بۇرىن توتەمنىڭ بارلىعى دەرلىك اڭ-قۇستار مەن جان-جانۋارلار بولعان. توتەم (كيەتەك) دەگەن – بەلگىلى ءبىر تايپانىڭ نەمەسە ءبىر حالىقتىڭ وزىنە بابا سانايتىن اڭ-قۇسى، جان-جانۋارى. ايتالىق، جىلان توتەمى.

كۋلتتىق جىلان توتەمى ارلار/اريلەر/ارياندار/اريستەر/ارەگەلەرى/ داۋىرىنەن باستالادى. جىلان – كوپتەگەن حالىقتاردىڭ نانىم-سەنىمىندە بيلىكتى، كۇشتى، دانالىقتى، اتاق-داڭقتى، باق-داۋلەتتى بىلدىرەتىن سوكرالدى قاسيەتكە يە ءرامىز. جىلان جاپونداردا – سۇلۋلىق ءرامىزى بولسا، يتاليانداردا جىلان باستى، ءۇش اياقتى ايەل قۇداي گارگونا مەدۋزاسى – تۇراقتىلىق پەن ماڭگىلىك بەينەسى. گارگونا مەدۋزاسى – IX عاسىردان بەرى سيتسيليا ارالىنىڭ ءرامىزى (1-سۋرەت). جىلان تۇرىك حالىقتارىندا جەلەپ-جەبەۋشى – انا قۇداي ۇببە (ۇببە – سۋ پەرىسى). ساحا (ساقا) مەن ياكۋت (جاقۇت) حالىقتارىندا – سۋلۋككۋن (سۋ استىنداعى رۋھ). ءۇندىستاندا جىلان قولدى ايەل – قۇتقارۋشى انا قۇداي. ەجەلگى ورتالىق ازيادا، يراندا، ءازىربايجان، اۋعانستان جەرىندە تارالعان زاراتۋشترا ءىلىمىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستادا» قۇدىرەتتى كۇش، ۇلى رۋھ – داحا (اج-داھا) بولىپ ەسەپتەلسە، قىتايدا – ايداھار (جىلان). ايداھاردى قازاق اجداھا دەپ اتايدى. «اج» جانە «داھا» سوزدەرىنىڭ العاشقىسى – «اج، اجي، اجا، اجە». ول «ارعى ءتۇپ» دەگەن ءسوز. وسى «اج، اجي، اجا، اجە» دەگەن ءسوزدىڭ ءبارى ايەلگە قولدانىلادى. «ابىسىن-اجىن» دەپ ايتىلادى. «اي، دەيتىن اجا جوق ء(اي، دەيتىن اجە جوق)» دەيدى. «اجي» ءسوزىنىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى – جىلان /جىلان-بابا/اج-داھا. مۇنداعى داھ دەگەن – باستاپقى تىرشىلىك كوزىن بەرۋشى. اجداھا/اجي-داھ/اجي-دان/اي-داھار/ – عالامنىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولۋشى، تىرشىلىكتى جاراتۋشى، ءومىر بەرۋشى جىلان-بابا /ۇلى-بابا/دانا-اجە/ۇلى-اجە/. وندا ءبىزدىڭ «ۇلۋ» دەپ جۇرگەنىمىز – قاسقىر باستى، جىلان دەنەلى اجداھا. ەسكىدە قازاق «ۇلۋدى – بالىق، ۇلۋ جىلىن – بالىق جىلى» دەگەن. سوعان قاراعاندا، اجداھانىڭ اۋەلگى اتاۋى – ۇلۋ-بالىق بولۋى ىقتيمال. ماسەلەن، ساحا مەن ياكۋت ەلى اجداھانى «بالىق» دەپ، بالىقتىڭ ءوزىن شىر/چير/چىىر/ دەيدى.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ نانىمىندا قايتىس بولعان اۋليەنىڭ ارۋاعى جولبارىس، ايۋ، جىلان، بۇركىت، ت.ب. كەيپىنە ەنىپ، ادال ءارى ءادىل ادامعا قونادى دەلىنەدى. اۋليەلىك، ساۋەگەيلىك، كورىپكەلدىك، ەمشىلىك، ت.ب. قاسيەتتەر ارۋاق قونعان، يەسى بار ادامداردا بولادى. «ادام ولگەندە ونىڭ جانى جىلانعا اينالادى»، – دەپ رۋحتىڭ بەينەسىن جىلانمەن سايكەستەندىرگەن. قورقىتتىڭ اجالى جىلان كەيپىندە كەلۋى، ەر توستىكتىڭ جەر استىنا ءتۇسىپ، جىلان-باپى حاننىڭ ەلىنە بارۋى (باپى – بابا/ارعى اتا/), ت.ب. سونداي-اق «جىلان-بابا» دەگەن تىركەس ساقتالعان. «جىلان قاباقتى جىگىت» اتتى ەرتەگىدە بالا جىلان كەيپىندە دۇنيەگە كەلەدى. قاسقىردى «ءبورى»، نايزاعايدى «جاي» دەپ اتاعان بابالارىمىز يىرەلەڭدەپ جۇرسە دە، ىنىنە ءتۇزۋ كىرەتىن جىلاننىڭ اتاۋىن «شۇبار» دەپ الماستىرعان (كەيدە «تۇيمە» دەپ تە اتاعان). «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان» دەگەن ءسوز ورامى وسىدان تۋعان. ميفولوگ-عالىم سەرىكبول قوڭدىباي: «بىزدە كوبىنەسە جىلانعا قارسى شىعادى. ياعني، جىلانعا تابىنبايمىز. بىراق، ءبىزدىڭ اۋليەنىڭ باسىنا تۇنەيتىندەرگە اۋليەنىڭ ارۋاعى 100 جاعدايدىڭ 99-ىندا جىلان بولىپ كورىنەدى. ونىڭ بارلىعى ارعى اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان نارسە»، – دەپ تۇجىرادى.

قازاقتا «جىلان – ارۋاق» دەگەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن «جىلانقايىس» ىرىمى بار. ول ەر بالا ءتورت جاسقا تولعاندا جاسالادى. تەمىر ۇستاسى ساۋىت-سايمان مەن قارۋ-جاراققا ارقاسىن، بالاعا بەتىن بەرىپ، ەكى اياعىن الشاق قويىپ تۇرادى. بالانى اياعىنىڭ اراسىنان ارى-بەرى ەكى رەت وتكىزەدى. ءبىرىنشى ەڭبەكتەپ وتكەندە – بالا ساۋىت-سايماندى كيەدى، ەكىنشى وتكەندە – بويىنا قارۋ-جاراق تاعىنادى. سودان سوڭ، تەمىر ۇستاسى ەكى الاقانىن وتقا قاقتاپ، بالانىڭ بەتىن سيپايدى. كەيدە ىرىمنىڭ سوڭىندا بالاعا باسقا ات قويىلادى. ەرتەرەكتە ءسابيى شەتىنەپ، بالاسى تۇراقتاماعاندا، كەزەكتى بوسانعان شاقالاعىن ءوسىپ-ونگەن جەتى كەيۋانانىڭ اۋىنىڭ ورتاسىنان وتكىزىپ بارىپ، كىندىگىن كەسەتىن (ۇلكەندەردىڭ اۋىنىڭ ورتاسىنان وتكىزۋ – «بالانى ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىنان وتكىزۋ» دەپ سانالعان). ۇلت ونەرپازى كەنەن ازىرباەۆ بالا تۇراقتاماعان سوڭ، جاڭا تۋعان قىزىن ءتورت كەمپىر مەن ءبىر شالدىڭ اۋىنىڭ ورتاسىنان وتكىزىپ الىپ، ەسىمىن «تورتكەن» ء(تورت كەمپىر، ءبىر شال) دەپ قويىپتى.

جىلان – ءتۇسى سۋىق بولعانىمەن، جىلىلىقتى سۇيەتىن، كۇن ساۋلەسىنەن قۋات العاندى ۇناتاتىن، كوزى جۇمىلمايتىن جالعىز ماقۇلىق، ءوز الدىنا ءبىر كيەلى جاراتىلىس. ەڭ قىزىعى – جىلاننىڭ قاباعى ءمولدىر بولادى جانە ۇنەمى جابىق تۇرادى. جىلاندار كەسىرتكەدەن تاراعان. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىن تۋىستارى – يگۋانا كەسىرتكەسى جانە كەسىرتكە ءتيپتى كەسىركە. عىلىمعا بەلگىلى بارلىق جىلان – جىرتقىش. حالىق اراسىنداعى «جىلاننىڭ ۋى تىلىندە» دەگەن ۇعىم شىندىققا جاناسپايدى. جىلاننىڭ ۋى ۇستىڭگى جاقسۇيەكتە ورنالاسقان ۋلى تىستەرىندە بولادى. جىلاننىڭ ءتىلى جىڭىشكە، ۇشى ەكى ايىر، ول سيپاپ سەزۋ قىزمەتىن اتقارادى. ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى جىلان – ادامدى ءبىر ساتتە شاعىپ ولتىرە سالاتىن ۋى بار ۇرەيلى جانۋار. جىلان دەسە بىردەن جاعىمسىز وبراز ەلەستەيدى. سۇم، اككى ادامدارعا قاتىستى جىلان اتاۋى تەلىنەدى. ال ەجەلگى جىلاندار قياناتسىز ءۇي جانۋارلارى بولعان ەكەن. جىلان جاراقاتتاردى، اۋىرسىناتىن ورىنداردى، قابىنعان جەرلەردى جالاپ ەمدەگەن. جىلاننىڭ ۋى – اۋرۋعا شيپا بولاتىن ءدارى-دارمەك. بۇگىنگى تاڭدا، توستاعانعا وراتىلىپ، ۋىن توگىپ جاتقان جىلان بەينەسى – مەديتسينا مەن دەنساۋلىقتى ساقتاۋدىڭ ەمبلەماسى (2-سۋرەت).

كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ەرتەگىلەرىندە جىلان اقىلدى كەيىپكەر رەتىندە كەزدەسسە، اراب جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ەرتەگىلەرىندە زۇلىم كەيىپكەر رەتىندە قاراستىرىلادى. سەبەبى جىلان قۇران مەن بيبليادا شايتانعا قىزمەت ەتىپ، ادام اتانى الما جەۋگە ازعىرادى (ەڭ العاش جارالعان ادامنىڭ ەسىمى – كىسى). سول ءۇشىن ادام اتا، قاۋا انا، جىلان، شايتان تورتەۋى پەيىشتەن جەرگە قۋىلادى (قاۋا انانىڭ قازاق ميفتەرىندەگى ءبىر ەسىمى – ءاۋ اپا). نۇحتىڭ كەمەسىندەگى تەسىكتى بىتەتىپ، ەڭ ءتاتتى قاندى ازىققا سۇراعان دا – جىلان. ارابتاردا جىلان تۇسكە كىرسە – دۇشپان، شاقسا – ادام دۋالانعان. ال قازاقتا تۇسىندە جىلان كورسە – مولشىلىق. جىلاندا قازاق كيە بار دەپ ۇيگە كىرىپ كەتسە، قۋماعان، كەرىسىنشە، «قۇت كەلدى» دەپ، باسىنا اق قۇيىپ، شىعارىپ سالعان. ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيۋ ءداستۇرى – باسقا حالىقتاردا ۇشىراسپايتىن قۇبىلىس. بۇل قازاقتىڭ جىلاننىڭ قاسيەتىن جوعارى باعالاعانىن كورسەتەدى.

ەجەلگى داۋىردەگى گرەك تاريحشىسى گەرودوت ساقتار تۋرالى جازعان اڭىزىندا: «ساقتاردىڭ قارا تەڭىز بويىنا التايدان اۋىپ، كوشىپ كەلگەندەگى العاشقى پاتشاسى – تارعىتاي. ولار كەلگەن وڭىردە ۋلى جىلان وتە كوپ بولعان ەكەن. تارعىتايدى جىلان ايەل ارباپ، ۇڭگىرگە اپارىپ، وزىمەن بىرگە تۇرۋعا كوندىرىپتى. ەكەۋىنەن ارپاقساي، لىپاقساي، قولاقساي ەسىمدى ءۇش ۇل تۋادى»، – دەيدى (وسى دەرەك قىتاي دەرەكتەرىندە «تۇرىكتىڭ ءۇش ۇلى» دەلىنگەن).

– ۇرعاشىنىڭ جاقسىسى

ءابجىلانداي سۋماڭداپ،

بوز جورعاداي بۇلعادى، –

دەپ بۇقار جىراۋ ايەل ادامدى سۋ جىلانىنا تەڭەيدى («ءاب» – پارسىشا «سۋ») ءبىر عاجابى – ءابجىلاننىڭ ۋى بولمايدى. ەشكىمگە زيانى جوق.

«جىلان جولىڭدى كەسسە، جولىڭ بولادى»، «جىلى جىلى سويلەسەڭ، جىلان دا ىننەن شىعادى»، «ەگەر جىلان ادام كوزىنە ەكى عاسىر تۇسپەسە، ونىڭ قاباعى ەكى ەلى بولادى. ەگەر بەس عاسىر ادام كوزىنە كورىنبەسە، ول ايداھارعا اينالادى»، «جىلان جىلى جىلىس (جول) بولادى، جىلقى جىلى ۇرىس بولادى»، «قۇيرىعىن باسپاساڭ، جىلان دا شاقپايدى»، – دەيدى.

جىلان – ەجەلدەن سان ءتۇرلى زۇلىم كۇشتەردىڭ (سيقىردىڭ، دۋانىڭ، قارعىستىڭ، كوز ءتيۋدىڭ، ت.ب.) بەتىن قايتاراتىن قۇدىرەت يەسى سانالادى. جىلان قاي جەردە التىن-كۇمىس بار، سول جەردى مەكەندەيدى. «جىلان التىن جالاماسا ءولىپ قالادى» دەيدى حالىق دانالىعى. ىلگەرىدە جىلان بەينەسى ناقىشتالعان زەرگەرلىك اشەكەيلەر (كۇمىستەن، التىننان سوعىلعان جىلانباس بىلەزىكتەر، جىلانباۋىر جۇزىكتەر، جىلانباس شولپىلار، ت.ب.) مەن تۇمارلار ادامدى زۇلىم كۇشتەردەن ساقتايدى دەگەن سەنىم بولعان. جىلان ورنەگى بار بۇيىمداردى نەگىزىنەن جوعارعى بيلىك وكىلدەرى تاققان (قاعان، يابعۋ، شاد، تەگىن، ت.ب). پولياك زەرتتەۋشىسى ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ جازبالارىندا جازىق ەسىمدى اقىن قىزدىڭ بەينەسىن بەلگىسىز ءبىر اقىن بىلايشا سۋرەتتەپتى:

– جىلانباس شولپى تاققان بۇرىمىنا،

ەلىتىپ قىلىقتىنىڭ قىلىعىنا.

ەرىتىپ كۇن ساۋلەسىن قىر باسىنا،

ولەڭنىڭ مەيىرىڭ قانعان تۇنىعىنا.

قازاق قىزىنا «جۇپار» دەگەن ەسىم قويادى. جۇپار – جاسىل تۇكتى، ۇزىندىعى سالا قۇلاش جىلان. كولدە تىرشىلىك ەتەدى. ەرتەدە جۇپار جىلاندى اۋلاعان ادام مول بايلىققا كەنەلەتىن. ونى ۇستاسا، قالىڭ تولەپ ايەل الىپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، الدىنا مال سالىپ، ەل قاتارىنا قوسىلاتىن. جىگىتتەر جۇپار جىلان اۋلاۋ ءۇشىن، كول ماڭىندا ايلاپ جاتاتىن. ولگەن جۇپار جىلاننىڭ ەتى شىرىگەن سايىن اينالاسىنا حوش ءيىس شىعارادى. جۇپار جىلاننىڭ ءبىر بىلەم ەتىن ءبىر جىلقىعا ايىرباستاپ، قىز جاساۋىنا قوساتىن...

ءورىمى جىلان تەرىسىنە ۇقساس نە جىلاننىڭ قابىمەن قاپتاپ جاسالعان قامشى ءتۇرىن – «جىلان باۋىر قامشى» دەيدى. ونى سال-سەرىلەر ۇستاعان...

حالىق «جىلاننىڭ ءتىلىن» بىلەتىن، ونىمەن ارباساتىن ادامدى «تارىمشى» /دارىمشى/ دەگەن. بۇل – قۇپيا جورالعى. جىلانمەن ارباسقان تارىمشىلاردىڭ ارباۋ-بايلاۋ جىرلارى – حالىق پوەزياسىنىڭ قايناركوزى، مادەني ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى.

ايدىن رىسبەكۇلى،

گەرالديست

Abai.kz