«تۇران»، «عۇن»،  «كۇلتەگىن»، ساق، سياقتى كيەلى اتاۋلاردى ءبىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا عانا ءجيى ەستي باستادىق دەسەم ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس. تاۋەلسىزدىك الار تۇستا الاشتىڭ اردا ازاماتى ماعجان جۇماباەۆتىڭ وتتى جىرلارىندا: «... ءبىر كۇندە سەنىڭ يەڭ تۇرىك ەدى، ورىن عىپ كوشىپ قونىپ ءجۇرىپ ەدى» - دەسە، شىعىس پەن باتىستى، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى ەركىن جايلاعان تۇركى بالاسىن اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ: «...ءۇش كۇن نۇرىن توگەدى اسپانىمنان، اتىراۋ، التاي، ارقا، الاتاۋعا»، – دەگەن ولەڭدەرىنەن ەسەيە كەلە كوكەيگە تۇيدىك. دەگەنمەن، وسىناۋ كەڭ ساحارانىڭ باۋرايىن ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن باتىر بابلارىمىزدىڭ ۇلى ەرلىگى جايىندا مەن ءوزىمنىڭ اجەمنىڭ اۋزىنان دا بالا كۇنىمدە ەستيتىن ەدىم. بىراق ولار ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ سانامىزعا جاڭا قوعامنىڭ، كوممۋنيزمنىڭ قيال-ارماندارىن تەرەڭدەتۋدى كوزدەگەن يدەولوگيا بۇل اڭىزداردى تۇشىنا تىڭداۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.

«اجە – التىن قازىنا» دەمەكشى،اجەم ءالجان ابدىلداقىزى سۇڭعاق بويلى، دەنە ءبىتىمى سيداڭ، قىر مۇرىندى، سۇلۋ ءوڭدى جان ەدى. ارابشا ساۋات اشقان، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى نىق، قاراپايىمدىلىعىنان دانالىق ەسىپ تۇراتىن، وزىنە دە وزگەگە تالاپشىل، «كىدى» كىسى بولاتىن. ىستەگەن ىسىنە ۇقىپتى، تۇتىنعان زاتىنا قىلاۋ تۇسىرمەس تازالىعى بايقالاتىن. كيمەشەگى اشاڭ جۇزىنە ءسان بەرىپ، مەيىرلەنە قارايتىن شۇڭەت كوزىنەن نۇر توگىلەتىن، ۇنەمى ىزىڭداعان اۋەنمەن جۇرەتىن. ۇستىنەن تاستامايتىن بەشپەنتىنىڭ جان قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ سالالى ساۋساقتارىمەن بۇكتەۋىن جازباعان كۇيى يەگىن سۇرتەتىنى كوز الدىما كەلەدى. «الا عوي، كۇنىم» دەپ ءتاتتى ۇسىناتىنداي كورىنەدى. كوپ سويلەمەيتىن، ءار ىسكە ريزاشىلىعىن نە كەيىسىن قاباقپەن سەزدىرەتىن. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاننان اجەمىزدىڭ باۋىرىندا وستىك. اكە-شەشەمىز كولحوزدىڭ شوپانى رەتىندە كوپ ۋاقىتىن سىرتا وتكىزەتىن. سوندا بالالارىن باۋىرىنا العان انا قازداي اجەمىز ماڭايىنان ۇزاتپاي، وتقا-سۋعا تۇسىرمەي كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ-باققان ەكەن. ارعى بەتتە ءتۇرلى ءومىر قيىنشىلىعىن كورگەننەن بە، الدە وزگە دە ءبىر سەبەپتەرى بار ما، قايدام، ءىنى-باۋىرلارىمنىڭ ءبىرى كوزىنەن تاسا بولسا، «ۇرلاپ كەتى-اۋ» دەپ قاتتى قوبالجيتىن. جىل ايىرمامىز ءبىر جاس، ەكى جاس، توپتى بالامىز، سوندا ءۇستىمىزدى جىلىلاپ، تاماعىمىزدى جاساپ بار ءىسى ءبىزدى باعۋمەن وتكەن ەكەن-اۋ.

تۇزكول دەگەن جەردە ەكىنشى بالاسى شورمان اكەمىزدىڭ ۇيىندە ەكىنشى سىنىپتا وقيمىن. وزىمنەن ءتورت اي كىشى قۋانىش اتتى باۋىرىم ەكەۋمىز ءبىر سىنىپتا وقيمىز. اكەمىز شورمان اۋىل مونشاسىن جاعادى، اكەسىنەن جۇققان ۇستالىعىدا بار. ايتقانداي اۋىلدا ەكى شورمان بار. ءبىزدىڭ اكەمىز ۇستا شورمان، ەكىنشىسىن جىندى شورمان دەيدى. نەگەلىكتەن ولاي اتالعانىن بىلمەدىم. ءسوزى دە، ءوزى دە ساپ ساۋ، دەنەلى، ءىرى ادام.

ءبىر وقيعا ەسىمدە. قىسقى سوعىم ۋاقىتى بولاتىن. باۋىرىم قۋانىش ەكەۋمىز مەكتەپكە كەتىپ بارا جاتقانبىز. جول اپپاق قار. سىرعاناپ قويامىز. ءبىر جىلىكتىڭ باسىن تاۋىپ الىپ، كوشەنىنىڭ ەكى شەتىندە ءبىر-بىرىمىزگە كەزەك تەۋىپ ويناپ كەلە جاتقانبىز. اياقاستىنان جىلىكتى كوشەنىڭ ءيتى تىستەپ الا قاشتى. قۋامىن دەپ ۇمتىلعاندا تايىپ جىعىلدىم، اياعىم قايىرىلىپ ءتۇستى. اياعىمدى باسا الماي قالدىم. ساباق جايىنا قالىپ، ارەڭ سۇيرەتىلىپ ۇيگە جەتتىك.

ۇيدەگىلەردىڭ سۇراعىنا:

– الگى مۇدۇن اقساقالدىڭ داۋلەتجان دەگەن سوتقار بالاسى جىندى شورماننىڭ ءيتتىن ايتاقتاپ، سودان قاشىپ، تايىپ جىعىلدىم، – دەدىم. قۋانىشتا ماقۇلداپ قويادى. ەكەۋمىز جول-جونەكەي قۇراستىرعان وتىرىك قوي. سۇيەك تەپتىك دەسەك پالەگە قالاتىنىمىز انىق. قوجاشا وتىرىكتى قۇراستىرىپ گۋ دەگىزدىك. ونىڭ ۇستىنە سىنىپتىڭ اتامانى داۋلەتجاننىڭ ءتىسى باتىپ جۇرگەن. اجەم سىنىقشى ىزدەپ ابىگەرگە ءتۇستى. تاڭاتا اجەم قۋانىشپەن بىرگە مەكتەپكە كەتتى. ءبىر اياعىن سىلتىپ باساتىن، قولىندا تاياعى بار. مەكتەپكە بارا الدىڭعى پارتادا وتىراتىن وزات وقۋشى داۋلەتجاندى تاياقپەن باستان سالىپ-سالىپ كەپ جىبەرەدى عوي. مۇعالىمدە، داۋلەتجاندا اڭ-تاڭ. «مەنىڭ بالاما يت ايتاقتاپ، اياعىن نەگە شىعاراسىڭ» - دەيدى عوي قايران اجەم. «مەن ەمەس، تە مەن ەمەس»، – دەپ ول شىرىلدايدى. سونىمەن نە كەرەك اجەمنىڭ دە اشۋى باسىلىپ، مەنىڭ دە اياعىم جازىلىپ، ارتى ۇمىت بولدى.

سويتكەن داۋلەتجانمەن ومىرلىك دوسپىز. مەنىڭ ۇيلەنۋ تويىمداعى جىگىت جولداس، بىلدەي ءبىر اۋداننىڭ ساياسات جونىنەن اكىمى بولعان سانالى، ىسكەر ازامات. داۋلەتجان وزگە ازاماتتىعىنان بولەك جانە ءبىر ءىسى: مەنىڭ مولداسان اتامنىڭ جاساپ بەرگەن ەرتوقىمىنان قالعان جالعىز ۇزەڭگىنى كورسەتىپ: «ەرەكە، مىناۋ سەنىڭ مولداسان اتاڭنان قالعان جادىگەر، ءوز قولىمەن سوققان ۇزەڭگىسى»، – دەپ اسا قادىرلى دۇنەنى كورسەتكەنى بار. كورسەتكەنى بولماسا، «مەنىڭ دە اكەمنىڭ قالدىرعان سىيى، ساعان بەرە قويادى ەكەن دەپ ويلاما» - دەپ بالالىق شاقتاعى ءوشىن ءبىر قايتارىپ العان بولاتىن.

سودان اجەمنىڭ قايسارلىعىنا سەنىپ، مەندە باتىر بولا باستادىم. اجە مەن نەمەرە دوستىعى باستالدى.اجەمنىڭ قامقورلىعىن كوپ كوردىم عوي. بار ءتاتى-ءماتتى بولسا مەنىكى دەگەندەي... قايران التىن اجەم-اي... التىنشى سىنىپتا ينتەرناتتا جاتىپ وقيمىن. اكەم مىشان كەلىپ:«اجەڭ سىرقاتتانىپ، اۋىرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدى» – دەدى. مەنى ەرتىپ اۋىرۋحاناعا اكەلدى. اۋىرحانانىڭ ءىشى باسقا ءبىر الەم سياقتى، اق جامىلعان ادامداردى ءبىرىنشى كورۋىم. ءبىر جايسىزدىقتى ءىشىم سەزگەندەي، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى. پالاتاعا كىرە وگىزدەي وكىرىپ قويا بەردىم. «اجە، سەنى نەگە جاتقىزىپ قويعان، ولمەشى» دەپ وكىرە كەلىپ اجەممەن كورىسكەنىم ءالى ەسىمدە. «پاھ شىركىن، اجەسىن ساعىنعانىن-اي مىنانىڭ، اجەڭ ءتىرى، ولگەن جوق» – دەپ بىرەۋلەر مەنى جۇباتىپ قويادى. كەيىن اجەم: – سول اۋىرۋدان ولەر ەدىم، سەنىڭ كوز جاسىڭ امان الىپ قالدى»، – دەپ ماڭدايىمنان مەيىرلەنە يىسكەپ، كەۋدەسىنە قىساتىن. اسكەردەن كەلگەنىمدە: «ەرسان، سەنبىسىڭ؟! سەنى اللا كورۋگە ءناسىپ ەتىپتى عوي، تاۋبا» دەپ داۋىسى دىرىلدەپ، كەمسەڭدەي تەبىرەنگەن. اجەمنىڭ توقسانعا جاقىنداپ، ءال-قۋاتى كەمىگەن كەزى ەدى. ءارى-بەرى بولىپ كەتسەم، كورمەي قالام-اۋ دەپ ۋايىمداعانىن سوندا ءبىلدىم.

اجەمنىڭ ء(الجان ابدىلداقىزى) اكەلەرى، ۇلى ناعاشى اتالارىم اقپاتشا زامانىندا قۋعىن كورىپ، ءبىر ەل اسىپ، تۋعان توپىراعىنان جىراقتاعان. «ارقادا جۇت بولماسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» - دەگەنىندەي قازاق قاۋىمى ءۇشىن تۋعان توپىراقتان جىراقتاۋ ۇلكەن ءبىر دۇپتۋلەردىڭ ىقپالىنان ەكەنى بەلگىلى. سودان اكەمىزدىڭ ازاماتتىعىنىڭ ارقاسىندا، جاس تا بولسا باس بولىپ 1962 جىلى ەلگە وتباسىن باستاپ كەلگەنىن بىلەمىز. ارينە، سول كەزدە دە، ءتىپتى قازىر دە قونىس اۋدارۋ، جاڭا جۇرتقا ورنىعۋ وڭاي ءىس ەمەس. اكەمىزدىڭ قايىسپاس قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا ورىن تەۋىپ، ابىرويلى ىسىمەن ەلگە تانىلعانى وزىنشە بولەك اڭگىمە. قازىر ويلاسام، اكەلەردىڭ ۇرپاق ءۇشىن اتقارعان ىستەرى ۇشاڭ-تەڭىز. بىزدەن شىنىمەن باقىتتى جاندارمىز. ەگەر ءبىر كۇندىگىنە مالدانىپ، از-ماز تاپقانىمەن وزگە ەلدە تاماق اسىراپ جۇرە بەرگەندە ءبىزدىڭ كۇيىمىز قانداي بولار ەدى دەگەن وي كەلەدى. ءارتۇرلى سەبەپ-سالدارمەن باسقا ەلدە تۇرىپ جاتقان قازاقتار قانشاما. ورالايىن دەسە جات ەل مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق كونبەيدى، ءتىلى، ءدىنى، ورتاسى باسقا. قانداي وكىنىشتى دەسەڭشى؟! بىراق، سول ەلدە باي، اۋقاتتى تۇرسادا، ۇرپاقتارى جۇتىلىپ كەتىپ جاتقانى قانشا؟! ءتۇرلى ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالىپ، سوعىستىڭ زاردابىن شەگىپ جاتقاندارى قانشا؟! ۇرپاقتارى سول ەلدىڭ تاريحىمەن بىتە قايناسىپ، قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوق بولىپ كەتىپ جاتقاندارى قانشاما؟! وتانىنا، تۋعان جەرىنە جەتە الماي، ولە-ولگەنشە اڭساۋمەن كوز جۇمعاندار شە؟! ەلىن اڭساعان قانشاما قازاقتاردى كورىپ قينالامىن. ءيا، تاعدىر دەيمىز. سول باسقا بەرگەن تاعدىردى دا جاسايتىن ادام ەمەس پە؟!

قانشاما قيىندىقتى كورسە دە، بوي بەرمەي قۇرەسۋ – قايراتتىلىق. ءيا،  بارلىق نارسەنىڭ قۇنىن كورگەنىمىزبەن ەشنارسەنى باعالاي المايتىنىمىزدان وپىق جەپ جاتامىز. تاپقان-تايانعانىن، اسىراپ وتىرعان ءىسىن تاستاپ، باسقا ەلگە كەلگەندە بىرەۋدىڭ ەسىگىندە، قىزمەتشىسىندەي كۇيدە بولۋ، كىمدى دە بولسا ازاپقا سالارى انىق. ادام ءومىرى داريا ۇستىندەگى كوپىر ىسپەتەس. ءبىر جاعادان ەكىنشى جاعاسىنا وتەسىڭ. قالاي وتەسىڭ، ول سەنىڭ جولىڭ. ادام ءوتۋ ءۇشىن دارياعا سالىنعان كوپىر قانداي كەرەك بولسا، بىزگە دە ەلىمىزگە جەتۋ سونشالىقتى قاجەت ەدى. الدەكىمدەر ويلاپ تاپقان ساياساتتان ەكى ەل اراسىنداعى قانشاما ادامدار جاپا شەكتى؟! سول ءومىر-كوپىرىمەن ءوز ەلىڭە ءوتىپ، سوندا وگەيلىك كورگەنىمىز جانىما باتادى. بۇل جولدى مەنىڭ اكە-شەشەم، ونىڭ اكە-شەشەسى قالاماعان شىعار. بۇل «ومىركوپىرى».

وسى ءساتتى ەسىنە العان سايىن اجەمنىڭ ۇنەمى ايتاتىنى: «ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – توزىمدىلىك پەن تاباندىلىق. جانىنا ازاپ وتكەندە دە قايىسپايتىن ادامدى «يت جاندى» دەپ اتايدى. ونداي ادام يت سالپاقتا ءجۇرىپ قورلىق كورسە دە، ازاپقا شىداپ، ازاماتتىق قاسيەتىن جوعالتپايدى. «ادام – يتجاندى» دەگەن راس ەكەن. ەسىڭدە بولسىن، سەنىڭ ءومىر جولىڭمەن ەشكىم جۇرمەيدى، ءوزىڭ عانا جۇرەسىڭ. ەشۋاقىتتا شارشاما. وتكەنگە وكىنبە، العا ماقسات قوي ادال ەڭبەك ەت»، – دەيتىن اجەم اڭگىمەسىنىڭ اياعىن ماعان تىرەپ. سودان سوڭ: «قايران قارقارام...» – دەپ وتىراتىن ەدى اتاڭ (مولداسان)» دەپ ەسكى كۇندەردى قيالمەن شارلاپ ويعا باتاتىن ەدى. «الباننىڭ ەرتەگىدەي سۇلۋ جايلاۋلارى ءۇش مەركە، دوڭگەلەك ساز، (قازىرگى بولەكساز) ۇشقارقارا، سىرت، لاباس، شالكودە – جاسىل تورعىنعا بولەنگەن، كوك كىلەم ءتارىزدى. جازدى ايتساڭشى شىركىن... قارقارا جارمەڭكەسىنە جان-جاقتان كەلگەن ساۋداگەرلەر، جازىق تولعان قۇمىرسانىڭ يلەۋىندەي مال. بازارعا مىنا قۇلجا، قاشقار، حيۋا، بۇقار،سامارقان، تاشكەنتتەن كەلەتىن. الباندى اۋزىنا قاراتقان ۇزاق، جامەڭكە باتىر، كودەك، تاڭجارىق  دەگەن اتالارىڭ بولعان. مەن ەكى ەلدى، ەكى عاسىردى كوردىم. اتاڭ ەلگە سىيلى، بەدەلدى ۇستا بولدى. ات ابزەلدەرىن جاسادى. «ەر قاناتى – ات بولسا»، «ەرگە مىنگەن جىگىتكە – ون كىسىلىك كۇش بىتەدى» - دەگەن اتام قازاق. ءبىر ات ابزەلىنىڭ قۇنى ەكى ءۇش ات تۇراتىن... ونى تاپسىرىسقا قاراي كۇمىستەن، كەيدە التىنان جاسايدى. قازاقتىڭ ات ابزەلدەرىنە ەر، توقىم، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، ۇزەڭگى، ايىل، جۇگەن، نوقتا، كوپشىك، شىلبىر، قامشى جانە ت. ب. جاتادى عوي... سەگىز بالاممەن 40 جاسىمدا جەسىر قالدىم. تۇڭعىشىم زەينەپحان اپكەڭدى تۇرمىسقا ۇزاتتىق. جۇماباي دەگەن جەزدەڭ مەن اكپەڭ بالالاردىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە كوپ جاردەم ەتتى. وندا امەڭگەرلىك دەگەن بار. جەسىر قالعانداردى قاينىنا نە قايىناعاسىنا قوساتىن. ەەە، بالام-اي، سونى ويلاسام، جۇرەگىم قاق ايىرىلادى. سودان اعايىن-تۋىستار اقىلداسىپ «جەتىمنىڭ ريزىعى – جۇرتتان» دەمەكشى اعايىن ورتاسىن كوشىرىپ الماق بولدى. قۋانساڭ بىرگە قۋانىپ، قايعىرساڭ قاسىڭنان تابىلار، ارقاشان تىلەۋىڭدى تىلەپ وتىراتىن سەنىڭ ۇلى ناعاشىلارىڭ، مەنىڭ باۋىرلارىم كىتاپباي كەلىپ «سەن كوشسەڭ، قاتىنى ولگەن ىنىسىنە قوسپاقپى ەكەن» دەگەندى ايتتى. «جەسىرقاتىن – ەر بولار،جەتىم بالا – ەل بولار» - دەمەكشى كوشتى بىردەن توقتاتىم... سەنىڭ اكەلەرىڭ مىشان، شورمان جاستاي جۇمىسقا ارالاستى. شورمانحان ءبىر جاستا قالدى. تۇرمىس تا تۇزەلە باستادى... ە ە ە، وتكەن كۇندە بەلگى جوق دەگەن، وكىنىش جوق، تەك... تۇرمىستاعى ءۇش قىز  ارعى بەتتە قالدى. تۋعان قىزدارىمدى ەندى كورەتىن كۇن بولار ما ەكەن، ءاي، قايدام» دەپ ەگىلە ءتۇستى. اشەيىندە شەشىلىپ كويلەي بەرمەيتىن اجەمدى بۇگىن جاڭا ءبىر قىرىنان كورگەندەي تاڭدانىپ تا وتىرمىن. عاسىردىڭ كۋاسىندەي كەيۋانانىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگىسىن اشقانىنا مارقايىپ تا وتىرمىن. اجەمنىڭ ايتقانى كەلدى. راسىمەن ارعى بەتتە قالعان پەرزەنتتەرىن كورمەي، باقيعا اتتانىپ كەتە باردى. شىعىس بەتكە قاراپ «ءبىزدىڭ قونىس وسى تۇستا، الگىلەر قانداي كۇيدە ەكەن؟» دەيتىن ەدى. كەتەر-كەتكەنىنشە دەگدار قالپىن بۇزباي، تىك جۇرگەن كۇيى ءوزى تىلەگەنىندەي «ەشكىمگە اۋىرتپالىعىن سالماي» كەتتى.

ەەە... اسىلدىڭ سىنىعى اسىل اجەم-اي. ساعىنىپ وتىرمىن. اجەلەردىڭ – وتباسىنىڭ عانا ەمەس، اۋلەتتىڭ دە ۇيىتقىسى ەكەنىن، اعايىن-تۋعاننىڭ بىرلىگىن ساقتار اسىل اناسى ەكەنىن، قازىناسى سارقىلماس ۇرپاق تاربيەشىسى ەكەنىن كەيىنگى بۋىن تۇسىنسە، قادىرلەسە عوي.

ەرسايىن مىشانۇلى مولداسانوۆ 

Abai.kz