ازاتتىقتى اڭساعان قازاق جاستارىنىڭ ونداعان جىلدارعى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى. جاستار زامان قيىندىعى، يدەولوگيا سۇرقيالىعىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن شىندالدى. اسىرەسە تاريح فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر "تاريحقا قيانات جۇرمەيدى" دەپ ادىلەتتىلىك ىزدەدى. ءتۇنى بويى  پىكىر تالاسىپ، قايتسەك قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولادى دەپ كوز ىلمەي، تاڭدى تاڭعا جالعادى. كەي-كەيدە بۇل پىكىرتالاستارعا سول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە وقيتىن قىرعىز جاستارى دا قوسىلاتىن. بىردە ەستە قالارلىق وقيعا بولدى. ءالى كوز الدىمدا. 1974 جىلدىڭ كۇزى. جاتاقحانادا تۇراتىن ءبىراز جىگىتتەر قىزبالىقپەن، الدى-ارتىمىزدى ويلاماي، كوشەگە دە شىعىپ كەتتىك. كوبى جوعارعى كۋرس ستۋدەنتى بولاتىن. ولاردىڭ قاتارىندا كورشى بولمەدە تۇراتىن ءامىرجان الپەيىسوۆ،  باتىق تولەباەۆ، باۋىرجان تويشىبەكوۆ، جاتقانباي قايرانبەكوۆ، امانتاي كاليەۆ تاعى دا باسقا بالالار بولدى. شەرۋىمىز ۇزاققا سوزىلعان جوق. كىم شاقىرعانىن بىلمەيمىز، ەكى- ءۇش جەڭىل ماشينا جولىمىزدى كەسىپ توقتاي قالىپ، ىشىنەن 10-15 ميليتسيونەر شىعا كەلدى. ولار ءاي-تۇيگە قاراماي ءبىزدىڭ قولىمىزدى بۇراپ، ميليتسيا بولىمشەسىنە الىپ كەتتى. اۋداندىق ميليتسيا بولىمشەسىنىڭ استىندا تەمىر تورلى كامەرالار بار ەكەن، سوعان اپارىپ قامادى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاتپاي جاۋاپ الىپ، ايتەۋىر كەلەسى كۇنى بوساتتى. ەڭ قىزىعى ميليتسيا باستىعى قازاق جىگىتى ەكەن. بۇنداي بۇزاقىلىق جاساماڭدار، ءبىر جولعا كەشىرەمىن، ۋنيۆەرسيتەتتەرىڭە دە حابارلامايمىن، تەكتەن تەككە وتقا تۇسپەڭدەر، كۇيىپ كەتەسىڭدەر دەدى. ءبىز اڭ تاڭ بولدىق...

قازىر قاراپ تۇرساق، ۇلتتىق بولمىسىمىز ەرتە ويانىپ، سانامىزدى سەرپىلتكەن ەكەن. ۇلتتىق زەينەنىڭ كۇش قۋاتى اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن ەكەن. ءومىر ديالەكتيكاسىنا سۇيەنسەك، عايىپتان پايدا بولاتىن ەشتەڭە جوق. كەشەگى مەن بۇگىنگى، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى - ءبارى ءبىر-بىرىمەن تابيعي دە، تاريحي دە بايلانىستى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى 60,70 جىلدارعى وي سانا كوتەرىلىسىنىڭ جالعاسى. بۇل جاي باس كوتەرۋ ەمەس، ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. ال، مىنە بۇگىن سول جەلتوقسان كوتەرىلىسى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسىنا اينالىپ وتىر .

سەمەي ىرگەسىندە، باتىردىڭ زيراتى...

توتاليتارلىق جۇيە قانشا جەردەن ارەكەتتەنگەنىمەن ادامداردىڭ وي-پىكىر بوستاندىعىن ءبىرجولاتا تۇنشىقتىرا المادى. مەن ول كەزدە سەمەيدەمىن. ال، جۇبايىم، شىرىن اسىلحانقىزى قۇرمانباەۆا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا الماتىعا بارعان-دى. الاڭ تەڭىزدەي تولقىپ جاتسا كەرەك. ۋنيۆەرسيتەتتى بەتكە العان شىرىن وتىرعان 32-اۆتوبۋستى مۇزداي قارۋلانعان سودىرلار توقتاتىپ، ەسىك-تەرەزەسىن جاۋىپ، ۆوكزال جاققا الىپ كەتىپتى. كەشكى ىمىرتتىڭ سوڭىنان تاڭعى شاپاققا دەيىنگى ارالىقتا سىرتقا شىعارماي ۇستاعان. بۇگىندە شىرىن – عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، ءاليحان بوكەيحان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى.

سەمەيدە جۇرگەن بىزگە دە جەلتوقسان وقيعاسى قاتتى اسەر ەتتى.  شار قايراقتاي شيرىققان سەمەيلىك جاستاردان شي شىعىپ كەتپەسىن دەپ بيلىك شىر-پىر بولدى. ونىڭ ۇستىنە بىرەر جىلدان سوڭ  جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ باس قاھارمانى سەمەي اباقتىسىنا قامالدى، كەيىن ول بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولىپ، بەلگىسىز جاققا جەرلەندى دەگەن ءسوز شىقتى.

قازاق جاستارىنىڭ مۇقالماس رۋحىن تانىتۋعا سەمەي وبلىستىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان اكەم ءباتتاش سىدىقۇلى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. وڭىردەگى بەدەلىن سالىپ، قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ جاسىرىن جەرلەنگەن زيراتىن تاۋىپ الۋعا كىرىسەدى. مەندەگى «موسكۆيچپەن»، تاعى ءبىر «ۆولگامەن» وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە ءتىل ساياساتىنا جاۋاپتى امان تىلەۋباەۆ، حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىندا اكەمنىڭ وڭ قولى بولعان ورال شارىپباەۆ بار، وبلىستىق ىشكى ىستەر بولىمىندەگى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بار كۋرچاتوۆ قالاسى باعىتىمەن شاعىل وزەگىندەگى قورىمدى بەتكە الدىق. سوندا ماعان قاتتى اسەر ەتكەنى بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن نومىرلەنگەن تاقتايى بار سانسىز تومپەشىكتەر. دەنەڭدى اياز قاريتىنداي كورىنىس. قۇجاتتالعان ءنومىر ارقىلى قايراتتىڭ زيراتىن دا تاپتىق. سول جەردە تىزە بۇگىپ، تاعزىم ەتتىك. قۇران باعىشتادىق. بەلگى قويدىق. باتىر رۋحىنا ارناپ اس بەرەتىن بوپ شەشتىك. اكەمنىڭ بۇيىمتايىمەن قايراتتىڭ اناسى دامەتكەننىڭ جول قاراجاتىن كوتەرىپ، وڭتۇستىكتەن الدىرتتىم.

قاراپ وتىرسام، سول ءبىر ەلەڭ-الاڭدا  اكەم ءوزى باسقاراتىن «حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى» ۇلت رۋحانياتى جولىندا ۇلكەن بەلسەندىلىك تانىتقان. وبلىس ورتالىعىنداعى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ىشىنەن قوعامعا بولمە ءبولدىرتتى. كوپ ۇزاماي سول عيمارات الدىندا تۇرعان لەنيننىڭ ورنىنا قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەسكەرتكىشىن قويدىرتتى.

الىپ يمپەريا ىدىراپ، قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا ىقپالى زور قۇبىلىس - حالىقتىڭ تاريحي ساناسى وسىلاي قالىپتاسا باستاعان ەدى!

Abai.kz