Бұрын тотемнің барлығы дерлік аң-құстар мен жан-жануарлар болған. Тотем (киетек) деген – белгілі бір тайпаның немесе бір халықтың өзіне баба санайтын аң-құсы, жан-жануары. Айталық, жылан тотемі.

Культтық жылан тотемі арлар/арилер/ариандар/аристер/арегелері/ дәуірінен басталады. Жылан – көптеген халықтардың наным-сенімінде билікті, күшті, даналықты, атақ-даңқты, бақ-дәулетті білдіретін сокральді қасиетке ие рәміз. Жылан жапондарда – сұлулық рәмізі болса, итальяндарда жылан басты, үш аяқты әйел құдай Гаргона Медузасы – тұрақтылық пен мәңгілік бейнесі. Гаргона Медузасы – IX ғасырдан бері Сицилия аралының рәмізі (1-сурет). Жылан түрік халықтарында желеп-жебеуші – ана құдай Үббе (Үббе – су перісі). Саха (сақа) мен якут (жақұт) халықтарында – Сулуккун (су астындағы руһ). Үндістанда жылан қолды әйел – құтқарушы ана құдай. Ежелгі Орталық Азияда, Иранда, Әзірбайжан, Ауғанстан жерінде таралған Заратуштра ілімінің қасиетті кітабы «Авестада» құдіретті күш, ұлы руһ – Даха (Аж-даҺа) болып есептелсе, Қытайда – Айдаһар (жылан). Айдаһарды қазақ Аждаһа деп атайды. «Аж» және «даһа» сөздерінің алғашқысы – «аж, ажи, ажа, әже». Ол «арғы түп» деген сөз. Осы «аж, ажи, ажа, әже» деген сөздің бәрі әйелге қолданылады. «Абысын-ажын» деп айтылады. «Ай, дейтін ажа жоқ (Әй, дейтін әже жоқ)» дейді. «Ажи» сөзінің тағы бір мағынасы – Жылан /Жылан-баба/Аж-даһа. Мұндағы Даһ деген – бастапқы тіршілік көзін беруші. Аждаһа/Ажи-даһ/Ажи-дан/Ай-даһар/ – ғаламның жасалуына негіз болушы, тіршілікті жаратушы, өмір беруші Жылан-баба /Ұлы-баба/Дана-әже/Ұлы-әже/. Онда біздің «ұлу» деп жүргеніміз – қасқыр басты, жылан денелі Аждаһа. Ескіде қазақ «Ұлуды – балық, ұлу жылын – Балық жылы» деген. Соған қарағанда, Аждаһаның әуелгі атауы – Ұлу-балық болуы ықтимал. Мәселен, саха мен якут елі Аждаһаны «балық» деп, балықтың өзін шыр/чир/чыыр/ дейді.

Түрік халықтарының нанымында қайтыс болған әулиенің аруағы жолбарыс, аю, жылан, бүркіт, т.б. кейпіне еніп, адал әрі әділ адамға қонады делінеді. Әулиелік, сәуегейлік, көріпкелдік, емшілік, т.б. қасиеттер аруақ қонған, иесі бар адамдарда болады. «Адам өлгенде оның жаны жыланға айналады», – деп рухтың бейнесін жыланмен сәйкестендірген. Қорқыттың ажалы жылан кейпінде келуі, Ер Төстіктің жер астына түсіп, Жылан-Бапы ханның еліне баруы (бапы – баба/арғы ата/), т.б. Сондай-ақ «Жылан-баба» деген тіркес сақталған. «Жылан қабақты жігіт» атты ертегіде бала жылан кейпінде дүниеге келеді. Қасқырды «бөрі», найзағайды «жай» деп атаған бабаларымыз иірелеңдеп жүрсе де, ініне түзу кіретін жыланның атауын «шұбар» деп алмастырған (кейде «түйме» деп те атаған). «Іштен шыққан шұбар жылан» деген сөз орамы осыдан туған. Мифолог-ғалым Серікбол Қоңдыбай: «Бізде көбінесе жыланға қарсы шығады. Яғни, жыланға табынбаймыз. Бірақ, біздің әулиенің басына түнейтіндерге әулиенің аруағы 100 жағдайдың 99-ында жылан болып көрінеді. Оның барлығы арғы ата-бабамыздан келе жатқан нәрсе», – деп тұжырады.

Қазақта «жылан – аруақ» деген сенімге негізделген «жыланқайыс» ырымы бар. Ол ер бала төрт жасқа толғанда жасалады. Темір ұстасы сауыт-сайман мен қару-жараққа арқасын, балаға бетін беріп, екі аяғын алшақ қойып тұрады. Баланы аяғының арасынан ары-бері екі рет өткізеді. Бірінші еңбектеп өткенде – бала сауыт-сайманды киеді, екінші өткенде – бойына қару-жарақ тағынады. Содан соң, темір ұстасы екі алақанын отқа қақтап, баланың бетін сипайды. Кейде ырымның соңында балаға басқа ат қойылады. Ертеректе сәбиі шетінеп, баласы тұрақтамағанда, кезекті босанған шақалағын өсіп-өнген жеті кейуананың ауының ортасынан өткізіп барып, кіндігін кесетін (үлкендердің ауының ортасынан өткізу – «баланы екі дүниенің ортасынан өткізу» деп саналған). Ұлт өнерпазы Кенен Әзірбаев бала тұрақтамаған соң, жаңа туған қызын төрт кемпір мен бір шалдың ауының ортасынан өткізіп алып, есімін «Төрткен» (төрт кемпір, бір шал) деп қойыпты.

Жылан – түсі суық болғанымен, жылылықты сүйетін, күн сәулесінен қуат алғанды ұнататын, көзі жұмылмайтын жалғыз мақұлық, өз алдына бір киелі жаратылыс. Ең қызығы – жыланның қабағы мөлдір болады және үнемі жабық тұрады. Жыландар кесірткеден тараған. Олардың ішіндегі ең жақын туыстары – игуана кесірткесі және кесіртке типті кесірке. Ғылымға белгілі барлық жылан – жыртқыш. Халық арасындағы «жыланның уы тілінде» деген ұғым шындыққа жанаспайды. Жыланның уы үстіңгі жақсүйекте орналасқан улы тістерінде болады. Жыланның тілі жіңішке, ұшы екі айыр, ол сипап сезу қызметін атқарады. Біздің ұғымымыздағы жылан – адамды бір сәтте шағып өлтіре салатын уы бар үрейлі жануар. Жылан десе бірден жағымсыз образ елестейді. Сұм, әккі адамдарға қатысты жылан атауы телінеді. Ал ежелгі жыландар қиянатсыз үй жануарлары болған екен. Жылан жарақаттарды, ауырсынатын орындарды, қабынған жерлерді жалап емдеген. Жыланның уы – ауруға шипа болатын дәрі-дәрмек. Бүгінгі таңда, тостағанға оратылып, уын төгіп жатқан жылан бейнесі – медицина мен денсаулықты сақтаудың эмблемасы (2-сурет).

Көптеген халықтардың ертегілерінде жылан ақылды кейіпкер ретінде кездессе, араб және еуропа елдерінің ертегілерінде зұлым кейіпкер ретінде қарастырылады. Себебі жылан Құран мен Библияда шайтанға қызмет етіп, Адам атаны алма жеуге азғырады (ең алғаш жаралған адамның есімі – Кісі). Сол үшін Адам ата, Қауа ана, жылан, шайтан төртеуі пейіштен жерге қуылады (Қауа ананың қазақ мифтеріндегі бір есімі – Әу апа). Нұхтың кемесіндегі тесікті бітетіп, ең тәтті қанды азыққа сұраған да – жылан. Арабтарда жылан түске кірсе – дұшпан, шақса – адам дуаланған. Ал қазақта түсінде жылан көрсе – молшылық. Жыланда қазақ кие бар деп үйге кіріп кетсе, қумаған, керісінше, «құт келді» деп, басына ақ құйып, шығарып салған. Үйге кірген жыланның басына ақ құю дәстүрі – басқа халықтарда ұшыраспайтын құбылыс. Бұл қазақтың жыланның қасиетін жоғары бағалағанын көрсетеді.

Ежелгі дәуірдегі грек тарихшысы Геродот Сақтар туралы жазған аңызында: «Сақтардың Қара теңіз бойына Алтайдан ауып, көшіп келгендегі алғашқы патшасы – Тарғытай. Олар келген өңірде улы жылан өте көп болған екен. Тарғытайды жылан әйел арбап, үңгірге апарып, өзімен бірге тұруға көндіріпті. Екеуінен Арпақсай, Лыпақсай, Қолақсай есімді үш ұл туады», – дейді (Осы дерек қытай деректерінде «Түріктің үш ұлы» делінген).

– Ұрғашының жақсысы

Әбжыландай сумаңдап,

Боз жорғадай бұлғады, –

деп Бұқар жырау әйел адамды су жыланына теңейді («әб» – парсыша «су») Бір ғажабы – әбжыланның уы болмайды. Ешкімге зияны жоқ.

«Жылан жолыңды кессе, жолың болады», «Жылы жылы сөйлесең, жылан да іннен шығады», «Егер жылан адам көзіне екі ғасыр түспесе, оның қабағы екі елі болады. Егер бес ғасыр адам көзіне көрінбесе, ол айдаһарға айналады», «Жылан жылы жылыс (жол) болады, жылқы жылы ұрыс болады», «Құйрығын баспасаң, жылан да шақпайды», – дейді.

Жылан – ежелден сан түрлі зұлым күштердің (сиқырдың, дуаның, қарғыстың, көз тиюдің, т.б.) бетін қайтаратын құдырет иесі саналады. Жылан қай жерде алтын-күміс бар, сол жерді мекендейді. «Жылан алтын жаламаса өліп қалады» дейді халық даналығы. Ілгеріде жылан бейнесі нақышталған зергерлік әшекейлер (күмістен, алтыннан соғылған жыланбас білезіктер, жыланбауыр жүзіктер, жыланбас шолпылар, т.б.) мен тұмарлар адамды зұлым күштерден сақтайды деген сенім болған. Жылан өрнегі бар бұйымдарды негізінен жоғарғы билік өкілдері таққан (қаған, йабғу, шад, тегін, т.б). Поляк зерттеушісі Адольф Янушкевичтің жазбаларында Жазық есімді ақын қыздың бейнесін белгісіз бір ақын былайша суреттепті:

– Жыланбас шолпы таққан бұрымына,

Елітіп қылықтының қылығына.

Ерітіп күн сәулесін қыр басына,

Өлеңнің мейірің қанған тұнығына.

Қазақ қызына «Жұпар» деген есім қояды. Жұпар – жасыл түкті, ұзындығы сала құлаш жылан. Көлде тіршілік етеді. Ертеде жұпар жыланды аулаған адам мол байлыққа кенелетін. Оны ұстаса, қалың төлеп әйел алып, басына үй тігіп, алдына мал салып, ел қатарына қосылатын. Жігіттер жұпар жылан аулау үшін, көл маңында айлап жататын. Өлген жұпар жыланның еті шіріген сайын айналасына хош иіс шығарады. Жұпар жыланның бір білем етін бір жылқыға айырбастап, қыз жасауына қосатын...

Өрімі жылан терісіне ұқсас не жыланның қабымен қаптап жасалған қамшы түрін – «Жылан бауыр қамшы» дейді. Оны сал-серілер ұстаған...

Халық «жыланның тілін» білетін, онымен арбасатын адамды «тарымшы» /дарымшы/ деген. Бұл – құпия жоралғы. Жыланмен арбасқан тарымшылардың арбау-байлау жырлары – халық поэзиясының қайнаркөзі, мәдени ескерткіші болып табылады.

Айдын Рысбекұлы,

геральдист

Abai.kz