25 جەلتوقسان كۇنى اۋعان سوعىسىنىڭ باستالعانىنا 45 جىل تولىپ وتىر. وسى سوعىستا مىڭداعان جەرلەرىسىمىز وپات بولدى. وسىعان بايلانىستى سوعىستىڭ باستالۋ تاريحىنا ارنالعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولات سايلاننىڭ ماقالاسىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا ۇزاققا سوزىلعان سوعىستىڭ ءبىرى – اۋعان سوعىسى. 1979 جىلى 25 جەلتوقساندا كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ شەكتەۋلى كونتينەگەنتى مەملەكەتتىك شەكارانى كەسىپ ءوتىپ، اۋعانستان تەرريتورياسىنا كىردى. بۇگىنگى كۇنى وسى ءبىر سۇراپىل سوعىستىڭ باستالعانىنا اتتاي 45 جىل تولدى.

بۇل سوعىستىڭ تاريحى قانشالىقتى جازىلىپ جاتقانىمەن، سوعىستىڭ باستالۋ تاريحى تۋرالى ءالى ايتاتىن تۇستارى جەتەرلىك. اسىرەسە، 1978 جىلى اۋعانستانداعى «ءساۋىر توڭكەرىسى» بۇل سوعىستىڭ باستالۋىنا كوپ ىقپال ەتتى. بيلىككە كەلگەن اۋعانستان حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى (احدپ) 1978 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندە وزدەرىنىڭ ءبىرىنشى ماجىلىسىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىنە ن.م. تاراكيدى، ورىنباسارلىققا ب.كارمالدى سايلادى. وسى كۇنى ەلدى اۋعانستان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (ادر) دەپ جاريالادى. ويتكەنى «ءساۋىر توڭكەرىسىنىڭ» ناتيجەسىندە ەل تىزگىنىن قولىنا العان كوممۋنيستىك باعىتتاعى احدپ كوسەمدەرى مەن مۇشەلەرى، مەملەكەت پەن ۇكىمەتتى باسقارا الماي، حالىق نارازىلىعىنا تاپ بولدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەپ الاسۇردى. اقىرى ەل ىشىندەگى جاعدايدى كەڭەس وداعىن قاتىستىرا وتىرىپ شەشكىسى كەلدى. ءسويتىپ، كەڭەس وداعىنا ءۇستىن-ءۇستىن اسكەر كىرگىزۋ جونىندە وتىنىشتەرىن ايتتى. مۇنداي وتىنىشتەر العاشىندا قارسىلىققا تاپ بولعانىمەن، سوڭىندا اياقسىز قالدىرىلمادى.

ءساۋىر توڭكەرىسىنەن كەيىن ەل تىزگىنىن قولىنا العان ادر ۇكىمەتىنە نەگىزگى قارسىلاس يسلامدىق ساياسي پارتيالار بولدى. وسى پارتيالاردىڭ كۇشىمەن 1978 جىلدىڭ وزىندە پاكىستان اۋماعىندا قارۋلى وتريادتاردى دايارلاۋ لاگەرلەرى مەن بازالارى قۇرىلدى. ول وتريادتار كابۋلعا قارسى اسكەري ءىس-قيمىلدار جاساۋ ءۇشىن اۋعانستان اۋماعىنا جونەلتىلىپ وتىردى. كەيىننەن ول پارتيالاردىڭ بارلىعىن پاكىستان وكىمەتى رەسمي تۇردە تىركەۋگە الىپ، ايماقتاعى بىرقاتار ەلدەردەن (پاكىستان، ساۋد ارابياسى، ەگيپەت) جانە باتىس ەلدەرىنەن (اقش، انگليا، گەرمانيا، فرانتسيا ت.ب.) ماتەريالدىق جانە اسكەري كومەك الدى. 1979 جىلدىڭ اياعىنا تامان پاكىستان اۋماعىندا ورنالاسقان قارۋلى وتريادتاردى دايارلاۋعا ارنالعان 23 لاگەردە 35 مىڭ ادام دايىندىقتان ءوتتى. وعان قوسا اۋعانستانمەن كورشىلەس ەلدەردە 100-دەن استام وقۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەي باستادى، ال ولارداعى بۇلىكشىل كۇشتەر 100 مىڭ بانديتتەر مەن جالدامالىلارعا دەيىن ءوستى. سونىمەن قاتار اۋعان ارمياسىنداعى جاعداي كۇرت ناشارلادى. اسكەر سانى  90 مىڭنان 40 مىڭعا دەيىن ازايدى. 1979 جىلدىڭ مامىر ايىنا قاراي ۇكىمەتتىك اسكەردىڭ 10 مىڭعا جۋىعى مودجاحەدتەر لاگەرىنە اۋىسىپ كەتتى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ الىرەۋىنەن مودجاحەدتەر 1979 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي، قارۋدى بەلسەندى پايدالانۋعا كوشتى. حوست، گاردەز، گەرات، جەلالاباد گارنيزوندارىندا ءىرى بۇلىكتەر ۇيىمداستىرىلدى. مامىر ايىنىڭ اياعىندا مودجاحەدتەردىڭ وسىنداي قارۋلى ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا اۋعانستاننىڭ 22 پروۆينتسياسى سوعىس جاعدايىنا كوشتى. 1979 جىلى قاراشادا جاڭا ۇكىمەتتىڭ باس ورتالىعىنا ناقتى قاۋىپ تونە باستادى.

ن.م. تاراكيدىڭ باستاۋىمەن اۋعاندىق جەتەكشىلەر ءبىرىنشى رەت كەڭەستىك اسكەرلەردى جىبەرۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن 1979 جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا ا.ن. كوسىگينمەن (كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى) تەلەفون ارقىلى بولعان اڭگىمەسىندە ايتتى. ال اسكەر كىرگىزۋ الەمدە كەڭەس وداعىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتى دەپ باعالاناتىن ەدى. «سوندىقتان دا بولار كوسىگين بۇل كۇردەلى دە ساياسي، حالىقارالىق ماسەلە» – ەكەنىن اتاپ، ناقتى جاۋاپ بەرە المادى.

تەلەفونمەن بولعان اڭگىمەدەن كەيىن يۋ.ۆ. اندروپوۆ (كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى), ا.ا. گرومىكو (كسرو سىرتقى ىستەر ءمينيسترى) جانە د.ف. ۋستينوۆ (كسرو قورعانىس ءمينيسترى) جينالدى. (بۇل كەزدە وسى ۇشەۋى «اۋعاندىق ۇشتىك» اتالىپ، اۋعانستان ماسەلەسىمەن كوپ اينالىستى). اقىلداسا كەلە ءبارىنىڭ پىكىرى ءبىر ارناعا توعىسىپ، اۋعانستانعا كەڭەس اسكەرلەرىن كىرگىزۋگە بولمايدى، بۇل ول جاقتاعى جاعدايدى كۇردەلەندىرە تۇسەدى جانە كەڭەس وداعىنا حالىقارالىق ساياساتتا زيانىن تيگىزەدى دەپ شەشتى. ءسويتىپ ادر باسشىسى ن.م. تاراكي جاسىرىن تۇردە جەدەل كەڭەس وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋگە شاقىرىلدى. ماسكەۋدە جانە كابۋلدا بۇل ءىستى ات توبەلىندەي ادامدار عانا ءبىلدى. ن.م. تاراكي 20 ناۋرىزدا ماسكەۋگە كەلدى. ا.ن. كوسىگين كەڭەس ەلىنىڭ بارلىق باسشىلىعى اتىنان، ونىڭ ءوتىنىشى جونىندەگى ماسەلەگە توقتالىپ: «تاعى دا ايتاتىنىم، كەڭەس اسكەرلەرىن ەنگىزۋ جونىندەگى ماسەلە ءبىزدىڭ جاعىمىزدان جان-جاقتى تالقىلاندى، ءبىز بارلىق جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ مىناداي شەشىمگە كەلدىك. ەگەر ءبىز اسكەرىمىزدى كىرگىزەتىن بولساق، ءسىزدىڭ ەلدە جاعداي جاقسارمايدى، كەرىسىنشە قيىنداي تۇسەدى» – دەگەن بايلام ايتتى.

ن.م. تاراكيدىڭ كوڭىلى كۇپتى بولماس ءۇشىن سول كۇنى ل.ي. برەجنەۆپەن ادر باسشىسىنا كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. بۇل كەزدەسۋدە ل.ي. برەجنەۆ دايىندالعان ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ ن.م. تاراكيگە: «ءسىزدىڭ ا.ن. كوسىگينمەن تەلەفون ارقىلى جانە وسىندا ماسكەۋدە قويعان سۇراعىڭىز جونىندەگى ماسەلەگە توقتالساق، ءبىز كەڭەس اسكەرلەرىن اۋعانستانعا كىرگىزۋ جونىندەگى ءوتىنىشتى مۇقيات قارادىق، جان-جاقتى شەشتىك. ناقتىلاي ايتاتىن بولسام، مۇنداي شەشىمگە كەلۋگە بولمايدى» – دەپ، كسرو-نىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دا بۇل سۇراقتى كەرى قايتاردى.

بىراقتا 1979 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ تۇكپىلىكتى ۇلتىنان جاساقتالعان ارنايى باتالون قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى (بۇل باتالون، كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقق-ڭ) ارنايى بولىمدەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ ح.ءاميندى وكىمەت باسىنان شەتتەتۋدە ايىرىقشا ءرول اتقاردى). ارنايى ماقساتتاعى 1-مۇسىلمان باتالون ءۇشىن جاۋىنگەرلەر  تۇركىستان جانە ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ «مۇسىلمان» ۇلتى وكىلدەرىنەن، اسىرەسە بارلاۋشىلار، اتقىشتار جانە تانكىشىلەر بولىمشەلەرىنەن تاڭدالىنىپ الىندى. شىعىس ءتىلىن ءبىلۋ جانە قايراتتى بولۋ – باستى تالاپ بولدى. باتالون تەك جاڭا تەحنيكامەن جانە قارۋ-جاراقپەن جاساقتالىندى. ول ارنايى ەكى توپقا بولىنگەن بەس روتادان تۇردى. سانى –500 ادامنان ءسال ارتىق بولدى. باتالون كومانديرى بولىپ وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلى حالباەۆ ح. ت. تاعايىندالدى. مامىر ايىنىڭ اياعىنا قاراي «مۇسىلماندىق» باتالون قۇرىلىپ ءبىتتى. ول تاشكەنتكە جاقىن شىرشىقتاعى اسكەري قالاشىققا جايعاستى. جاز بويى باتالون ارنايى جاۋىنگەرلىك دايىندىقپەن اينالىستى. ال جازدىڭ سوڭىندا باتالون ءوزىنىڭ دايىندىقتارىن كورسەتىپ، سىناقتان ءوتتى. ولارعا قوسا بىرتە-بىرتە كسرو مقك-ءنىڭ ايىرىقشا ماقساتتاعى بولىمشەلەرى دايىندىققا كىرىستى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كابۋلعا ەرتەرەك اپارىلىپ تاستالىندى.ادر باسشىسى ن.تاراكي 8 قازاندا ورىنباسارى ح.ءاميننىڭ بۇيرىعىمەن ءولتىرىلدى. ح.امين اۋعانستاننىڭ ءبىرىنشى تاعىن تاقىمىنا باستى. بۇل جاعدايدى ماسكەۋ وتە اۋىر قابىلداپ، ءارى قاراي نە ىستەۋ كەرەك دەگەن ويعا كەتتى. ال امين بولسا بۇل ۋاقىتتا وزىنە قارسى شىققان، سونىمەن بىرگە وزىمەن يىقتاسا تۇسكەندەردىڭ بارلىعىنىڭ دا كوزىن جويدى. ماسكەۋدە بىرتە-بىرتە ح.ءاميندى قىزمەتىنەن شەتتەتەتىن جانە ونىڭ ورنىن وعان قارعاندا ادال ىستەيتىن قايراتكەرمەن الماستىرۋ ويلارى پايدا بولا باستادى. بۇل ۋاقىتتا چەحوسلوۆاكيادان جاسىرىن تۇردە كەلگەن «پارچام»  فراكتسياسىنىڭ كوشباسشىسى بابراك كارمال ماسكەۋدە ءجۇردى. بابراك كارمالعا ح.ءاميننىڭ كوزىن قۇرتىپ، ونىڭ ورنىنا وتىرۋ ۇسىنىلدى. ول وعان كەلىسىم بەرىپ، تەز ارادا كسرو مقك-ءنىڭ باقىلاۋىنا الىندى. ال بۇل ۋاقىتتا «1-مۇسىلماندىق باتالوننىڭ» جاۋىنگەرلەرى 10-12 قاراشادا تاشكەنت جانە شىرشىق اۋەجايىنان ۇشىرىلىپ اۋعانستانداعى باگرام اۆيابازاسىنا ءتۇسىرىلدى. مۇسىلماندىق باتالونداعى بارلىق وفيتسەرلەر مەن سولداتتارعا اۋعاندىق اسكەري كيىمدەر كيگىزىلدى، سىرت كوزبەن قاراعاندا ولاردىڭ اۋعاندىق اسكەريلەردەن ايىرماشىلىعى دا بولمادى.

اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزۋ جونىندەگى سوڭعى ساياسي شەشىم 12 جەلتوقسان كۇنى ءتۇس اۋا شاعىن عانا كەڭەس باسشىلارىنىڭ توبىمەن قابىلداندى. بۇل توپتا ل.برەجنەۆ، م.سۋسلوۆ، يۋ.اندروپوۆ، د.ۋستينوۆ جانە ا.گرومىكو بولدى. وسىلايشا جاعداي كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ تولىق مۇشەلەرىنسىز-اق  شەشىلدى. اۋعانستاننىڭ زاڭدى ۇكىمەتىنىڭ ءوتىنىشىن ەسكەرىپ جانە 1978 جىلعى 5 جەلتوقسانداعى ەكى ەل اراسىنداعى شارتتى، سونداي-اق بۇۇ جارعىسىنىڭ مەملەكەتتەردىڭ ءوزىن-ءوزى قورعاۋ قۇقىعى تۋرالى 51-بابىن العا تارتىپ، كسرو اۋعانستانعا قارۋلى كۇشتەرىن كىرگىزۋگە كەلىستى.

شەشىم قابىلدانعان كۇننىڭ ەرتەسىنە  كسرو باس شتاب باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، ارميا گەنەرالى س.ف. احرومەەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كسرو قورعانىس ءمينيستىرىنىڭ وپەراتيۆتى توبى قۇرىلدى. بۇل توپقا باس شتابتىڭ گەنەرالدارى مەن وفيتسەرلەرى، وعان قوسا كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ بارلىق سالاسىنان وكىلدەر كىردى. كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ وپەراتيۆتى توبىنا جەتەكشى ەتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى س.ل. سوكولوۆتى تاعايىندادى.

باس شتاب باسقارماسىندا اۋعانستانعا 40-ارميانى كىرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قارۋلى كۇشتەردىڭ بارلىق سالاسىنان گەنەرالدار مەن وفيتسەرلەردىڭ ارنايى توبى جۇمىس ىستەدى. ولار ارقىلى اۋعانستانعا اسكەرلەردى كىرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نۇسقاۋلاردىڭ جوبالارى دايىندالدى. اۋعاندىق شەكاراعا اسكەر مەن تەحنيكانى، قارۋ-جاراق پەن باسقا ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەردى تاسۋ جوسپارلانىپ جۇزەگە استى، باسقا دا ءتۇرلى ۇيىمداستىرۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. اۋعانستانداعى اسكەري-ساياسي جاعدايلار تۋرالى حابارلار الىنىپ، ول جونىندە ۇسىنىستار باياندالدى. 16 جەلتوقساندا تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنەن ء(تۇراو) 40-ارميا ءبولىنىپ، ارميا قولباسشىلىعىنا گەنەرال-لەيتەنانت يۋ.ۆ. تۋحارينوۆ تاعايىندالدى. بارلىعى 100-گە جۋىق بىرلەستىكتەر ۇرىسقا باعىتتالدى. اسكەرلەردى جاساقتاۋ ءۇشىن رەزەرۆتەن 50 مىڭنان اسا وفيتسەرلەر، سەرجانتتار مەن سولداتتار شاقىرىلدى، اۋىل شارۋاشىلىعىنان 8 مىڭعا جۋىق اۆتوموبيلدەر مەن باسقا تەحنيكالار ءبولىندى.

1979 جىلى 24 جەلتوقسان كۇنى ءبىرىنشى جازباشا قۇجات پايدا بولدى. بۇل قۇجاتقا كسرو قورعانىس ءمينيسترى د.ف. ۋستينوۆ پەن باس شتاب باستىعى ن.ۆ. وگاركوۆتىڭ قولى قويىلىپ اسكەرگە جىبەرىلدى. قۇجاتتا: «ورتالىق شىعىستاعى اسكەري-ساياسي جاعدايعا بايلانىستى اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ سوڭعى ءوتىنىشى دۇرىس دەپ تانىلدى. دوستىق نيەتتەگى اۋعان حالقىنا ينتەرناتسيونالدىق كومەك كورسەتۋ  ماقساتىندا ادر-عا ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان اسكەردىڭ كەيبىر بولىمدەرى  كىرگىزىلەدى، سونداي-اق كەيبىر مەملەكەتتەر تاراپىنان انتياۋعاندىق ارەكەتكە تىيىم سالىپ، قولايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن شەشىم قابىلداندى» – دەپ، قابىلدانعان شەشىمنىڭ قىسقاشا تۇسىنىكتەمەسى بەرىلدى.

قۇجات بويىنشا ادر-عا كىرەتىن اسكەري توپ قۇرامى بىلاي كورسەتىلدى: 40-ارميا (108-ءشى جانە 5-موتواتقىشتار ديۆيزياسى، 860-دەربەس موتواتقىشتار پولكى، ورتا ازيا اسكەري وكۋرۋگىنەن ء(وااو) 56-شى دەربەس دەسانتشىلار بريگاداسى، 353-ءشى ارتيللەريالىق جانە 2-زەنيتشى-راكەتالىق بريگادالار، ءتۇراو-دان 103-ءشى اسكەري-دەسانتشىلار ديۆيزياسى جانە 345-ءشى دەربەس پاراشيۋتشى-دەسانتشىلار  پولكى، 34-ءشى ارالاس اۆياتسيالىق كورپۋس) بولىپ بەلگىلەندى. وعان قوسا رەزەرۆ رەتىندە كابۋل باعىتىنا قاراي ءوااو-دان 201-موتواتقىشتار ديۆيزياسى، ال كۋشكا باعىتىنا قاراي ءتۇراو-دان 68-موتواتقىشتار ديۆيزياسى كىرەتىن بولدى. 1979 جىلى 25 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ ن.ۆ. وگاركوۆ تەلەفونمەن مەملەكەتتىك شەكارانى كەسىپ ءوتۋ ماسكەۋ ۋاقىتى بويىنشا 15.00 (جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 17.00) ەكەنىن حابارلادى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا كەڭەس اسكەرى اۋەدە دە، جەردە دە مەملەكەتتىك شەكارانى كەسىپ ءوتتى. ءسويتىپ، وسى كۇننەن باستاپ كەڭەس اسكەرى اۋعانستان تەرريتورياسىندا 10 جىلعا جۋىق تۇراقتاپ، سوعىس قيمىلىنا قاتىستى.

قورىتا كەلگەندە، اۋعان سوعىسى جالىنىنان 620 مىڭ ادام وتسە، ونىڭ 525 مىڭى كەڭەس ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى بولدى. كەڭەستىك اسكەر تاراپىنان وراسان زور ادام شىعىنى ورىن الدى. 15 مىڭعا جۋىق ادام قازا تاپتى، 50 مىڭنان اسا ادام جارالاندى، 311 ادام ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدان 22 مىڭ ادام اۋعان سوعىسىندا بولىپ قايتتى. ولاردىڭ 1000-عا جۋىعى وسى سوعىستا قۇربان بولدى جانە قازاقستان جەرىندە جەرلەندى، 20 ادام ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى. ال جالپى شىعىننىڭ 362-ءسى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەندىگى انىقتالدى. سوعىس اياقتالعانمەن اۋعان سيندرومى سالدارىنان جانە ءتۇرلى اۋرۋلاردان 5 مىڭنان اسا قارۋلاستارىمىز ومىردەن ءوتتى. سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان قابىلدانعان شەشىمنىڭ كەسىرىنەن قانشاما بوزداقتار ءومىردىڭ ەڭ جوعارعى ولشەمى ولىممەن ەسەپتەسىپ، سىرتقى ەلدەردەگى قاندى قاقتىعىستاردا وپات بولدى. بىراق امال قانشا، بۇيرىق تالقىلانبايدى، ورىندالادى. وسىلايشا 1979 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانى كەڭەس اسكەرلەرى شەكتەۋلى كونتينگەنتىنىڭ اۋعانستانعا كىرگەن جانە سوعىستىڭ باستالعان كۇنى رەتىندە تاريحتا قالدى.

بولات سايلان

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اۋعان سوعىسىنا قاتىسۋشى

Abai.kz