13 جەلتوقساندا پاريجدەگى يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە تۇركى مادەنيەتى مەن مۇراسى قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ماحمۇد قاشعاري بارسكانيدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇركىنىڭ» 950 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر، تۇركى مەملەكەتتەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ماحمۇد ءال-قاشقاري ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ الەمدىك مادەنيەت پەن لەكسيكوگرافياعا قوسقان باعا جەتپەس ۇلەسىن ءسوز ەتتى.

«ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» – كورنەكتى عالىم، ويشىل ماحمۇد ءال-قاشقاري جاساعان XI عاسىرداعى بىرەگەي تۋىندى. بۇل اراب تىلىندەگى بالامالارى بار 9 مىڭعا جۋىق ءسوزدى قامتيتىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، تۇرمىسى، ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتى تۋرالى باي ماتەريالدى قامتيتىن تۇڭعىش تۇركى تىلدەرىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى.

جۇمىس تەك لەكسيكوگرافيالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، مادەني تۇرعىدان دا: كىتاپقا تۇركى تايپالارىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى، مادەني جانە تىلدىك بايلانىستارى كورسەتىلگەن تۇركى الەمىنىڭ العاشقى بەلگىلى كارتاسى ەنگىزىلگەن.

ءال-قاشقاري جاساعان كارتا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ قازىرگى اۋماقتارىمەن سايكەس كەلۋىمەن ەرەكشە. ايتا كەتەيىك، «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» تۇركى جازۋىنىڭ «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنەن» كەيىنگى ەكىنشى ماڭىزدى ەسكەرتكىشى دەپ اتالادى.

اسا قۇندى قولجازبا ماتىنىندە گەوگرافيالىق انىقتامالار (50 ايماق، 63 قالا، 22 ولكە جانە 49 ەلدى مەكەن), مادەني-تۇرمىستىق انىقتامالار (106 ىدىس-اياق پەن اسحانا ىدىسى، 62 كيىم ءتۇرى، توقىماشىلىققا قاتىستى 53 زات، 58 سوعىس قارۋى جانە 38 مال شارۋاشىلىعىنا سىلتەمەلەر), ادەبي ەلەمەنتتەر (758 ولەڭ، 266 ماقال-ماتەلدەر، ولاردىڭ ارقايسىسىندا وزىندىك سوزدىك قورى بار).

«ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» جۇمىسى 1072 جىلى 25 قاڭتاردا باستالىپ، 1074 جىلى 10 اقپاندا اياقتالدى. كىتاپ ورتا عاسىرلارداعى عىلىمي ورتادا تەز تانىمال بولدى، بىراق كەيىننەن جوعالىپ كەتتى. حح عاسىردىڭ باسىندا قولجازبانى كىتاپحاناشى بۋرحان ەفەندي ستامبۋلداعى ەكىنشى قول كىتاپ دۇكەنىندە ماكۋلاتۋرالاردىڭ اراسىنان كەزدەيسوق تاۋىپ العان ەدى.

تابىلعان ولجانىڭ تاريحي قۇندىلىعىن تۇسىنگەن ول جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەرگە جۇگىنەدى، بىراق كىتاپ كەيىنىرەك ىستامبۇلدا ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ نەگىزىن قالاعان تاعى ءبىر عالىم ءالي ەمير ەفەنديدىڭ ىنتاسىنىڭ ارقاسىندا عانا ساتىپ الىندى.

حح عاسىر بويى «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» ءارتۇرلى تىلدەرگە اۋدارىلدى. ونى 1994 جىلى اقىن، عالىم اسقار ەگەۋباەۆ قازاق تىلىنە اۋداردى. ورىس تىلىنە اۋدارمانى 2003 جىلى شىعىستانۋشى-ارابتانۋشى زيفا-الۋا اۋەزوۆا اراب تۇپنۇسقاسىنداعى قولجازبانىڭ فاكسيميلەسىنان جاساپ شىقتى.

«ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» دۇنيەجۇزىلىك مۇرا رەتىندە تانىلدى: 2017 جىلى يۋنەسكو بۇل كىتاپتى «ادامزاتتىڭ جادى» باعدارلاماسىنا ەنگىزدى، ال 950 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ ۇيىمنىڭ 2024-2025 جىلدارعا ارنالعان مەرەيتويلىق ءىس-شارالار تىزىمىنە ەنگىزىلدى.

پاريجدە وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ۆەنگريا جانە باسقا دا ەلدەردىڭ عالىمدارى قاتىستى. شارا  اياسىندا سايد حودجاەۆتىڭ ءازىربايجان تىلىندەگى جانە زيفا-الۋا اۋەزوۆانىڭ ورىس تىلىندەگى كىتابىنىڭ اۋدارمالارى كورسەتىلدى. سونداي-اق دەرەكتى فيلم كورسەتىلىپ، ءال-قاشقاري شىعارماشىلىعىنىڭ مول مۇراسىنا ارنالعان كورمە ۇيىمداستىرىلدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz