13 желтоқсанда Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде Түркі мәдениеті мен мұрасы қорының ұйымдастыруымен Махмұд Қашғари Барсканидің «Диуани лұғат ат-түркінің» 950 жылдығына арналған халықаралық конференция өтті. Ғалымдар, зерттеушілер, түркі мемлекеттері мен халықаралық ұйымдардың өкілдері Махмұд әл-Қашқари энциклопедиясының әлемдік мәдениет пен лексикографияға қосқан баға жетпес үлесін сөз етті.

«Диуани лұғат ат-түрк» – көрнекті ғалым, ойшыл Махмұд әл-Қашқари жасаған XI ғасырдағы бірегей туынды. Бұл араб тіліндегі баламалары бар 9 мыңға жуық сөзді қамтитын, түркі халықтарының мәдениеті, тұрмысы, тіл білімі мен әдебиеті туралы бай материалды қамтитын тұңғыш түркі тілдерінің энциклопедиялық сөздігі.

Жұмыс тек лексикографиялық тұрғыдан ғана емес, мәдени тұрғыдан да: кітапқа түркі тайпаларының географиялық орны, мәдени және тілдік байланыстары көрсетілген түркі әлемінің алғашқы белгілі картасы енгізілген.

Әл-Қашқари жасаған карта түркі мемлекеттерінің қазіргі аумақтарымен сәйкес келуімен ерекше. Айта кетейік, «Диуани лұғат ат-түрк» түркі жазуының «Орхон ескерткіштерінен» кейінгі екінші маңызды ескерткіші деп аталады.

Аса құнды қолжазба мәтінінде географиялық анықтамалар (50 аймақ, 63 қала, 22 өлке және 49 елді мекен), мәдени-тұрмыстық анықтамалар (106 ыдыс-аяқ пен асхана ыдысы, 62 киім түрі, тоқымашылыққа қатысты 53 зат, 58 соғыс қаруы және 38 мал шаруашылығына сілтемелер), әдеби элементтер (758 өлең, 266 мақал-мәтелдер, олардың әрқайсысында өзіндік сөздік қоры бар).

«Диуани лұғат ат-түрк» жұмысы 1072 жылы 25 қаңтарда басталып, 1074 жылы 10 ақпанда аяқталды. Кітап орта ғасырлардағы ғылыми ортада тез танымал болды, бірақ кейіннен жоғалып кетті. ХХ ғасырдың басында қолжазбаны кітапханашы Бурхан Эфенди Стамбулдағы екінші қол кітап дүкенінде макулатуралардың арасынан кездейсоқ тауып алған еді.

Табылған олжаның тарихи құндылығын түсінген ол жергілікті шенеуніктерге жүгінеді, бірақ кітап кейінірек Ыстамбұлда Ұлттық кітапхананың негізін қалаған тағы бір ғалым Әли Эмир Эфендидің ынтасының арқасында ғана сатып алынды.

ХХ ғасыр бойы «Диуани лұғат ат-түрк» әртүрлі тілдерге аударылды. Оны 1994 жылы ақын, ғалым Асқар Егеубаев қазақ тіліне аударды. Орыс тіліне аударманы 2003 жылы шығыстанушы-арабтанушы Зифа-Алуа Әуезова араб түпнұсқасындағы қолжазбаның факсимилесынан жасап шықты.

«Диуани лұғат ат-түрк» дүниежүзілік мұра ретінде танылды: 2017 жылы ЮНЕСКО бұл кітапты «Адамзаттың жады» бағдарламасына енгізді, ал 950 жылдығын мерекелеу ұйымның 2024-2025 жылдарға арналған мерейтойлық іс-шаралар тізіміне енгізілді.

Парижде өткен халықаралық конференцияға Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркия, Өзбекстан, Түркіменстан, Венгрия және басқа да елдердің ғалымдары қатысты. Шара  аясында Саид Ходжаевтың әзірбайжан тіліндегі және Зифа-Алуа Әуезованың орыс тіліндегі кітабының аудармалары көрсетілді. Сондай-ақ деректі фильм көрсетіліп, әл-Қашқари шығармашылығының мол мұрасына арналған көрме ұйымдастырылды.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz