سوقىر ويدىڭ كوزiنە ساۋلە سەپكەن اڭگىمەلەر

ءۇش عاسىرعا جۋىق تەپەرىش كورگەن، وندا دا جاي عانا بوداندىق ەمەس، سوڭعى 70 جىلىندا جويقىن يدەولوگيالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ، قۇلدىق تاڭباسى ەتiنەن ءوتiپ، سۇيەگiنە جەتكەن تالەيسiز حالىقتىڭ الدەقالاي باعى جانىپ، ازاتتىق العان سوڭ iلگەرگi باسىبايلى ومiرىنەن جۇعىستى بوپ قالعان وي بۇعاۋى مەن تانىم قۇرساۋىنان قۇتىلىپ، ادا-كۇدە ارىلۋىنا قانشا ۋاقىت قاجەت بولار؟

ءدال باسىپ جاۋاپ بەرۋ قيىن سۇراق. شەكسiز مەرزiمگە سوزىلۋى دا، قىسقا مەرزiمدە ورىندالۋى دا ىقتيمال جاي. ويلى جانعا وڭايلىقپەن قۇيرىق ۇستاتار جۇمباق ەمەس. باسقا ەمەس، كەشە عانا سول كەپتi كيگەن، اڭداۋسىزدا قۇدىققا قۇلاپ، قۇلاعىندا قۇرباقا ويناعان… سول سوردان ءولدiم-تالدىم دەگەندە ارەڭ بوسانىپ، جاڭا عانا كوز اشقان اڭكi-تاڭكi ەلدiڭ ۇرپاعى بولسام دا، بۇل ساۋالعا جارىتىپ جاۋاپ تابا الار ەمەسپiن. وعان سەبەپ، القىمداپ تۇرعان سول كومەسكi بۇعالىققا قارسى پارمەندى ارەكەتتىڭ اينالادان ءالi بiلiنبەيتىنi. تiپتi, قاراسىن كورسەتپەسە دە مىسىمىزدى باسىپ تۇرعان سونداي بiر قۇبىجىق بارى بىلايعى جۇرت تۇگiلى، زەردەلi دەيتiن زيالى قاۋىمنىڭ ءوزiن ەلەڭ ەتكىزبەيتىندەي. سونشا تەرەڭگە تارتىپ، قارا باقايعا دەيiن قانىعىپ كەتكەن بۇل نە قىلعان پالە ەكەنiن، ءنار الىپ تۇرعان الىپ تامىرىنا الدەقاشان بالتا شابىلسا دا، كولەڭكەسiن مۇلدە وشiرمەدi. ءوشiردi نە، الدەبiر تەكسiز تiرەككە تارامىس جالعاعانداي، ولمەيتiننiڭ تەبiنiن تانىتىپ، جانى سiرiلiكتiڭ سەسiن كورسەتەدi. سونى اڭداعان جۇرەكتى قايداعى ءبىر ۇرەي كەلىپ كەۋلەيدى.

ال، ەندi, مىزعىماس بوپ ورنىققان وسى پسيحولوگيالىق احۋالدى كورنەۋ نىسانا ەدى دەسەك، ادەتتە قاراسى مول كورiنەتiن جازارماندار قاۋىمىنىڭ بۇل تاراپتا سەرپiندi ارەكەت ەتپەي وتىرعانى شەتiن جاي بولسا كەرەك. بۇل، تiپتi, كiسi تاڭقالارلىق جاعداي. سەبەبiن ءتۇسiنۋ دە قيىن. الدە ولار وزدەرiنiڭ كەشەگi «باقىتتى كۇندەرiن» قۇلدىق قامىتىن كيدiك دەيتiن وتكەن ۋاقىت ەنشiسىنە وتكىزىپ بەرۋدى قالاماي ما؟ الدە سوندا بiر قىمباتى – اتاق-داڭق، بەدەل-مانساپ دەگەندەي «اسىلى» قالىپ، سول سۇيىكتىلەرى بىرگە كەتەتىن بولعاندىقتان قاتتى قارالاۋعا قيماي ما؟ بىلمەدىك. بالكىم، سول زاماننىڭ شىن كەسپىرىن، تۇپكى ماقساتىن، ءوز ساناسىنا بويلاپ ءسiڭىپ كەتكەندىكتەن دە، ءالi تانىپ، ايىرا الماي، اداسىپ جۇرگەن شىعار؟ بەلگiسiز. قالاي بولعاندا دا، سول بiر زوبالاڭ جىلدار تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي تۇشىمدى ەڭبەكتەردiڭ جاسالماي جاتقانى وكiنiشتi-اق.

ەندi وسى تىڭ تاقىرىپقا مۇحتار اعامىز قالام تارتىپتى. كوپتەن كۇتكەن، وتارشىلدىقتىڭ حالىق جادىنا سiڭگەن ۋلى زارداپتارىن ۇڭگي اقتارىپ، جىن-سوقتاسىن اعىزا كورسەتiپ، كوپتiڭ كوزiن تالاي سۇمدىققا جەتكiزەر، سول ارقىلى ەل ساناسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرەر ورەلi ەڭبەكتەر ومiرگە كەلەر دەگەن ءۇمiتiمiزدi اقتاپ، ويسىراپ تۇرعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپتى. نەگىزىندە، ءۇمiتتi اقتاپ، بوستىقتى تولتىردى دەۋ از، قايتا بۇل شىعارمالاردى تىڭعا تۇرەن سالىپ، جوقتى بار قىلعان، كوپكە ۇلگi شاشىپ، كوكتەمنiڭ العاشقى قارلىعاشىنداي جاڭاعا جارشى بولعان ۇزدiك دۇنيەلەر دەپ باعالاۋ الدەقايدا ورىندى. اقيقاتىندا دا سولاي، بiراز كۇتتiرiپ بارىپ دۇنيەگە كەلگەن جاڭا تۋىندىلار ماعىنا-مازمۇنىنىڭ تىڭدىعىندا عانا ەمەس، فورما-بiتiمiنiڭ بولەكتىگiمەن دە وزگەشە ەڭبەكتەر. بۇنداي ورنەگi وزىق وزگەشە شىعارمالار ورەلi جازۋشىلاردىڭ قالامىنان عانا تۋسا كەرەك-تi. ءسوز 2004 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 5 سانىندا جاريالانعان مۇحتار ماعاۋيننiڭ جاڭا تۋىندىلارى («جوقتاۋ» جانە «ءاز …اعاڭ ءھام ءاز … ءازiل») حاقىندا بولايىن دەپ تۇر.

ءيا، مۇحتار اعامىز بۇعان دەيiن دە ەسiمi ەل اۋزىنا iلiنگەن ايدىك ءسوز شەبەرi. ۇلتتىق ءسوز ونەرiمiزدiڭ ورەسiنiڭ بيiك، iرگەسiنiڭ بەرiك بولۋىنا قىرىق جىلدان بەرi ەڭبەگىن ارناپ كەلە جاتقان كەسەك تۇلعا. رۋحى بيiك، ەڭسەسi اسقاق سۋرەتكەر. قابىرعالى قالامگەر بۇل جولى دا قارىمدىلىق كورسەتiپ، سامداعايلىق تانىتىپتى. قاتارىنان وزعان شىن جۇيرiك قانا وسىلاي شابار ەدى. ەجەلگi ۇستانىمىنان ءبىر تانباي، ۇلتتىڭ جiگەرiن جانىپ، ەڭسەسiن كوتەرسەم دەگەن يگى نيەتپەن قولىنا قالام العان ەكەن، «مەجەسiنە جەتپەسە دە، جوباسىنا جۋىقتاعان» شىعارماسىنىڭ ءوزi – ەل يگiلiگi.

ۇنەمى تiلگە تيەك، اڭگىمەگە وزەك بولاتىنىنا قاراماستان، بiرەۋ مويىنداپ، بiرەۋ مويىندامايدى، زاتىندا داعدارىس دەگەن پالەنiڭ ادەبيەتiمiزدiڭ الدىن وراپ، جولىن كولدەنەڭدەپ جۇرگەنi بارشاعا ءمالىم جاي. بەتپە بەت كەلiپ وتىرعان نارسەنiڭ جوق ەكەنi تۋرالى ايتىپ، داۋرىققاننان گورi, ونى ەرتەرەك مويىنداپ، قامال الۋعا قام جاساساق، ۇتىستىڭ ءوز جاعىمىزدا قالارى داۋسىز. ال سول ۇمتىلىستىڭ الدىڭعى شەبiندە سەنiم ارتقان سەركەلەرiمiز بەن جۇك اۋىرىن كوتەرەر نارلارىمىز جۇرسە، تiپتi دە وڭدى، ۇپايىمىز تولىق بولماق. ويتكەنi ادەبيەتتەگi الىپ تۇلعالار ۇلتتىق ادەبيەتتiڭ قالىپتاسۋىندا عانا ەمەس، قالىپتاسقان ادەبيەتتiڭ ءدال بۇگىنگiدەي قوعامدىق فورماتسيالار الماسۋى تۇسىندا باعدارىنان جازىپ قالعان، iركiلگەن، كىبىرتىكتەگەن كەزەڭدەرiندە دە زور كۇشپەن قار بۇزىپ، قاساتقا iز سالۋىمەن دە باعالى. مۇنىڭ شىن اتى – ونەگە. بiزدiڭشە، الدا ءسوز بولماق ەڭبەكتەرi ارقىلى مۇحاڭ بۇل تالاپتان تولىق شىعا الدى. ىرىلىك كورسەتتى.

جوعالماۋعا تيiستi رۋحتىڭ جوعالۋى مۇمكiن بە؟

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جازۋشىنىڭ بۇل جولى جارىق كورگەن تۋىندىلارى – اڭگiمەلەر ەكەن. اڭگiمەلەر بولعاندا، كوپ ەمەس، ەكەۋ-اق. بiراق بايقاي الار پايىم، تۇسiنە الار تۇيسiك بولسا، سوقىر ويدىڭ كوزiنە ساۋلە سەۋiپ، سالعىرتتانعان ساناعا نۇر قۇيۋعا قاۋقارلى قۋاتتى ەڭبەكتەر. ايتار سوزدەرi اسا اششى، تىم سالماقتى.

ەكەۋi دە رۋح تۋرالى ۋىتتى شىعارما. الدىڭعىسى – ەرتەدە، باياعى زاماندا بولعان، بiراق قازiر جوق، الدەقاشان عايىپ بولعان… جوعالعان رۋحتى iزدەۋ دە، ەكىنشىسى – سول جوعالعان رۋحتىڭ ءسونۋ، قوجىراۋ بارىسىن تولعاعان بوسالقى بايان. وقىپ بولعاندا، بار اسىلىڭنان ايىرىلىپ، ايدالاداعى قۋ تاقىردا جالعىز قالعانداي كۇي كەشەسiڭ. كوكەيiڭدi الدەبiر قايتا كەلمەس اسىلدىڭ ورەكپىگەن وكiنiشi ورتەيدi. كومەيiڭە كەلىپ وكسiك كەپتەلەدi.

ءدال وسى اش وزەككە شوق ءتۇسiرiپ، سۇرەڭسiز كۇيگە كiرiپتار ەتكەندiكتەن بولار، بiز ءسوزiمiزدi, ءوز ىڭعايىنا قاراي، وسى ەكiنشi اڭگiمەدەن باس­تاساق دەپ وتىرمىز. ءوز ىڭعايى دەگەندە، العاش وقىپ شىققاندا اڭگiمەلەردiڭ ورنى الماسىپ كەتكەندەي اسەر قالدىرعان. ويىمىز دا سول نەگىزدە ورىستەگەن ەدى. ەندi بۇگiن قاعازعا تۇسiرەردە دە سول رەتتi ساقتادىق. دەمەك، ءسوز كەزەگى اۋەلى جوق رۋحتىڭ جوعالۋ بارىسى جايلى اڭگiمەدە.

ال وندا سول… جوعالماۋعا تيiستi رۋحتىڭ جوعالۋى مۇمكiن بە؟ مۇمكiن بولسا، ونىڭ جوعالۋىنا قانشا ۋاقىت قاجەت؟

مىنا عاجاپقا قاراڭىز… تاريحى مىڭداعان جىلداردىڭ الدىنان باستالاتىن ەستيار حالىقتىڭ باسىنان باعى تايىپ، قۇلدىقتىڭ قۇرىعىنا iلiنسە، ءوزiنiڭ دۇركiرەپ تۇرعان زامانىندا قانشالىق اسقاق بولعانىنا قاراماستان رۋح الاۋىنىڭ جىعىلىپ، سۋى قايت­قان سەمسەردەي جاسىپ قالۋىنا كوپ ەمەس، بiر عاسىرعا تاياۋ مەرزiم ەمiن-ەركiن جەتەدi ەكەن. ال وسى قارقىندى iسكە، سوڭعى ناتيجەنi جاقىن ەتەر «ۇلى شارۋاعا» باسقىنشى حالىق قانا ەمەس، باسقىنشىلىققا ۇشىراعان جۇرتتىڭ ءتول پەرزەنتتەرi بiلەك سىبانا كiرiسسە، مەزگiلدiڭ ودان دا از بولۋى مۇمكiن ەكەن. تiپتi, جەتپiس جىلدىق ۋاقىت تا تارلىق ەتپەستەي. وسى ءبىر جان شىداماس ايانىشتى بارىستى بايان ەتكەن اتالمىش اڭگiمەنi وقىپ شىققاندا وسى شىندىققا كوز جەتكiزەسىز. ياعني، ءوزiمiز اياماي ۇلەس قوسقان پارمەندi جانىشتاۋدىڭ ارقاسىندا بiزدiڭ ەلدىك رۋحىمىزدىڭ ءوشiپ، كەۋدەمiزدiڭ بوساپ قالۋىنا بار-جوعى بiر ادامنىڭ ومiرiندەي ۋاقىت كەتكەن. راس، بۇل ارادا ەسكەرۋ كەرەك، جانە ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى، بiزدiڭ جالپى وتارلانۋ تاريحىمىز – شامامەن، ءۇش عاسىر. دەگەنمەن عاسىر باسىنان بۇرىنعىسى باسقاشا وتارلاۋ ەكەن. ياعني، كوپكە بەلگiلi كادiمگi بوداندىق. وعان ۇشىراعان حالىق جالعىز بiز ەمەسپiز. كوپ جۇرت باستان وتكەرگەن. بiراق ولار جەرiن باسىپ العان باسقىنشىلارعا المان-سالىعىن تولەپ، ەلi امان، جۇرتى تىنىش، ءوز دiنiندە عيباداتىن جاساپ، ءوز تiلiندە سويلەپ، سالت-ساناسىن ساقتاعان قالپىندا وتىرا بەرگەن. باسىندا بiز دە سونداي وتارشىلدىقتا بولىپپىز. الايدا كەيiن جاعداي باسقا باعىتقا بەت العان. سورىمىز تiپتi قالىڭ بولعان سياقتى، وتارلاۋشىمىزدىڭ ءوزi وتارلانىپ، از ۋاقىتتىڭ iشiندە ەسiمiز ەكەۋ، ءتۇسiمiز تورتەۋ بولىپ، تۋ-تالاقايىمىز شىققان. سولاي بولار ءجونi دە بار ەكەن. توسىننان كەلگەن بۇل تاجال – يدەولوگيالىق وتارلاۋ دەپ اتالاتىن، جەر جۇزiندە بۇرىن-سوڭدى ۇلگiسi بولماعان، جاۋلاپ العان سوڭ، المانىڭدى الىپ، بايلىعىڭدى سورىپ جاتا بەرمەي، ەندi ساناڭا شاۋىپ، باسىڭمەن اينالىساتىن وتارشىلدىقتىڭ جاڭا ءتۇرi ەكەن. ويتكەنi وتارلاۋشىنىڭ ءوز باسى دا الماسقان باس بولىپتى. جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ، وتكەن عاسىر باسىندا جەتiپ، جەتپiس جىلدىڭ الدىندا كيلiكتi بىزگە. سودان بەرگi ۋاقىتتا جەتكەن تابىسى – وراسان. قۇرباندىعى – تۇتاس ۇلت. سونشاما ۇزاق ۋاقىت جينالعان كۇش-قايرات، ەرiك-جiگەر شاقتى مەرزىمنiڭ سۇراپىل سوققىسىنا شىداس بەرە الماعان… بiز ءسوز ەتە باستاعان اڭگiمە، مiنە، وسى قاراڭعى زاماننىڭ قاسiرەتتi بارىسىن ايتادى. ارينە، اڭگiمەدە باستان ءتۇسiپ الىپ بiر ىڭعاي سىدىرتۋ جوق. قايتا الدىمەن كەيiنگi ايانىشتى سالداردى كورسەتiپ الىپ، ارتىنان سونىڭ تەرەڭدە جاتقان سەبەبiن تەكسەرەدi. ءارi بۇل ءادiس باستان كەشكەن الماعايىپ زاماننىڭ اششى شىندىعىن اياماي اقتارۋعا اسا ۇتىمدى قولقابىس ەتكەن.

اڭگiمە تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتiنiڭ جۇرەگi, ەل بولىپ ويلانار باسى، جان-جاققا جارلىعى جەتەر استاناسى – الماتى قالاسىنىڭ قاق تورiنە جەگiقۇرت بوپ ءتۇسiپ، ورنىعىپ العان جىنويناق – قۇمارحانانىڭ (كازينو) تۋرا الدىنان باستالادى.

اسەم كيiنگەن، ۇزىن شاشتى، جاڭا ءداۋiردiڭ جاڭاشا ۇرپاعى – جاس جiگiت شىعىپ كەلە جاتادى iشكi جاقتان. جەتiسiپ ەمەس، جەر تiستەپ. الدە ۇرلاعان، الدە توناعان، قايدان كەلگەنiن ءوزi دە بiلمەيتiن، بۇگiندە جالعىز وزiنە مۇرا بوپ يەن قالعان ونسىز دا كوپ اقشانى ودان سايىن كوبەيتپەك ويمەن تابالدىرىق اتتاعان. سودان سوڭعى كوك تيىنىنا دەيiن ۇتىلىپ، سىمپيىپ شىعىپ كەلە جاتقان بەتi. تiرلiكتەن ءۇمiتi جوق. جانىندا جاسىرعان جانقۇرالى (ناگان) بار. الاقانى سوعان جابىسقان… ءوزi كادiمگi قاراكوز قازاق بالاسى…

تۇرقى باسقا، تۇرپاتى بوتەن… ۇرپاق

باسقا وقىرماندار بايقاماي ءوتiپ كەتكەن بولار… بiز ويتە المادىق. توقتا! – دەدiك تiكسiنiپ. – قازاق بالاسى بولسا… ءوز ەلiندە، بەيبiت كۇندە، قاراپ ءجۇرiپ جانىنان بەزەتiن… بۇل قايدان شىققان بەزبۇيرەك؟ – دەدiك تاڭدانىپ. تاۋەلسiزدiكپەن تۇسپا-تۇس كەلگەن نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ەندى ءتۇيiن تاستاعان جاس بۇرشiگi دەپ قالۋى ابدەن مۇمكiن بiلمەگەن بiرەۋدiڭ. جوق، ولاي ەمەس. ولاي بولسا، بازاردا جۇرمەس پە ەدi ساۋداسىن ساۋىپ. مىنانىڭ تۇرقى باسقا، تۇرپاتى بوتەن…

سوڭىنان بiلدiك. سويتسەك، بۇل – حالقىمىزدىڭ باسىبايلى زامانىندا ابدەن ماڭگۇرتتەنگەن… ورىستانعان سورماڭداي توبىنىڭ بۇگiنگi ءوسiپ شىققان جاتباۋىر جەتكiنشەكتەرi ەكەن… سولاردىڭ وكiلi. ال ولار ءۇشiن دەربەستiك، بوستاندىق باستاعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىڭىزدىڭ قۇنى كوك تيىن. ەگەر ولاي بولماسا، قۇلقىن قۋىپ، قۇمار ويناپ، بوسقا شاشىلىپ جۇرەتiن مەزگiل مە ەدi ول! بiراق، ايتىپ نە كەرەك، ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتتى دەگەنمەن، داۋرەن ءالi سولاردiكi ەكەن. قاجەت قىلسا – اقشاسى، وينايمىن دەسە – قۇمارحاناسى دايىن ەكەن.

كەنەت قولىنداعى تاپانشانىڭ بiرتالاي باقىرعا جارايتىنى ەسiنە تۇسەدى. كەرى بۇرىلىپ، ويىنحانا ەسiگiنە قايتا ەنiپ، قارا باتىرادى.

كازينو!..

وسى ارادا تاعى بiر iركiلمەي وتە الماس ەدiك… تاعى ءبىر تىكسىنبەي قالا المايمىز!

كازينو!.. باسقا – باسقا، قايداعى بiر دۋلى بازار ەمەس، الىپ مەملەكەتتiڭ جۇرەگi, بۇكiل ەلگە پارمەن ءتۇسiرiپ، كوپكە ۇلگi شاشار ۇكiلi ورتالىعى – ەلورداسىنىڭ قاق تورiنە كەلiپ ۇيا سالىپ العان بۇل نە قىلعان جىنويناق، قۇداي-اۋ؟! قالاي تايراڭداپ، قايدا شىعىپ كەتكەن نايساپ! ونى ويناقتاتىپ قويىپ، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا ۇمiتپەن كوز تiگەتiن ەل قايدا قاراپ وتىر سوندا؟ جۇرتقا پانا، ەلگە ەس بولادى دەيتiن اتقامiنەرلەرi قايدا بۇل قاۋىمنىڭ؟ قۇمار ويناۋدى ەكi دۇنيەنiڭ كەشiرiلمەس كۇناسi دەپ ۋاعىزدايتىن دiنi, ويناۋشىنى جۇرتقا جامان داعدى تاراتادى دەپ ەلدەن الاستايتىن اتا سالتى قايدا مۇنداعىلاردىڭ؟ كەسiرلi كەساپاتتى توبەسiنە جىبەرىپ قويىپ ءۇنسiز قاراپ وتىرعان قاي جۇرت بولدى ەكەن سوندا بۇل جۇرت؟

بۇل، ارينە، قازاق ەلى بولاتىن. باياعىداعى يمانىن – ىرىس، اتا جولىن – قازىنا ساناعان ناعىز قازاق جۇرتى بولۋى ەكiتالاي، بiراق سول ەلدiڭ ورنىندا قالعان جۇقاناسى، سوڭىندا قالعان جۇعىنى ەكەنi كۇمانسiز. بۇگiنگi سيقى – وسى. ال مۇنداي ەلدiڭ مىنانداي ورتادا ەرجەتكەن ۇرپاعىنىڭ كiم بولىپ وسەرi ەكi باستان ءمالiم ەمەس پە. ولار، مىنە، الدەقاشان ءوسiپ-جەتiلگەن. ءوسiپ-جەتiلمەسە، جىنويناققا كiم كەلiپ كiرۋi مۇمكiن بۇل ماڭدا؟ ەشكiم باس سۇقپاسا، ەرتە-جارىقتا قاراسىن وشiرمەي جىنويناق نە iزدەپ ءجۇر بۇل ارادان؟ دەمەك، كەرەكتi ادامى قاۋلاپ ءوسiپ، دايىن بولعان. دايىن بولعان ەكەن، بىرەۋلەرى قۇمارحانا بوساعاسىنا بايلانىپ، تابالدىرىعىندا ولۋگە مىندەتتى!.. اقشاسىنان عانا ەمەس، جانىنان دا تونالىپ، دۇنيەدەن ۋاز كەشكەن بەيباقتار دا تابىلعان، مiنە! ولار ءۇشiن ولگەندە ارەڭ قول جەتكiزگەن بوستاندىعىڭنىڭ، ەلدiگىڭ مەن ەركiندiگىڭنiڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق.

ازاتتىقتىڭ قادiرiن بiلۋ ءۇشiن، اۋەلى قۇلدىقتى، قۇل ەكەنىڭدى سەزiنۋ كەرەك ەمەس پە؟! قۇلدىق قاسiرەتiن سەزiنۋ ەركىندىكتىڭ قاسيەتiن بiلۋگە اپاراتىن توتە جول دەسەك، ول جولدىڭ ويسىزدارعا جابىق ەكەنi انىق. قۇل قۇل ەكەنiن بiلمەي تۇرىپ ەشقاشان ەركiندiككە ۇمتىلمايتىنى سەكiلدi, ولار تاۋەلسiزدiكتiڭ iرگەسiن بەكiتۋگە ەڭبەك ەتۋدەن گورi, كورگەن ونەگەسi بويىنشا، بەسiكتەن بەلi شىقپاي جاتىپ جۇرەكتەرiن جايلاتىپ العان كوك تيىن ءۇشiن جاندارىن قيۋعا الدەقايدا بەيiل. مiنە، بiزدiڭ بۇگiنگi جەتكەن جەرiمiز، قازiرگi ەل جايى – اڭگiمەدەگi, ءسال iلگەرi ايتقان، اتالمىش سالدار جىنويناق جاعالاعان جاس جiگiتتiڭ جاي-كۇيى ارقىلى كوركەم بەرiلەدi.

ال سوندا وسى سالدارعا جەتۋ ءۇشiن، وسى حالگە ءتۇسۋ ءۇشiن قانشا ۋاقىت كەتتi ەكەن؟

جازۋشى سودان سوڭ بارىپ وسى سالدار سەبەبiن تەرەڭنەن تولعاپ سارالاي باستايدى. ەلدiڭ وسى كۇيگە جەتۋىنە ءۇش بۋىننىڭ ءومiرi كەتiپتi. سونى ءوز كەزەگiمەن ءوربiتiپ، اسەرلi دە شىنايى بايان ەتەدi.

بiرiنشi بۋىن، بۇل – قىزىل يدەيامەن قارۋلانعان جاڭا وتارشىلاردىڭ قاندى شەڭگەلiنە ءا دەگەندە iلiنگەن العاشقى «ولجالار». بۇلار عاسىر باسىندا باس كوتەرiپ، كەيىن… كوپ كەشiكپەي قاتتى جانىشتاۋعا ۇشىراعان الاش ارداقتىلارىنىڭ زامانداس-جولداستارى، تەڭتۇس-قۇرداستارى، iزباسار iنiلەرi بولاتىن. قاتارعا جاڭا تارتىلعان جاس شاكiرت بولۋى دا ىقتيمال. بiراق كەيiنگى جولدارى باسقا بولىپ ايىرىلعان. الدە، و باستا-اق باسقاشا بولدى ما ەكەن، كiم بiلسiن، ايتەۋiر سوڭىرا قىزىل باسقىنشىلاردىڭ ايبارىنان ىعىپ، قاھارىنان قايمىقتى ما، ىرىقتارىنا كونiپ، جۇمىستارىنا بەل شەشiپ كiرiسiپتi. اۋەلi سول كەزدە ورتەنiپ تۇرعان باستى مiندەت – ۇلت ازات­تىعىن مۇرات تۇتقان، سول جولدا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ جۇمىسقا كiرiسكەن ازدىڭ الدىنداعى ءوز اقىلماندارى – ەل اعالارىنىڭ ارتىنان شام الىپ تۇسەدi. وتكەن-كەتكەن «قىلمىستارىن» تۇگەندەپ، سوڭىنان ولاردىڭ تۇقىم-تۇقيانىمەن بىرگە كوزدەرiنiڭ جويىلىپ كەتۋiنە سەپتiگىن تيگiزەدi. ولاردىڭ ەل اراسىنداعى ىقپالىن، جۇرت جۇرەگiنە سiڭگەن ۇلگi-ونەگەسiن، كەلەشەككە شاشىپ كەتكەن ءۇمiت ورنەگiن ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىپ، تۇبەگەيلi قۇرتۋ ءۇشiن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ءوز باستارىنان كەيiن، ولارمەن دامدەس-تۇزداس، سىرلاس-مۇڭداس بولعان قانشاما جازىقسىز جان جiپكە تiزiلدi! ەشقايسىسىن اياعان جوق. بۇدان باسقا دا قانشاما «داڭقتى» مiندەتتەر اتقاردى. جاساندى اشتىق، بەيبiت قۋدالاۋ دەگەندەي. جانى ءۇشiن، الدە باسقا ءۇشiن بە ەكەن، ارىن ساتقان قاسيەتسىزدىكتەرى بار، ەشتەڭەدەن قايمىقپادى. قايدا بۇيىرسا، سوندا شاپتى. قايدان سالسا، سودان شىقتى. جاڭا يدەياعا بەرiلگەن يمانسىزدىعى سونشا، وبال-ساۋاپتى ويلامادى. تەكسiزدiكتiڭ تەگەۋرiنiن تانىتىپ-اق باقتى. ەل iشiنە ۇرەي كiرگiزiپ، كوپتiڭ رۋحىن ۇركiتتi. دiنiنەن بەزiندiرiپ، تەگiنەن جەرiتتi. سول ارقىلى جۇرتتىڭ جاندۇنيەسiنە ەندi قايتا قۇتىلا الماس «كۇدiك» دەيتiن رۋحاني دەرتتiڭ ۇرىعىن سەپتi. ءسويتiپ، رۋحىن جاراقاتتادى. بۇل اناعۇرلىم قاۋiپتi جاعداي ەدi. ال سولاردىڭ قولىندا جان ۇزگەن، وزدەرiنiڭ تۇپكiلiكتi ۇستانىمدارىنا سايكەس كەلمەگەن جاڭا يدەيانى قابىل كورمەي، تiرi قالۋعا مۇمكiندiكتەرi بولماعاندا ساتقىندىق جاساۋعا ارلارى بارماي، تاڭداۋى و دۇنيەگە تۇسكەن اسىل تەكتi الاش ارىستارى قازاق حالقىنىڭ جاڭا وتارشىلدىققا بەرگەن العاشقى قۇرباندىقتارى بولسا، ولاردى جانىشتاعان، ارلارىن شىبىن جاندارىنا ساداقا قىلعان مىنا ساتقىندار دا – باستاپقى قۇرباندىقتار ەدى. حالىقتىڭ جاندۇنيەسiنەن بەرگەن تۇڭعىش قۇرباندىقتار. سەبەبi ارماندا كەتكەن الاش الىپتارى، باسقا دا باس كوتەرەر تۇلعالار اسقاقتاپ تۇرعان ەلدiك رۋحىمىزدىڭ التىن باسىنىڭ شابىلۋى بولسا، ولاردى قۋعىنداۋشى جانسىزدار – ۇلتتىق رۋحتىڭ بۇتارلانۋى، جارعىشاقتانۋى، قاق ايرىلۋى ەدi. ۇلت ءۇشiن بۇل دا ۇلكەن زوبالاڭ… جوعالتۋ. الدىڭعىسىنان دا جامان جوعالتۋ بولۋى مۇمكiن. ويتكەنi بۇل وزiمەن ءوزi كەتپەي، iشكە وتەر جۇقپالى iندەتكە جول اشار قاتەرلi كەۋەك ەدi. ايتقانداي-اق، ولار ساتقىندىقتىڭ باسىن باستاپ قانا قويعان جوق، سوعان قوسا ساتقىندىقتىڭ كەيiنگi ۇرپاققا تامىر جايۋىنا، كوپتiڭ جان-رۋحىنىڭ سەتiنەپ، زاماننان بەرi ءمىز باقپاي كەلگەن iشكi بiرلiكتiڭ ىدىراۋىنا سەبەپ بولعان داۋاسىز ىندەتتى تاراتقان ادامدار بولدى. سوندىقتان دا ولاردى العاش ايىرىلعان ارىستارىمىزبەن قوسا بەرگەن قۇرباندىقتار دەپ اتايمىز. اتالمىش اڭگiمەدە بۇلاردىڭ وكiلi – وتارباي ساتىلعانوۆ بوپ كورiنiس بەرەدi. اشىعى – اشىق، جاسىرىنى – جاسىرىن اتقارعان «قىزمەتiنiڭ» تiزiمiن كورگەندە تۇلا بويىڭ تۇرشiگەدi. «كامەلەتكە جەتەر-جەتپەستەن ورىس اكiمشiلiگiنە تىڭشى بولعان. – الاشوردا قايراتكەرلەرiنiڭ ۇستiنەن جالا جيناپتى. ون سەگiز جاسىندا – قىزىل بەلسەندi. جيىرما التى جاسىندا – قازاق دالاسىنداعى جاپپاي اشارشىلىقتى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi. وتىز ەكiدەن وتىز بەسكە دەيiن – رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگi جاندايشاپ – ۇلتتىڭ بەتكە شىعار ۇلدارىنىڭ تالايىنىڭ تۇبiنە جەتكەن تاجال… ءيا، ودان سوڭ ءوزi دە ايداۋعا تۇسكەن. وتە كوپ بiلگەندiكتەن، ارتىق كۋالاردان تازارتۋ ناۋقانىندا. سودان سوڭ… كولىما، كارلاگ، ستەپلاگ… قاي جەردە قازاق بولسا، سول جەردە تىڭشى، ارانداتۋشى. ەلۋ بەسiنشi جىلى – قىرىق توعىز جاسىندا بوساعان. شارشاماعان، شالدىقپاعان، قۋلىق سۇمدىعى قابىنا تۇسكەن، امال، ايلاسى جەتiلە تۇسكەن، بار قۋاتى بويىندا. جالپى جۇرت ءۇشiن – ستاليندiك قاپاستا ازاپ شەككەن مىسكiن، حالىق باقىتى جولىندا كۇرەسكەن، بار عۇمىرى ەلiمەن بiتە قايناسقان ارداگەر. ەندi جاڭىلىس كەلگەن قادىر-قۇرمەتكە بولەنiپ، قۇدايعا تاۋبە ايتىپ، تىنىش جاتسا عوي. جوق. وتارلىق وكiمەتتiڭ قازاققا قارسى بارلىق iسiن قولداۋ… وتكەندەگi الاش ازاماتتارىن قارالاپ، ولاردىڭ ەسiمi مەن ەڭبەگiن جارىققا جەتكiزبەۋ… كەيiنگi ۇرپاقتى ازدىرىپ-توزدىرۋ… ارينە، ەش جەردە ايقايلاپ شىقپاعان، سىننان وتكەن سەنiمدi كادر رەتiندە جابىق كەڭەس، جاسىرىن قاعازدار ارقىلى ورنىنا كەلتiرiپ جاتادى».

عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ءوزi از وقىعاندارىنان تiرi قالعاندارىنىڭ دەنiن، جاسىراتىنى جوق، وسى ساتىلعانوۆتىڭ نيەتتەس-مۇراتتاستارى قۇرايدى. ال كەيiنگi, العاشقى قىرىپ-جويۋدىڭ، جاسىرىن جۋساتۋدىڭ، iشتەي iرiتۋدiڭ نەگىزىندە باس كوتەرەر پەندەسi قالماي، ەسi كەتiپ، رۋحى قاشقان ولمەلi حالىق اقىر اياعىندا بەتقاراتپاس باسقىنشىلىقتى «قۇلدىقتان قۇتقارۋشى»، «ەزiلگەندi ەسiركەۋشi» دەگەن باسقا اتىمەن قابىلداپ، تۇبەگەيلi مويىنسۇنىپ، ءۇنسiز بەرiلگەن تىنىش زاماندا اتقا مiنگەن، ەل iسiنە ارالاسقان ادامداردىڭ باسىم كوپ ساندىسى تاعى سول ساتىلعانوۆتاردىڭ ۇرپاقتارى بولدى. ياعني، سولاردىڭ اۋلەتى، رۋحاني مۇراگەرلەرi. بۇلار – بۇزىلعان تۇقىم، جارىمجان جاندار بولاتىن. كوپ وتپەي بiرجولاتا قۇردىمعا كەتتi. بiراق، كەرەگi نە، زامان سولاردiكi ەدى. سەبەبi سول كەزدەگi قوعام سولاردىڭ اكەلەرi ورناتقان قوعام، ورنىقتىرعان داۋرەن بولاتىن. ال بۇل ۇرپاقتىڭ بەلسەندiلiگi العاشقىلاردان بiر دە كەم بولعان جوق. تiپتi, اسىپ ءتۇستi. ولاردىڭ جاڭا قوجايىندارىنا بەرiلگەندەرi سونشا، ولاردىڭ قىزىل دارiپتەمەلەرiن شىن جۇرەكتەن ءسۇيiپ قانا قويماي، ونىڭ جولىنا ىستىق قاندارىن، شىبىن جاندارىن قۇربان قىلۋعا تولىق دايىن بولدى. بۇل كەز ۇلتتىق رۋح جالاۋى بiرجولا قۇلاعان، ادامدار ساناسىنان «ۇلتتىق ەركiندiك»، «بوستاندىق»، «ازاتتىق» دەگەن ۇعىمدار تۇبiرiمەن جويىلعان، كۇنi قاراعان يەلەرiنiڭ ايتقانىنا كونiپ، ايداعانىنا جۇرەتiن، وزدەرiنiڭ «قۇلدىقتان ازاتتىققا شىققان باقىتتى جاندار» ەكەنiنە كۇمانسiز سەنگەن، ياعني، وزدەرiنiڭ «قاراڭعى» تاريحىنان، «جابايى» وتكەنiنەن، تiپتi, وركەنيەتتەن تىم الىس قالعان نادان ەلiنەن جەرiنە باستاعان مەزگiل تۇعىن. جيرەنگەن نارسەگە قايداعى ادالدىق، قايداعى جاناشىرلىق، كەز كەلگەن جەردە ساتىپ، اتىپ كەتە بەرەتىن. قىنجىلمايتىن، قىسىلمايتىن. ونى ايتاسىز، وسى بiر سۇمىراي حالىقتىڭ وكiلi بولىپ جارالعانىنا جاتا كەپ وكiنەتiن. ونىڭ، ەتەگىنە ورالعى بولماي، جەر جۇزiنەن تەزiرەك جويىلىپ كەتۋiنە قانداي مۇددەلi ەدi دەسەڭشi! سوندىقتان دا ايامايتىن، iشتارتپايتىن. سەبەبi سول ەڭبەگiنiڭ وتەۋىنە، سول كەزەڭدە باسقاسىنىڭ بارiنەن شاڭ قاپتىرىپ وزىپ شىققان، بۇكiل حالىقتىڭ ۇمتىلىس نىساناسىنا اينالىپ، كوكەيتەستى جالعىز ماقسات، جالقى مۇرات – مانساپقا جەتۋگە بولاتىن. «جۇمىستى» قانشالىقتى كوپ iستەسەڭ، سونشالىقتى سەنiمگە يە بولىپ، بيiكتەر ەدiڭ. وسىعان بايلانىستى سول كەزدiڭ تاققۇمارلارى قۇلاشتى ارمانسىز-اق سiلتەدى. بۇل بۋىننىڭ وكiلi – اڭگiمەدەگi يۆان. يۆان موكەەۆيچ ەسەنعاليەۆ. اتىن ورىسقا جاعىنۋ ءۇشiن ساتىلعانوۆتىڭ زامانداسى – اكەسi قويعان. Iشكى پيعىلى ەشكiم ايتپاي جەر تۇبىنەن مەنمۇندالاپ تۇر. بولماسا، ات تابىلمادى دەيسiڭ بە، تۇگە. ال اكەسi ماكەيدiڭ اتىن تۋعان اكەسiنiڭ جولىمەن، ورىسشاعا جاقىنداۋ قىلىپ موكەيگە وزگەرتiپ العان – ءوزi. تەك ەشبiر ىڭعايعا كەلمەيتiن اتاسىنىڭ نىسپىسىن وزگەرتپەككە امالى بولماعان. ودان كەتكەن ولقىلىقتى، بiراق باسقامەن تولتىرىپتى. كوپكە ۇلگi كورسەتiپ، كوزگە ءتۇسۋ ءۇشiن، ۇلتتار دوستىعىنىڭ نىعايۋىنا قوسقان زور ۇلەس رەتiندە ۇلى حالىقتىڭ وكiلiنەن تاڭداپ ءجۇرiپ جيرەنiنەن قاتىن العان. ءسويتiپ، ءوز ۇيiندە اتا دiنiن قۇرباندىققا شالعان. دiن-مۇسىلمان ءۇشiن ءولiپ بارا جاتقاندا عانا بiر رەت جەۋگە بولاتىن دوڭىز ەتi سۇيiكتi اسىنا اينالعان. بۇل ەڭبەكتەرi دالادا قالعان جوق، ارينە، ويلاعان جەرiنەن شىعىپ، ءوز دەڭگەيiندە ءومiر ءسۇردi. «ءومiر بويى ۇلكەن قىزمەتتەردە جۇرگەن، ءومiر بويى ايارلىق، ارامدىقپەن عانا بولعان. جوعارى جاققا – وتiرiك، وسەك، جالعان اقپار، جاعىنۋ، جالبارىنۋ. وزiنەن تومەنگە – زورلىق، قيانات، جالا، قىلمىس. جەكە بiر كiسiلەر – ۇلت تۇلعاسى ازاماتتار عانا ەمەس، تۇتاس حالىق. تۋعان جۇرتىن ساتۋمەن كۇن كەشكەن. مانساپقا جەتكەن. راحات كورگەن…» ادامدى قالاي عانا جامان جاسادى دەي الاسىڭ… وتە جاقسى عۇمىر كەشكەن.

جۇرەكتەن قاپقان قارماق…

بiر حالىقتى قۇلدىققا كوندiرiپ، شىقى­لىققا تۇرعىزۋ ءۇشiن جاڭا وتارلاۋشىلار نە iستەمەدى دەيسىز؟!. وسى جولدا ولاردىڭ ۇزىن قۇرىقتارى تەك ساياسات ساحناسى، اكiمشiلiك سالاسىنىڭ «ساڭلاقتارىنا» عانا سوزىلعان جوق. سونىمەن قاتار ماڭىزى ولاردان بiر دە كەم سوقپايتىن شىعارماشىلىق يەلەرiنiڭ دە قىل مويىندارىنا سiلتەندi. ويتكەنi ولاردىڭ ءسوزi جۇرتقا جۇعىمدى، ەلگە ءوتiمدi ەدi. قاۋىمنىڭ باسى، حالىقتىڭ ساناسىمەن كوپ اينالىسقان جاڭا بيلەۋشiلەر مۇنى جاقسى بiلدi. ءارi سول ادامداردى قولعا ءتۇسiرۋ جولىنا ەشتەڭەسiن اياعان جوق. بارىن سالدى. بۇل تاراپتا كوپ جۇمىس اتقارىلدى. باسىندا الداپ-سۋلاپ iشكە تارتتى. جاعدايىن جاساپ، جاعىنا شىقتى. قوعامداعى ورنىن كوتەرiپ، ەڭبەكتەرiن ەلەگەن بولدى. ءسويتiپ ءجۇرiپ ولاردى ءوز جاعىنا شىعارىپ، سوزدەرiن سويلەۋگە يكەمدەدi. شىعارماشىلىق ادامدارىنا ءوز ۇراندارىن ماڭگiلiك وزانداتىپ، تاۋسىلماس داستاندارىن تولعاتۋ ءۇشiن بۇل ازدىق ەتىپ ەدi. كەشiكپەي ونىڭ دا امالى تابىلدى. شىرعالاپ ءجۇرىپ قارماق قاپتىرۋ كەرەك بولدى. قارماقتى جۇرەكتەن قاپسا، ارقاندالعان اتتاي اينالىپ، الىس كەتپەس ەدi. بۇنىڭ اتى – سىيلىق دەگەن سيقىر بولاتىن. تاپتىرمايتىن-اق ءتاسiل. وتكەن عاسىردا، كەڭەستiك قازاقستان دەگەن وتار ەلدە، ونىڭ الماتى دەيتiن ءداۋ قالاسىندا وسى سىيلىق جولىندا قانشاما تەر توگiلiپ، قانشاما قاجىر-قايرات سارقىلمادى دەسەڭشi! تiپتi, مولشەرلەۋدiڭ ءوزi قيىن. سول قىزىل وتارلاۋشىلاردىڭ قيال-يدەياسىن جىرلاعان ەڭبەكتەرiنە ماراپاتقا يە بولعاندارى وزدەرiن دۇنيەنiڭ توبەسiنە شىققانداي باقىتتى سەزiندi, ال وعان قولى جەتپەگەندەرى ءتۇپسiز قايعىعا باتىپ، دۇنيەدەن ءتۇڭiلدi. وزدەرiن كەرەكسiز جان سەزiنiپ، جان جۇبانىشىن اراقتان iزدەدى… ماسكۇنەمدiككە سالىندى. ال ءسوز ەتiپ وتىرعان اڭگiمەدەگi ءوز ناجiسiنە ءوزى شىلانىپ، «اراعىم كەتiپ قالاتىن بولدى» دەپ، قۇسىعىن قايتا جۇتىپ، كوشەدە جاتاتىن ماسكۇنەم اقىن – سول كiسiلەردiڭ، كەڭەس زامانىنداعى كەرەڭ يدەولوگيانىڭ قارماعىن قاۋىپ، حالىقتى ۇمىتىپ، ونەر سەرتiن بۇزىپ، ءومiرiن زايا قىلعان قۋىرشاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ وكiلi بولاتىن. ءساتتi شىققان. «ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇرانشىسى، ەلدiك نامىستىڭ تۋ ۇستارى بولادى» دەگەن اقىنداردىڭ كوبiنiڭ سول كەزدە اداسىپ، ارسىز جولعا تۇسكەنi – قىزىل زاماننىڭ قىرپۋلى جارشىلارى بولعانى كiمگە وتiرiك! بۇلتارتپاس شىندىق بولاتىن. ال، ەندi, وسى شىندىقتى، كەشەگi وتكەن قۇلدىقتاعى ءومiرiمiزدi, وندا نەنى جوعالتىپ، نە تاپقانىمىزدى پايىمداماي، بايىپتاماي… باياعى ازات رۋحىمىزدى، اسىل قاسيەتiمiزدi قايتا تاپپاي تۇرىپ الداعى جولىمىزدىڭ اشىلمايتىنى دا اقيقات ەدى. بۇعان بۇگiنگi الماتى ءومiرi ايعاق بولعانداي.

ءسوز قىلىپ وتىرعان اڭگiمەنiڭ باستالار تۇسىنداعى قۇمارحانا ءوزىنىڭ قۇمارحانا ەكەنiن ايگىلەۋمەن عانا شەكتەلمەيتىنى انىق. بىلە بىلسەك، ول – بۇزىلعان قوعامنىڭ بەتiنە شىققان بەزەۋi. لىقسىعان زاردابى – استىندا. دالەل رەتىندە بۇعان زاڭ-زاكۇن ءالi تولىق قالىپتاسىپ بولماعان كەزدە بوستىقتان پايدالانىپ، حارامنان مال تابۋدان تايىنبايتىن iشتەن شىققان شiرiك جۇمىرتقالاردىڭ توبە كورسەتكەنiن; الدەقاشان رۋحاني دەرتكە ۇشىراعان، ونىمەن عانا قويماي، بويىنداعى قاۋiپتi iندەتتi ارى قاراي تاراتۋى مۇمكiن قۇمارپازداردىڭ قاۋلاپ وسكەنiن; ءارi وزدەرiنiڭ بولاشاق ۇرپاعىن ۇلكەن اپاتقا ۇشىراتاتىن وبانىڭ كوزiن كورە تۇرا ارەكەتسiز وتىرعان ەلدiڭ بەيقام سامارقاۋلىعىن; سونداي-اق قوعامدا باس كوتەرگەن كەسiرلi كەساپاتقا دەر كەزiندە توسقاۋىل قويماي، الاياقتارمەن iشتەي استاسىپ، جىنويناققا كوز جۇما قارايتىن جانى اشىماس ۇكiمەتتiڭ حالىق تاعدىرىنا، ۇلت كەلەشەگىنە نەمقۇرايلى قارايتىن سالعىرت­تىعىن… ايتساق تا جەتكiلiكتi. مۇنىڭ ءبارi – كوپتەن بەرى ەل بولىپ كورمەگەن قۇلدىقتىڭ كەسiرi. ۇلت ءومiرiن باسقا بiر قاۋiپتi ارناعا بۇرىپ جiبەرiپ، تايىپ تۇرعان بوداندىقتىڭ كەساپاتى جانە ونىڭ جۋىق ارادا جازىلا قويمايتىن داۋاسىز زاردابى.

بiر عاجابى، تاۋەلسiزدiك العالى ون ءۇش جىل وتكەن وسى كۇندەردە دە الگi «سابازداردىڭ» – ءۇش ۇرپاق وكiلدەرiنiڭ قايسىبiرi اجالى جەتiپ ولە قالسا، جانازاسىنا قاتىناسقان جۇرت، اناۋ-مىناۋ ەمەس، كوزi قاراقتى ادامداردىڭ ءوزi ولاردى جاتا كەپ ماقتايدى ەكەن. ءبىز وقىعان اڭگىمە سولاي دەيدى. دۇنيەدەگi بار جىلتىر ءسوزدi جيىپ اكەپ ماداقتايدى ەكەن. سوندا… بۇل نە قىلعان وتiرiك، نە قىلعان جالعاندىق؟ قايدان كەلiپ، قايدا iرگە تەۋiپ العان سايتان؟! دەگەندەرiنە سەنەر بولساق، الگiبiر جادiگوي شال – «تاۋەلسiز زامانىمىزدىڭ iرگەتاسىن قالاسقان، كوز اشقاننان حالقىنىڭ تاۋەلسiزدiگiن ارمانداعان اسىل ارداگەر»، ال يۆان موكەەۆيچ – «ەگەمەن ەلiمiزدiڭ اسقار تۇلعاسى، قاجىرلى دەموكراتى»، ال اراقكەش اقىن – «تار زاماندا توتاليتارلىق جۇيەگە قارسىلىق بiلدiرiپ، ەڭ سوڭعى ساتiنە دەيiن ەلiم-م» دەپ ەڭiرەگەن اقيىق اقىن بولىپ شىعادى. تاڭ-تاماشا قالاسىڭ. سۋايتتىق كەۋلەگەن سۇركەي قوعامعا اقىلىڭ جەتپەيدi. مiنە، بiزدiڭ بۇگiنگi بiر عاسىرلىق قۇلدىقتان كەيiن تاۋەلسiز اتانعان ازات زامانعا «تويى دا، جانازاسى دا جينالىسقا اينالىپ» جەتكەن جۇرتىمىزدىڭ سيقى. ونىڭ باس-كوزi بولار زيالىلارىنىڭ قىلىپ جۇرگەن قىلىعى. سويلەپ جۇرگەن ءسوزi اناۋ – قۇيداي وتiرiك. كiسi اشىنارلىق جاعداي. ۇلتتىق ءداستۇر تويدان، دiني جوسىن جانازادان تۇك قالماعان… ءبارi كوپiرگەن كوپ ءسوز. ەلدiڭ ەلدiگi – سالت-جورالعى تابانعا تاپتالىپ، قاراقان باستىڭ ماداعى العا وزعان. ولاردىڭ تۇسiنiگiندەگi تاۋەلسiزدiكتiڭ ءتۇرi اناۋ – وعان كiم كورiنگەن، جاماندىقتىڭ ءبارiن جاساپ، كارi جانى عانا قالعان جانسىز دا، ازاتتىعىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان قىزىل يدەيانىڭ قۇلى دا، قىزىل زامانىن جىرلاعان رۋحسىز اقىن دا، قالاسا، كەز كەلگەن كەزدە كەلىپ ۇلەس قوسا الادى ەكەن… ەڭبەك ەتە الماق. بالكiم، بiز بiلمەي جۇرگەن شىعارمىز، بiزدiڭ ازاتتىق الۋىمىزعا، تiپتi, لەنين، ستالين، برەجنەۆتەردiڭ ءوزi كەلىپ ۇلەس قوسىپ كەتكەن بولار… ابدەن مۇمكiن. ونى ايتاسىز، وسى جۇرتتى بiرنەشە عاسىر بويى باسقاعا وتار بولدىڭ، قۇلدىققا ۇشىرادىڭ دەگەنگە سەندiرۋگە بولا ما وسى؟ بولسا، قاشان؟ بىردەڭە دەۋ قيىن. قۇلدىققا ۇشىرادىق دەپ ويلاسا، انانداي سوزدەردi ايتار ما ەدi? بiلمەگەن سوڭ ايتادى، البەتتە.

ازعان قوعام مەن اداسقان سانانىڭ اڭگىمەدەگى كورىنىسى

مiنە، بiلiم مەن رۋحتىڭ ايقىندالار تۇسى. جاڭاعى تاۋداي سوزدەردi گاپiرiپ تۇرعان جالتىر باستاردا بiلiم جوق دەپ كiم ايتا الادى؟ ەشكiم دە. ال كەۋدەسiندە تارىداي دا رۋح جوق ەكەنiندە كۇمان بولماۋعا ءتيىس. مiنە، قۇلدىقتىڭ قۇردىمىنا قۇلاپ، ازعىنداعان ەلدiڭ سارساڭ ساناسى. ورەكپiگەن وتiرiك، جالاۋلاعان جالعاندىقتىڭ ءبارi وسى اداسقان سانادان باستالىپ جاتىر. ويتكەنi فيلوسوفتار ايتقانداي، ازعان قوعامدا اقيقاتتا قۇن، شىندىقتا شىراي بولمايدى.

ارينە، ءازiر ەشكiم ءوزiن ازعان حالىقتىڭ اداسقان ۇرپاعىمىز دەپ ويلامايدى. مۇنداعى باستى كiلتيپان پەندە بالاسىنىڭ ءوز داۋiرiنەن وزىپ ەشتەڭە ويلاي المايتىن السىزدىگىندە، ءوز زامانىنىڭ وي-ساناسىنا تولىق تاۋەلدi – دارمەنسiزدiگiندە جاتىر. بۇل تەك سالىستىرۋ ارقىلى عانا كوز جەتكiزۋگە، كورۋگە بولاتىن كومەسكi شىندىق. ول ءۇشiن، ارينە، تانىم-سانامەن عانا ەمەس، رۋح-مiنەزبەن دە ەرتەدەگى ادامدارمەن ۇشتاسىپ، قاۋىشىپ الىپ، سودان سوڭ عانا سول بيiكتە تۇرىپ، ءوزiمىز جاساپ جاتقان قازiرگى قيمىجىق ۋاقىتقا كوز جۇگىرتۋگە تۋرا كەلەدi. سوندا عانا كوزiڭدi كوڭiلiڭ سەنبەس شىندىقتارعا جەتكiزiپ، تانىماسىڭدى تاني الاسىڭ. بۇعان ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اڭگiمە اۆتورى ايقىن مىسال. ءومiر بويى ەلدiك رۋحتىڭ ويانۋىنا ەرiنبەي ەڭبەك ەتكەن رۋحى بيiك جازۋشى بۇل جولى دا باعدارىنان اۋىتقىماي، پارمەندi iزدەنiس جاساپتى. ونىڭ وسى وتكەن ءومiردiڭ وكiنiشتi سiلەمدەرiنە بايىپتى بارلاۋ جاساپ، اششى شىندىقتار استارىن اقتارىپ، اشكەرەلەي الۋىنىڭ ارقاسىندا وقىرمانعا كوپ جەڭiلدiك تۋعان. شەبەر جازىلعان شىمىر اڭگiمەنi وقىپ شىققاندا وتكەن عاسىردا نەنi جوعالتىپ، نەدەن ايىرىلعانىمىزعا وپ-وڭاي بىلە الامىز. جەڭiل ولجاعا جولىعامىز.

وسى ارادا اڭگiمەدە قولدانعان ءتاسiلدiڭ دە اناعۇرلىم ۇتىمدى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. اۆتور ءمالiم ەتەر جايلاردىڭ ءبارiن ءازازiل مەن ازiرەيiلدiڭ ەكەۋارا سۇحباتى ارقىلى وربىتەدi. كەيiپكەرلەردiڭ وتكەن-كەتكەندەرi مەن قىلمىس-قياناتتارىن سولارعا اۋىزشا بايانداتۋ جولىمەن اشىپ وتىرادى. ادام ايتسا نانعىسىز ايىپتى قىلىقتار انالار ايتقاندا بۇلتارپاس شىندىققا اينالىپ جۇرە بەرەدi. سول نەگiزدە نەشە تومعا جۇك بولارداي ۇزاق بارىس اينالاسى ءتورت-بەس بەتتiڭ جۇزiمەن تولىقتاي بەينەلەنگەن. قانداي جيناقىلىق! بۇل ۇتقىرلىقتى جازۋشىنىڭ فورمالىق iزدەنiستەگi تابىسى، ويعا العان مازمۇنىن اشىق، انىق، ادەمi جەتكiزiپ بەرۋدە جاڭا قالىپقا قول جەتكiزiپ، باعى جانعان بايانداۋ تاسiلiندەگi جەتiستiگi دەپ باعالاپ، بۇنىڭ ءدال قازiرگi كەزەڭدەگi تۇتاس ادەبيەتiمiز ءۇشiن دە نازار اۋدارارلىق ولجا ەكەنiن تولىق تۇراقتاندىرۋعا بولادى. جازۋشى وسى تاراپتاعى جەتiستiكتەرiنiڭ ناتيجەسiندە الiگە ەشكiم بارا قويماعان سونى تاقىرىپقا سوقپاق سالعان.

فورمانىڭ ۇتىمدىلىعى مازمۇندى اشۋداعى باستى فاكتور دەسەك، ايتپاعىمىزدىڭ ءتۇيiنi وزدiگiنەن شەشiلiپ، بۇل نەگىزدەگى iزدەنiسكە بەي-جاي قاراۋعا بولمايتىنى جەپ-جەڭiل ايقىندالادى. دەمەك، جاڭا مازمۇننىڭ جارىققا شىعۋى ءۇشiن جاڭا فورما، جاڭا ادiستەر قاي كەزدە دە كەرەك بولعان. بۇل جەردە مۇحاڭنىڭ بۇرىنعى قالىپتاسقان كانiگi ءتاسiلiن بۇزا العان جاڭاشىلدىعىن دا تiلگە تيەك ەتە كەتۋدiڭ ەش ارتىقتىعى جوق.

ءيا، وتارلاۋعا ۇشىراعان، وندا دا قازان توڭكەرiسiنەن كەيiنگi قازاق حالقىنىڭ كوپ جوعالتۋلارعا تولى مەحناتتى ءومiرi – ءالi iز تۇسپەگەن تاقىرىپ. ونىڭ بۇلايشا تىشقان جورعالاماي، تىڭ جاتۋىنىڭ وزiندiك سەبەبi دە جوق ەمەس. ەڭ باستى كەدەرگi ساناعا دەندەپ كەتكەن سۇمدىق زارداپتاردا بولىپ وتىر. سول زاماننىڭ اۋاسىن جۇتىپ، تىنىسىمەن تىنىستاپ ەرجەتكەن ادامدار بiزدiڭ بۇگiنگi ازات قوعامىمىزدا دا باسىم بولiكتi يەلەنەدi. كەيiنگi جەتكiنشەك ۇرپاق تا سولاردىڭ سۇيەگiنە سiڭگەن ۋمەن ۋلانۋدا. سونىڭ سالدارىنان ولار تاۋەلسiز ەلدەگi ازات قوعامنىڭ تاڭى اتقالى، مiنە، ون ءۇش جىل وتسە دە، ء(سوز بولىپ وتىرعان اڭگىمە 2004 جىلى جازىلعانىن ەسكەرتەمىز – رەد،) ونىڭ تازا اۋاسىنىڭ جۇپار ءيىسiن ەركىن سەزە الماي جاتىر. تۇبiمiزگە جەتكەن قىزىل يدەيانىڭ جانە سول قوعامدى اسپەتتەگەن ىڭعايسىز ىڭعىلدىڭ ىزعارى ەل اراسىن ءالi كەۋلەپ ءجۇر. بۇعان مىسالدى كوپتەپ كەلتiرۋگە بولادى. ءسوز ەتiپ وتىرعان اڭگiمەدەگi ءۇش رەتكi جانازا جايىن، سوندا ايتىلعان ءسوز سىقپىتىن ايتساق تا جەتكiلiكتi. بۇل ەندi ازاتتىق پەن قۇلدىقتىڭ اراسى اشىلماعان وتپەلى قوعام عوي، سوندىقتان دا وندا جاساپ جاتقان ادامدار تالايعا دەيiن باعدارىن اجىراتا الماي، اداسۋى مۇمكiن. قاشان ساناداعى ازاتتىقتىڭ التىن تاڭى اتقانشا. ال ەندi وسىعان ادەبيەت كەلiپ كومەكتەسكەندە نۇر ۇستىنە بولار ەدi. بۇل ەندi جازۋشىلاردىڭ بەلسەندiلiگiنە بايلانىستى شارۋا.

ۇلتتىق رۋحتى شامشىراق ەتكەن جازۋشى اداسپاق ەمەس

ارينە، بۇل تاقىرىپتى، ياعني، وتكەن عاسىرداعى باسقا قۇرساۋ، مويىنعا اجىرعى iلiنگەن قور ءومiردi, ونىڭ سوڭعى مەزگiلiندەگi ساياسي وزگەرiستەر مەن قوعامدىق فورماتسيالار الماسۋى تۇسىنداعى حالىقتىڭ يدەيالىق قايشىلىعىن، ولگەندە ارەڭ قول جەتكiزگەن تاۋەلسiزدiگiنەن جەرiنۋiن، سوڭىنان بارىپ ونى امالسىز شىرامىتىپ، جان تارتا باستاۋىن، جيىپ ايتقاندا، وسى بiر كۇردەلi كەزەڭ شىندىعىن يگەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ونىڭ قيىندىعى – جازۋشىلاردىڭ شەبەرلiگiنiڭ جەتiلمەگەندiگiندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار «وعان قاي تۇرعىدان كەلۋ كەرەك؟» دەيتiن كوزقاراس ماسەلەسiندە دە ساقتالۋدا. ءسوز جوق، ول قوعام – بiزدiڭ بiر كەزدە باسىپ وتكەن جولىمىز. بۇدان باس تارتا المايمىز. بiراق، ەرiكتi تۇردە ەمەس، شاراسىز حالدە باستان كەشكەن كەشiرمەيمiز. حالىق رەتiندەگi ءوسۋ تاريحىمىز ەمەس، ءوشۋ تاريحىمىز. مۇندا ولشەم بولا الار جالعىز عانا شامشىراق بار. بiز ەڭ الدىمەن وسى شامشىراقتىڭ شۋاعىنا جۇرەگiمiزدi سۋعارىپ، تۇرعىمىزدى بەكىتىپ الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا اداستىرماس باعدارعا يە بولا الامىز. ول شىراق – ۇلتتى ۇلت ەتiپ تۇرعان، ۇلتتى قالىپتاستىرعان جانە ونى وسى كۇنگە جەتكiزگەن، سونداي-اق ماڭگiلiكپەن جالعاپ تۇرار جالعىز كۇش – ۇلتتىق رۋح. ۇلت تاريحىنىڭ ۇزىنا بويىنداعى بارلىق كەزەڭگە جان كiرگiزiپ قانا قويماي، اداستىرماس باعدارشى بوپ كەلە جاتقان جالعىز تەمiرقازىق تا – سول. اسا ۇزاق ۋاقىت بولعاندىقتان، ۇلت تاريحىندا قيلى-قيلى جاعدايلاردىڭ بولۋى زاڭدى. جاۋلاۋ، جاۋلانۋ دەگەندەي. ال سول تالقى-تارعالاڭداردىڭ بارiنەن امان الىپ شىعار جالعىز كۇش، ول – وسى رۋح. سوندىقتان قانداي كەزدەردە دە، قانداي قيىن جاعدايدا دا، سول ۇلتتى قۇرايتىن ادامدار قول ءۇزiپ قالۋعا بولمايتىن، كوز جازىپ قالماۋعا تيiس جالعىز ارقاۋ: ول دا – وسى ۇلتتىق رۋح. مۇحتار ماعاۋين ەجەلدەن-اق سول رۋحپەن جالعاسا العان جان. شامشىراعى قولىندا بولعان ادام ەشقاشان اداسپايدى. قانشا كۇردەلi بولسا دا ءوز زامانىنىڭ اۋ-جايىن انىق كورە الادى. بiزدiڭ كوپ جازۋشىنىڭ قولىندا وسى شىراق جوق. سول سەبەپتi دە ولار الىستى كورە الماي، توقىراپ وتىر. بولماسا، وسى كۇنi جازۋعا تاقىرىپ تابىلمايدى دەگەنگە كىم سەنەدى، ءتايiرى.

قايتالاپ ايتۋدان جالىقپايمىز، ءدال وسى بiر كۇردەلi كەزەڭ – iرi جازۋشىلارىمىز ءومiرiنiڭ ۇلكەن بولiگi قالعان ۋاقىت پەن ءدال قازiر باسىمىزدان ءوتiپ جاتقان ءولiارا كەزەڭ جايىنا قالام تارتۋ – وتە ماڭىزدى. بۇل ولاردىڭ ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنا دەگەن جاۋاپكەرشiلiگiن، ازاماتتىق كوزقاراسىن كورسەتiپ قانا قويمايدى، سوعان قوسا، بۇگiنگi ەلدiڭ وتكەن كەزەڭدەگى شىندىعىنىڭ شىرايىن تانىپ، قالقادا قالعان قاسيەتتەردiڭ قادiرiنە جەتۋiنە قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولادى. بiزدiڭ حالىقتىڭ تاعدىرىنىڭ كۇردەلiلiگi, تاريحىنىڭ شىتىرماندىعى، ەڭ اۋەلi, جازۋشىلارىمىزدىڭ يىعىنا باسقالارعا قاراعاندا الدەقايدا اۋىر جۇك ارتادى. جۋىردا جۇپتالىپ، وڭايلىققا ورىن بولار جۇمىس ەمەس.

ال، وندا… جوعالعان رۋحتى قايتا تiرiلتۋ مiندەتi شە؟ بۇل ەندi بۇكiل ەل بولىپ كiرiسەر، جۇرت بولىپ جۇمىلار ۇلى شارۋا. ماڭگiلiكتiڭ iسi. دەگەنمەن جۇمىستى قاشاندا بۇرىن ويانىپ، ەرتە تۇرعاندار باستايدى ەمەس پە؟ جۇيرiك جازۋشىمىز جىلدامدىق تانىتىپ iسكە كiرiسكەن ەكەن، ەڭبەگiنە iلگەرiلiك تiلەيiك.

سياسى جاڭا كەپكەن قوس اڭگiمەنiڭ الدىڭعىسىن (جۋرنالدا كەيىنگى) شىتىرمان تاريحىمىزدىڭ سوڭعى عاسىرداعى جوعالتۋلار كوپ بولعان شىرعالاڭدى كەزەڭiنە ارناپ، ونىڭ شىڭىراۋدا جاتقان شىندىعىن ارشىپ، حالىق رۋحىنىڭ قالاي جوعالعانىن بەدەرلەيتىن قايعىلى كەزەڭگە بارلاۋ جاساعان ەكەن، قالامىنان تۋعان دۇنيە سول بiر قاسiرەتتi ۋاقىتتىڭ قاندى ايعاعىنداي ايانىشتى، جان توزبەستەي كۇيزەلiستi شىعىپتى. وقىپ وتىرىپ جانىمىز تۇرشiكتi. بارىپ كەلگەندەي بايانداپ، جۇرەگiنەن سۋىرىپ جازىپ شىققان اۆتوردىڭ قالام تەربەپ وتىرعاندا اسا جايلى كۇي كەشپەگەنi انىق. ايتقانداي-اق، سولاي بولىپتى. وعان ەكiنشi اڭگiمەنi وقىعاندا كوزىمىز جەتتi.

جات دۇنيەنى جاتسىنعان كوكبورى

ءوز ۇلتىنىڭ ۇلىستىق رۋحىن جوعالتىپ، ەڭسەسi ەزiلگەن باقىتسىز زامانىن قايتا ءبىر باستان كەشۋ كiمگە وڭاي بولعان… اۆتوردىڭ جانى ابدەن قىسىلىپتى. وزەگiن وكiنiش ورتەپ، جۇرەگiن قايعى تىرناپتى. سونداي بiر قۋاتتى قۇرساۋدىڭ قۇرساعىندا قىسىلىپ از تۇرعان سوڭ، كوكiرەك تۇسىنان الدەنە كومەسكi زات سىرتقا قاراي سىتىلا سەكiرىپتى. الىس كەتپەي، الدىندا تۇرىپ العان كوكشۋلان ماقۇلىققا قاراسا، الگى – كادiمگi كوكبورi ەكەن. كوك تۇرiكتەردىڭ كيەسi – كوكجال. بۇل اۆتوردىڭ قىسپاقتا قالعاندا قىستىعىپ سىرتقا تەپكەن شامىرقاڭقى رۋحى ەكەن. باياعىداعى اتا-باباسىنىڭ قاسيەتiمەن دارىپ، سۇيەگiنە سiڭگەن جانىسiرi جان-الاۋى. قانشا زامان وتسە دە ۇرقىنىڭ ءونبويىنان جوعالماپتى. اتام زاماننان بەرi جالعاسىپ، ۇزiلمەي كەلگەن اۋلەت-ءزاۋزاتiنiڭ قانىمەن بiرگە اداسپاي-اۋماي بۇگiنگە جەتiپتi. ەندi, مiنە، جانى ىشقىنعاندا تiرiلiپ، تىسقا ىتقىعان. كوككە قاراپ ۇلىپ، وتكەنiن iزدەپ، باياعىسىن اڭساپ، الاسۇرىپتى… بولاشاعىمىزدىڭ بولجاۋى. ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ وشاعى قايتا تۇتانىپ، تاعى الاۋلاپ جانارداي. بiراق، ءازiر ەمەس. وعان ءالi ەرتە… كوكبورi قازiرگi تۇراعى الماتىنى بەزىنە جاتىرقايدى. ول بiلەتiن الماتى بۇلاي ەمەستەي. باسقاشا ءتارiزدi ەكەن. ال مىناۋ باسقا – جات دۇنيە… ەستi جارىقتىق دۇرىس سەزەدi. قازiرگi الماتى – اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانىنداعى قالا ەمەس، رۋحسىز ادامدار مەكەنi. سول باياعى كوك تۇرiكتەردiڭ بۇگىنگى ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن، بىراق ولاردىڭ رۋحىنان ايىرىلىپ، قاۋساپ قالعان ولەز تۇقىمدارى… جاتىرقاۋىق سەزiمi شىداتپاي بارا جاتقاسىن، شۇعىل شەشiممەن ەرتەدەگi اتا مەكەنi, دۇنيەنi دۇبiرلەتكەن شاقتا ارقا تiرەك بولعان ەسكi جۇرتىن بiر كورمەككە نيەت قىلىپ، جەدەل اتتانىپ، ساپارعا شىعادى. ءتورت اياعى جەرگە تيمەي، جانىعىپ ۇشادى. اڭساعان جەرi – اسقاق التايدىڭ ارعى جاعى. ورقاش-ورقاش ورحون دالاسى.

التايدان اسىپ، بەس-بوعدا شىڭىنان وتەدi.

كوكەيiندە جالعىز اۋىز جالىندى ءسوز. زامانىندا تۇرiك ەلiن ءدۇر كوتەرگەن قۇدiرەتتi ۇران – «ۇستiدەن اسپان قۇلاپ، استىدا جەر جارىلماسا، ساعان تونەر قاۋiپ جوق تۇرiك بالاسى! شىققان كۇننiڭ شاپاعىنان جارالعانسىڭ، كۇن سونگەنشە جاسايسىڭ!»

كەشiكپەي مەزگەۋلi ماڭعا جەتەدi. ءوز ۋاعىندا ايبىندى تۇرiك جۇرتىنىڭ استاناسى بولعان وردا-بالىقتىڭ جەرمەن جەكسەن قيراندى ورنىن كورەدi. ال قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇلى قاعان ورداسى – كوك-سارايدىڭ مۇجىق تۇقىلىن كوزi شالعاندا، «ەلi بار حالىق ەدiم عوي، ەلiم قايدا؟ قاعاندى حالىق ەدiم عوي، قاعانىم قايدا؟» دەپ جۇرەگi ەزiلiپ، زار ەڭiرەيدi. سوڭىنان ەسiنە بiلگە قاعان، كۇلتەگiن تاس ەسكەرتكiشتەرi تۇسەدi. ەندiگi كەزەكتە الاسۇرىپ سونى iزدەيدi. كوپ وتپەي تابادى ماڭگi تاستاردى. سۇرى بالبالدار سۋىق قارسى الادى. مiز باقپاي تۇنەرەدi. كەلەسi ساتتە ويىنا بۇكiل قاۋىم بوپ ءتاۋ ەتەتiن كيەلi توبە – قاسيەتتi عيبادات كەشەنi ورالادى. ماڭايدى شولا قاراپ، اۋدەم جەردەن بۇگiندە جۇقاناسى عانا قالعان ءۇش قابات قورشاۋدىڭ ءدال ورتاسىنان باعزىداعى كوك تاستى تابادى. جەتiپ بارىپ مويىنىنا اسىلىپ، قۇشاقتاي قۇلايدى. ويتكەنi ول تۇرiك جۇرتىنىڭ جارتى الەمدi جاۋلاعان تۇسىنداعى ايباتتى تاريحى ەدi. الايدا ول سالقىن قاباقپەن سۇلەسوق قابىلدايدى. بiر ەسەپتەن سويتەر ءجونi دە بار ەدi. بۇگiنگi تاڭدا قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانمەن الىسىپ كەتكەن ولەز ۇرپاعىنا كايبiر ەجەلگi ارىستان-بابا جىلى قاباق تانىتا قويسىن! ىزعارلى كەيiپتەن كوكبورiنiڭ مەسەلi قايتادى.

…كوكiرەكتەن كوكجال بوپ ۇشىپ، قيانعا سامعاپ كەتكەن ءور رۋح سوناۋ بiر كەزدە بارىپ قايتا ساباسىنا ءتۇسiپ، جىلى ۇياسىن تابادى. كەنەت ەسiنە كەلگەن «مەن» ءتورت قابىرعاسى كiتاپپەن سىقالعان ءوزiنiڭ جازۋ بولمەسiندە وتىرعانىن كورەدi. قۇلازىعان كوڭiلمەن ورنىنان سۇيرەتiلە كوتەرiلiپ، ۇستەلىنە قاراي بەتتەيدi. الگiندە عانا باستان كەشكەندەرiن الا قاعازعا تۇسiرمەك ويمەن…

ءوزi ايشىقتار مازمۇنىن اينىماي تاۋىپ، باعى جانعان ادەبي ءتاسiل – سانا اعىمىنىڭ قاپتال كۇشiن كورسەتكەن اعىسى قانداي؟ ونى ءوز رۋحىنىڭ ىرقىنا باعىندىرىپ پايدالانا العان جازۋشى شەبەرلiگi شە؟

كوكبورiگە ەرiپ مىڭ جىلدىق ۋاقىتتىڭ ار جاعىندا قالعان ەسكi تاريحتىڭ سۇرلەۋiنە ساياحات جاساپ قايتقانداي بولاسىز. العاشقى اڭگiمەنi وقىپ سۋ سەپكەندەي باسىلعان كوڭiل، ەندi, ەرتەدە كiم بولعانىڭدى قايتا ەسىڭە تۇسىرگەندە، سەرگيسىڭ, سەرپىلەسىڭ! الدا تاعى بiر ورلەۋ كەزەڭi كۇتiپ تۇرعانداي سەزiمگە كەنەلەسiڭ…

ومiرگە قاتار كەلiپ، قابات جارىق كورگەن قوس اڭگiمەنiڭ سوڭعىسى جازىلماي قالسا، الدىڭعىسىنىڭ اجارى اشىلماي قالار ما ەدi, الدە الىڭعىسى جازىلماي قالسا، سوڭعىسىنىڭ شىرايى كىرمەي قالار ما ەدi? بەلگiسiز. Iشكi ءبىر ۇندەستiكپەن بiر-بiرiنە ساۋلە ءتۇسiرiپ، بiرiن-بiرi ءۇنسiز تولىقتاپ، جاراسىپ تۇرعان شيراق شىعارمالاردى ساتiمەن تۋعان ەگiزدەر دەپ اتادىق. وزدەرi ومiرگە كiندiكتەسە، جۇپ بولىپ كەلiپتi. سونىسى قانداي جاقسى بولعان. الدا دا دۇنيەگە كەلەر ەگiزدەردiڭ جولىنا ۇمiتپەن كوز تiگەمiز.

كەشە عانا جات تابانىندا تاپتالعان جاسقانشاق جۇرتتىڭ ساناسىنا سiڭگەن قۇلدىق تاڭبالارىن انىق سەزiپ، ەلدiك رۋحى قايتا تۇتانىپ، الاۋلاپ جانۋىنا ءالi تالاي ۋاقىت بار سياقتى. الدىمەن ورىن بولار اسىل ارمان – قاسيەتتi انا تiلiمiز ءالى تۇعىرىنا قونعان جوق. وعان كەدەرگi – باسقا ەمەس، اتالمىش اڭگiمەدەگى ساتىلعانوۆتار سالىپ كەتكەن «سارا» جولمەن ءجۇرiپ، سولار تاراتقان iندەتكە شالدىعىپ، ءومiر بويى حالقىنىڭ مۇددەسiن ساتىپ كەلە جاتقان ءوز قانداستارىمىز. ولاردىڭ تامىرى ءازiر تەرەڭدە… تىم تەرەڭدە. سوندىقتان ولارعا و دۇنيەدە بولماسا، بۇل جالعاندا سوت جوق. ءارi ءالi تالايعا شابار تۇرلەرi بار. ولار تۇرعاندا، ءسiرا، جاقىن ارادا ەڭسەمiز كوتەرiلiپ، ەكپiنiمiز دە قاتايا قويماس. اللا ارتىن وڭعارسىن دەيiك.

راس، اتالمىش اڭگiمەدە ايتىلاتىن قازاقتىڭ ازعىنداۋىنا ءومiر بويى بەلسەنە ەڭبەك ەتiپ، تەر توگiپ كەلە جاتقان ازەزiلدiڭ ەندi, الدەبiر سىبىستى ەستiپ، اقمولا-قاراوتكەل جاققا كەتكەنiن ۇكiمەت پەن پارلامەنت مۇشەلەرiنە ايتا سالۋ كەرەك ەدi. ەندi ەس جيماسا، كەش بولار…

سەرىك نۇعىمان

جازۋشى

Abai.kz