«الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت،
اقالا وردام قونعان جۇرت،
اتامىز ءبىزدىڭ بۇ ءسۇيىنىش
كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت،
انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان
كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن جۇرت،
قارعاداي مىناۋ
قازتۋعان باتىر تۋعان جۇرت...»

قازتۋعان جىراۋ ءسۇيىنىشۇلى جىرىنىڭ وسى جولدارىندا ءبىر ۇلىس، ءبىر ۇلت ىشىندەگى جۇرتتاردى ايتىپ تۇر. اكەسى كۇيەۋ، اناسى كەلىن بولعان ەكى رۋلى ەل عوي، اسىلىندا.

«جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار» دەگەندى ەستىمەي جۇرگەن باۋىرىمىز جوق شىعار. ءتىلى قازاق پەن تەگى قازاقتىڭ بارشاسىنىڭ جادىندا بار ءسوز. سوندىقتان، كىمنەن سۇراساڭ دا: «ءوز جۇرتىم،  ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرتىم»، - دەپ، مۇدىرمەي ايتارى انىق. العاشقى ەكەۋى ازاماتتىڭ ءوزى جارىق دۇنيەگە كەلىپ ۇلگەرمەي-اق، و باستان بار جۇرتى. ال ءۇشىنشىسى اتا-اناسىنىڭ «قۇدا تۇسۋىمەن» نەمەسە ەرجەتكەندە ءوزىنىڭ تاڭداۋىمەن، ءتۇبى ءتاڭىردىڭ قالاۋىمەن بۇيىرمىس بولادى.

ءوز جۇرتىڭ.  ول تۋرالى ايتساق، «ءوز جۇرتىڭ كۇنشىل» دەگەن تۇراقتى تىركەس الدىڭنان شىعادى. وسى كۇنى بۇل ماتەلدى تۋرا ءتۇسىنىپ: «ءوز جۇرتىڭ جامان ەكەن»، - دەپ ۇعاتىن «ۇلتاراقتار» كوبەيىپتى. جۇرتىنان بەزىنۋدىڭ ارتى ۇلتىنان جەرىنۋگە سوقتىراتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ازاتتىعىمىزدان ايىرىپ، اتا ءدىلىمىز بەن انا ءتىلىمىزدىڭ تۇبىنە جەتۋگە از قالعان الپاۋىت كورشىمىز ءبىر عاسىر عانا مەزگىلدىڭ مۇعدارىندا قاسيەتتى قازاقى قالىپتى قان-ءسولسىز قالدىرىپ، دالالىق ءداستۇرلى ۇعىمداردىڭ ۇلىق استارىن بۇرمالاپ، «سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلگە سوعىپ»، اعايىن اراسىن اجىراتۋعا، بىرلىگىن بۇزۋعا بارىنشا امالداپ باققانىن باسقا ەمەس، ءبىز – الاش ۇراندى ۇلت بىلسەك كەرەك-ءتى.

اۋىلىڭ ءبىر بولعانىمەن وتاۋىڭ وڭاشا، باباڭ ءبىر بولعانىمەن اۋلەتىڭ بولەك، جايلاۋىڭ بىرگە بولسا دا ءورىسىڭ دەربەس بولعان سوڭ، اعايىن اراسىندا ءتۇرلى تۇسىنبەستىك، كوپ كۇڭكىل ورىن الاتىنى زاڭدى عوي. دەگەنمەن، داۋ-دامايعا دا بارىساتىن اعايىن الاۋىزدىققا جول بەرمەۋگە تىرىسادى. «بەرەكە باسى – بىرلىكتە» ەكەنىن بىلەتىن باۋىرلار بارىن سالادى، جانىن سالادى بۇنداي ءباسى بيىك ساتتەردە. جالپىنىڭ مۇراتى جالقىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى تۇرماي، جەكەدەن ورتاقتىڭ الاپاسى ارتپاي، ءبارى ءباز-باياعى قالپىندا بولا بەرمەك: كۇڭكىل دە، كۇندەۋ دە، كۇمان مەن كۇدىك تە... كۇدەر ۇزۋگە بولمايدى، بىراق. ورتاق مۇددە باردا، بار باۋىردىڭ باسىن قوسار جاعدايات، تۋىستى تۇتاستىرار تۇستار تۇرعاندا، ازامات اتاۋلىنىڭ اعايىنى ءۇشىن ءدۇن-دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستاۋعا بارىن بىلەمىز. راس، قيىندىقتى باس بىرىكتىرىپ، جۇمىلا جەڭگەن سوڭ، «سول ەسكى سىرقاتى سىر بەرىپ، ەجەلگى سارىنعا سالاتىنى» تاعى بار. ەشتەڭە ەتپەيدى، ۇيرەنشىكتى ءھام وتكىنشى شاق قانا... «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى جوق»، «داۋعا بەرسە دە، جاۋعا بەرمەيتىن» اتالاستار تەز تابىسادى. ءۇيىڭ قۇلاسا قايتا تۇرعىزاتىن، قينالساڭ دەمەۋ بولاتىن، قۋانساڭ تويىڭدى كوتەرەتىن – سول اعايىنىڭ. ءتىپتى، «بۇرىنعىلار تۇسكەن ءجۇرى جولعا» بۇرىلاردا «وي، باۋىرىمداپ» باقۇلداسىپ، باقيلىققا ارۋلاپ اتتاندىراتىن – سولار. دەمەك، ءدال وسى تۋىستانىمدا ءوز جۇرتىڭ ءبىرىنشى اتالادى.

ناعاشى جۇرت. ءوزىڭدى تۋعان اياۋلى اناڭنىڭ توركىنى. اسقار تاۋداي اكەڭنىڭ قايىن جۇرتى. اسىل دا ارداقتى اتاڭنىڭ قۇدالارى. بايقاساڭىز، تۋىستىقتىڭ باستاۋى – قۇدالىقتا. ولاردى سەن تۋماي تۇرىپ، اتاڭ مەن اكەڭ تاڭداپ، پەرىشتە جۇپتاپ، قۇداي قۇپتاپ قويعان.

«ناعاشى جۇرت سىنشىل» ەكەنىن ەسكەرگەن قازاق «جىگىتتىڭ جاقسىسى – ناعاشىدان» دەگەن قاعيداتتا دا ەش قاتەلەسپەگەن. كوپ قاسيەت اناڭنىڭ اق سۇتىمەن دارىعان سوڭ، ناعاشى جۇرتىڭ بويىڭنان سول اردا بولمىستى بايقاسا ءبىر جاساپ قالىپ، ىزدەگەن ىزگىلىكتى تابيعاتىڭنان تابا الماسا الاڭ كۇيگە تۇسەدى. سىناي قارايدى، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە» ءسۇرىنىپ قالماۋىڭدى قالايدى. سىناي ءجۇرىپ، جامان مىنەزىڭدى تىيىپ، جاقسى قاسيەتىڭدى دارالاپ، دامىتۋعا قاداري-قال جەتكەنشە كۇش سالادى. تۇگەل «تەنتەكتىگىڭە» مەيلىنشە مول كەشىرىم جاساپ، ساعان بازبىرەۋلەر قاتتى ايتىپ، الدەكىم نۇقىپ قالماۋىن قاتاڭ قاداعالايتىنى دا قوسپاسىز شىندىق. ۇلكەن جاناشىرلىقپەن: «جيەندى ۇرساڭ، قولىڭ قالتىرايدى»، - دەپ، ءدايىم ءسوزىڭدى سويلەپ، سويىلىڭدى سوعاتىن دا سول ناعاشىلارىڭ. «جيەن قۇرىققا» جاتقىزىپ، ساعان باسىرە بەرۋدى دە وزدەرىنە مىندەت سانايتىن، ءسويتىپ، مەسەلىڭدى قايتارماي، ەسەبىڭدى تۇگەلدەيتىن دە، جولدان جىعىلمايتىن دا سولار – سىنشىل جۇرت. بۇنىڭ بارىنە ناعاشىلار جايلى «جالپى ەرەجەلەردى» جاتتاپ ءجۇرىپ، «ءجۇردىم-باردىم» جاسايتىن ناۋقاندىق شارۋا سىندى ەمەس، ەستە جوق ەسكى زامانداردان ءبىر دانەگى بۇزىلماي بىزگە جەتكەن ءداستۇرىمىز، قانعا سىڭگەن قادىرلى سالتىمىز رەتىندە ىستىق ىقىلاس تانىتىپ، زور قۇرمەتپەن قاراماق كەرەك.

قايىن جۇرت. ۇيلەنىپ، ۇيەلمەن بولعان جىگىتتەر جار تابۋمەن قاتار، قايىن جۇرتىن دا تۇگەندەمەك. ءاربىر دەنى ساۋ ەر ازامات ءۇشىن «كۇيەۋ» اتانۋ پارىز... ءارى الىمساقتان بەرگى عۇمىردىڭ بۇلجىماس زاڭى. قايىن جۇرت – تەك ەر ازاماتقا عانا ءتان تۇسىنىك. قايىن جۇرتىنىڭ الدىندا كۇيەۋدىڭ ءوز ءجون-جوسىعى، كۇيەۋگە قاتىستى قايىن جۇرتتىڭ ءوز جول-جورالعىسى بار. تاڭداۋلى جارىنىڭ توركىنى سىباعاسىن ساقتاپ، تيەسىلى ءتوستى تارتىپ، كۇيەۋگە قۇرمەت كورسەتەدى. جاراسىمدى جورالعى، عيبراتتى عۇرىپ ەمەس پە؟!.

ەندى «قايىن جۇرت ءمىنشىل» دەگەنگە توقتالايىق. جات جانعا ەركەلەتىپ وسىرگەن قىزىن بەرە سالۋ وڭاي ەمەس. سول سەبەپتى دە ۇزاتىلار ازدەگىنىڭ بولاشاق وتاسار ازاماتىن الىستان اڭداپ، جاقىننان باعالاي بارعان سىرالعى جەڭگەلەر كۇيەۋ بالانى بارىنشا سىناي قارايدى. ەر ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتى يا جامان جاعىن باجايلاي بىلەتىن اككى جەڭگەلەرگە از-كەم ءمىنىڭدى بىردەن بايقاي قويۋ اسا قيىن ءىس تە ەمەس. قالىڭدىقتان ۇمىتكەر ازاماتتىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن تەز-اق توپشىلاپ، تيىسىنشە تۇجىرىم جاساپ تا ۇلگەرگەن ۇلگىلى ءھام تاجىريبەلى جەڭگەلەر كورگەن-ەستىگەنى مەن تۇسىنگەن-تۇيگەنىن قىزدىڭ اجەسى مەن اناسىنا ايتىپ كەلەدى. ولار ءوز كەزەگىندە الگى اقپاراتتى ادىپتەپ، ۇزاتىلار قىزىنا تىگىسىن جاتقىزىپ جەتكىزەدى. كەيىن قىز كۇيەۋ جىگىتتىڭ ءمىنىن بايقاپ، دەم اراسىندا اينىپ، نەكەلەسەر شاقتا شورشىپ تۇسپەۋى – شارت، ەسكەرتۋ – مىندەت. مۇنىڭ بارلىعى وتباسىنىڭ ىرگەتاسى بەرىك بولۋى ءۇشىن جاسالادى.

وسى ءبىر تۇستا ءجىتى نازار اۋدارىپ، ۇدايى جادىمىزدا ۇستاپ جۇرەر جايت بار: جوعارىدا بىرەر ءسوز بولعان «سىن مەن ءمىننىڭ» اتاپ ايتارلىق ايىرماسى... سىن ونەگەلى ءتالىم-تاربيەمەن، ومىرلىك تاجىريبەمەن تۇزەۋگە بولاتىن مىنەزگە قاتىستى ايتىلسا، ءمىن – تۇزەلۋى قيىن كەمشىلىك. بالدىزدارى مەن جەڭگەلەرى رەتى كەلگەندە جاراسىمدى ازىلگە جاتقىزىپ، كۇيەۋدىڭ ءمىنىن بەتىنە باسىپ وتىرادى. جەزدە ياكي كۇيەۋدىڭ قالجىڭ مەن قاعىتپادا ەش ەسە جىبەرمەۋگە تىرىسىپ-اق باعاتىنى دا سوندىقتان. بالدىزدارى قانشا قالجىڭعا اينالدىرىپ، قاعىتىپ وتىرسا دا كۇيەۋدىڭ قايىن جۇرت الدىندا قاشان دا قادىرى ارتىق، قۇرمەتى بولەك. سالماقتى سەبەپ: كۇيەۋ – ەركە قىزدارىنىڭ ەر ازاماتى، اق جيەندەرىنىڭ اكەسى.

قىزدىڭ جۇرتى. قازاقتا قىز بالانىڭ «قايىن جۇرتى نەمەسە ءوز جۇرتى» بولمايدى. تۋعان جۇرتىن «توركىن» دەيدى. توركىنىنەن قىز سوناۋ «ساق، عۇن، ءۇيسىن داۋىرلەرىنەن» قازىرگى قازاققا دەيىن مۇرا بوپ قالعان داستۇرمەن «ساۋكەلە» اتالاتىن ۇزىنشا باس كيىم كيىپ، وڭ بوساعادان ۇزاتىلادى. وڭ بوساعادان قايتىس بولعان ادامنىڭ ءمايىتى دە شىعاتىنىن بىلەمىز. ءوز ۇيىنەن ۇزاتىلعان ارۋدىڭ دا وسىلايشا «قىز عۇمىرى» ءولىپ، تۇسكەن جەرىندە «كەلىن» كۇيىندە قايتا تىرىلەدى. بايىرعى جادىگەر جولمەن قىز توركىنىنىڭ «ءولى-ءتىرى» تاراتاتىنى دا تاپ سودان. قازاقتىڭ قىز بالاسىن ءوز ۇيىندە تورگە وتىرعىزىپ، توركىنىندە «قىرىق جەردەن تىيىم» بارىن ەسكەرە تۇرىپ، ەركەلەتىپ ۇستاۋىنا دا وسى سەبەپ.

«قىز عۇمىر» وتە قىسقا عانا داۋرەن عوي.  قىزدارىمىزدىڭ ومىرىندە ءبىر-اق رەت كيەتىن ۇزىن باس كيىمىنىڭ «ساۋكەلە» اتانۋىنىڭ ارعى ارقاۋىنا دا وسى ۇعىم نەگىز بولعانداي كورىنەدى. «التىن ادامنىڭ» ەجەلگى ەسىك قورعانىنداعى وباعا التىن زەرلى ۇزىن باس كيىممەن جەرلەنۋىنە كوڭىل اۋدارساق، مۇنىڭ ءمانىن ۇعامىز. اتالمىش عۇرىپتىڭ استارىندا «بار پەندە بۇل دۇنيەدە قايتىس بولىپ، و دۇنيەدە قايتا تىرىلەدى» دەگەن سەنىم جاتىر.

كۇيەۋ مەن قايىن جۇرتتىڭ قالجىڭى. كۇيەۋ جۇرگەن جەردە ورىندى ويىن-كۇلكى مەن ۇيلەسىمدى ءازىل-قالجىڭ ءجۇرۋى داستۇرىمىزدە باعزىدان بار. بۇل قاعىتپا قالجىڭنىڭ تابيعاتى تۋراسىندا الدىندا ايتىپ وتتىك. وسىنداي وڭدى ۇلگىنى كورىپ وسكەن ورەندەر اكەسىنىڭ قايىن جۇرتىنا ەركەلەپ، سىنشىل جۇرتقا ەمىن-ەركىن «قاقپان قۇرىپ»، قالىبى قازاقى، ۇلگىسىنىڭ ءمانى مەن مەيىرىمى مول ءۇردىس «ناعاشى-جيەننىڭ» مۇلدەم ءزىلسىز، ابدەن جاراسىمدى ازىلىنە جالعاسادى.

قانشا جاسقا كەلگەنىنە قاراماستان، كۇيەۋدىڭ قايىن جۇرتتاعى ايرىقشا جاعدايى اۋىتقىمايدى، قالجىڭى دا قالمايدى. ونىڭ مارتەبەسى كومەسكىلەنىپ، دارەجەسىنە كولەڭكە تۇسپەيدى. جىل وزعان سايىن قايىن جۇرتىنىڭ قۇرمەتى ارتا تۇسپەسە، ابىرويى ەش كەمىمەيدى، قايتا قادىرى اجارلانىپ، تۇلعاسى كەمەلدەنە بەرەدى. شىنتۋايتىندا، كۇيەۋ اتا-ەنەسى مەن قايىناعالارىنان باسقانىڭ ءبارىن تىلگە تيەك ەتىپ، ءساتىن سالعاندا قىلجاق قىلىپ، ازىلدەسە الادى. ايەلىنىڭ اۋلەتى عانا ەمەس، تۇتاس رۋدى قاعىتىپ، ادەبىن ساقتاي وتىرىپ، ادەتكى الىبىمەن ادەمى ازىلدەۋ قۇقىعى كۇيەۋ مەن ناعاشى-جيەنگە عانا بەرىلگەن. ولاردىڭ قالجىڭىنا وكپەلەۋ – ورىنسىز. بۇل كۇندە كۇللى رۋدى قاعىتۋ وسى شەڭبەردەن شەتكەرى شىعىپ كەتتى. قازاقتىڭ كەز-كەلگەن رۋىنا جيەن نە كۇيەۋ بولماسا، نامىسقا تيەر ءسوز ايتۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق. ونداي ورەسكەلدىككە بارۋ – ورەنىڭ تىم تومەن ءتۇسۋى، كىسىنىڭ ءوز كورگەنسىزدىگىنىڭ بەلگىسى. «كورگەنسىز، تەكسىز، زاتى بۇزىق، ءناتى جامان» دەگەندى ەستۋ قاي قازاققا دا اۋىر سوققى بولارى انىق-تى. دەمەك، «ءبىر ەلى اۋىزعا – ەكى ەلى قاقپاق». ارىدەن ويلايىق، ادەپتەن وزبايىق!

كۇيەۋ مەن قايىن جۇرتتىڭ زاماناۋي قارىم-قاتىناسى. كۇيەۋ تۋرالى كەيبىر ماقالدار بالدىزداردىڭ جەزدەسىن قاعىتۋىنان شىققان. بۇل باعىتتاعى بارلىق ماقال-ماتەلدەردى شىنايى قابىلداي بەرۋگە بولمايدى، كوبىنىڭ استارىندا ءازىل بار ءارى سىني سيپاتى باسىم.

قازاقتا كۇيەۋ يا جيەن بولماسا، وزگە رۋعا قاتىستى قىسىر ءسوز ايتۋعا ەش قۇقىق بەرىلمەگەنىن تاعى ەسكەرتەمىن! قازىرگى كەزدە تۋىستىعى بار ادامداردىڭ ازىلدەرى وزگە رۋدى قارالاۋعا ويىسىپ، ورىنسىز قولدانىلا باستاعانىن، كەسىرلى كەسكىنى كەسەلدەن بەتەر بەلەڭ الىپ بارا جاتقانىن ءجيى بايقاپ ءجۇرمىز. بۇل – اسا قاۋىپتى قۇبىلىس. وتارلاۋدىڭ وزبىرلىعى اسقىنعان كەزەڭىندە ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرى پايدالانىلعانى بەلگىلى. بۇنى بىلە تۇرا، كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، رۋلىق دەڭگەيدەن وسۋگە، تۇتاس ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت قىلۋعا ەش تالپىنبايتىن قازاقتى ءتۇسىنىپ كورىڭىز... ۇلتتىق ۇستىندى ءسوز اراسىنا قىستىرا سالۋ ەمەس، وسى كۇنى، دالىرەك ايتساق، كەيىنگى وتىز جىل كولەمىندە ورىس ۇلتىنىڭ مەنتالدىق ۇستانىمدارى قايىن جۇرت جايلى ۇعىمدى دا وزگەرىسكە ۇشىراتتى. تەرىسكەيدەگى كورشىمىزدىڭ اعايىنعا دا، باسقا تۋىس پەن جەكجاتقا دا كوزقاراسى ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمنان باسقا. ولاردىڭ ءداستۇرلى تۇسىنىگى بويىنشا ەر ادامنىڭ قايىن جۇرتىندا تۇرۋىندا وعاش ەشتەڭە جوق، ارينە. قازاقتا «كۇشىك كۇيەۋ» بولۋ كەي-كەيدە كەزدەسەتىنى بولماسا، جوققا ءتان. ورىستا كوبىنەسە «ەر ادامنىڭ اناسى ۇلىن كەلىننەن قىزعانادى» دەپ، قىزدىڭ ۇيىندە تۇرادى. قىزدىڭ شەشەسى كۇيەۋ بالاسىنىڭ بار ءمىنىن (كەيدە جوقتان بار جاساپ!) بەتىنە باسىپ، ەسەسىنە، كۇيەۋ بالاسى دا قاراپ قالماي، ەنەسىن مۇقاتىپ وتىراتىندىقتان، ولاردىڭ ءوز اراسىندا اۋىر ازىلدەر وتە كوپ جۇرەتىنى جاسىرىن جايت ەمەس. ورىس ۇلتىمەن ەتەنە ارالاسۋدىڭ ناتيجەسىندە مۇنداي بەيپىل ءسوز، بەيادەپ مىنەز بەن كەلەڭسىز كورىنىستەر قازىرگى قازاق قوعامىندا بوي كورسەتىپ، ءتورت تاراپقا تاراي باستادى. بىراق بۇل – ءبىزدىڭ ءبۇتىن بولمىسىمىزعا جات، قانىمىزدا جوق مىنەز-قۇلىق، بارىپ تۇرعان قاسيەتسىزدىك. سەبەبى، قازاقتا ەر ادامنىڭ ەنەسى سيرەك قاتىنايتىن قۇرمەتتى قوناق. ۋاقىت وزا كەلە، وتارسىزدانۋ ناتيجەسىندە بۇل ۇعىم ءوز قالپىنا كەلەدى... سول ءسۇيىنىشتى كەزدىڭ كەشەۋىلدەپ كەلمەيتىنىنە سەنەيىك.

قۇدالاسۋ. قۇدا ءتۇسۋدىڭ سان ءتۇرى بار. بالا اناسىنىڭ بويىنا بىتكەن كەزدەن «بەل قۇدا» نەمەسە دۇنيەگە كەلگەن سوڭ «بەسىك قۇدا» بولۋدان باستالىپ، ارى قاراي جالعاسا بەرەدى. قۇدا بولۋ تۇرلەرى نەگىزگى تاقىرىپ بولماعاندىقتان، وعان توقتالماي-اق قويايىن. قۇدالىقتىڭ تۇپكى ماقساتى – ەكى جاستى تابىستىرىپ، ەكى جۇرتتى تۋىس ەتۋ.         باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرا قاراعاندا، قازاقتار «قۇدالىق» جورالعىسىنا قاتتى كوڭىل بولگەن. «استىن ءدامىن كەلتىرەتىن – تۇز، ەل مەن ەلدى قوساتىن – قىز»، - دەپ، جاتتى جاقىن ەتۋگە، جاۋلاسقاندى تاتۋ ەتۋگە كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتى پايدالانعان. قۇدا بولۋ كۇيەۋ مەن كەلىنسىز ىسكە اسپايتىن امال بولعاندىقتان، قۇدالىقتىڭ قازاق قوعامىنداعى الاتىن ورنى ايرىقشا، اتقارار قىزمەتى اسا ماڭىزدى. تۋمىسى بولەك ەلمەن تۋىس بولىپ، «قۇداسىن قۇدايىنداي سىيلايتىن» قازاققا قۇدا-جەكجاتقا كوپتەن كوپ قۇرمەت كورسەتۋ – مۇلتىكسىز ورىندالار مىندەت. قۇدانىڭ باس كوتەرەر اتالاستارىن قوناق قىلىپ، مول سىي-سىياپات ۇلەستىرۋ دە، ءوز كەزەگىندە قۇدانىڭ شاقىرۋىمەن الىس-جاقىن تۋىستارىن ەرتىپ بارىپ، قۇدالاردان كەڭ پەيىل قارىمتاسىن كورىپ قايتۋ دا ءبىزدىڭ حالىقتا بۇرىننان بار. قۇدالىق كادەسىنەن كەيىن ۇل مەن قىزدىڭ اتا-اناسى عانا ەمەس، ەكى رۋلى ەل ءبىر-ءبىرىن قۇدا رەتىندە قۇرمەتتەپ جۇرمەك. «ءۇيىرى باسقانى نوقتا قوسادى، رۋى باسقانى نەكە قوسادى» دەگەن ماقال كۇيەۋ مەن كەلىننىڭ وتباسىن قۇرۋىنا عانا مەڭزەمەي، ەكى ەلدىڭ قۇداندالى تۋىس بولۋىن انىقتاپ تۇر. بۇل يگى ءداستۇر كوپتەگەن رۋ-تايپادان قۇرالعان قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىنىڭ كەپىلى بولعانىنا عاسىرلار – كۋاگەر.

«قۇداندالى» ۇعىمى «قۇدا» جانە «اندا» دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى. اندا بولۋ – قانى بولەك ادامداردىڭ انت بەرىپ، اجىراماس دوس بولۋى. قۇداندالاسىپ، نەكە قيىلعاننان كەيىن ءبىر رۋلى ەلگە كۇيەۋ اتانعان جىگىت وسى كەزدەن باستاپ ءۇش جۇرتى تۇگەل ازاماتقا اينالادى. ءبىر قىزىعى، قازاق: «قۇدا – مىڭ جىلدىق»، - دەپ، بىرنەشە بۋىنعا شەيىن قۇدالىعىن ۇزبەي، جەكجاتتىق جولدى جالعاستىرا بەرەدى. ەندەشە، رۋ سۇراسۋدىڭ ءبىر سەبەبىن ءبولىنۋ ەمەس، تۋىستىقتى انىقتاۋدىڭ جولى رەتىندە بىلمەك كەرەك. ءجون سۇراسا كەلىپ، باياعىدان قۇداندالى، ياعني «سارىسۇيەك قۇدا» بوپ شىققان، سول دارەجەسىنە ساي قۇرمەت كورسەتكەن وقيعالار دا كوپ كەزدەسەدى.

ءبىزدىڭ بايتاقتا تۋىستىعى ەسكىرە باستاسا، «سۇيەك جاڭعىرتاتىن» ءداستۇر دە بار. ءبىرىن-ءبىرى قيماعان تاراپتار الىستاپ كەتپەۋ ءۇشىن قايتا قۇداندالاسادى. بۇل ءداستۇر بويىنشا دا باستى رولدە كۇيەۋ مەن قالىڭدىق بولاتىنى تۇسىنىكتى.

جەتى اتا. قازاقتا قالىڭدىقتى كەم دەگەندە 8-12 اتاسى ورتاقتاسپايتىن، تەگى الىستاۋ ەلدەن ىزدەيدى. ول زاڭ بۇزىلسا، تۇتاس رۋدىڭ سۇيەگىنە تاڭبا بولماق. ەرتەدەن ەل اعالارى وعان ەشبىر جول بەرمەگەن. اتالاستان قىز الۋعا دالا زاڭى، قازاقى سالت تىيىم سالادى. ءجون بىلمەۋدىڭ سالدارىنان وقىستان ورىن الاتىن وقيعالاردىڭ ارتى اۋىر اياقتالعان تالاي تراگەديالار ەلگە ءمالىم. شاكارىمنىڭ «قالقامان - مامىر» پوەماسى سونىڭ ءبىر مىسالى عانا. ايگىلى ادەبي تۋىندى جەلىسى ءومىردىڭ وزىنەن الىنعانىن كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق قازاق بالاسى بىلەدى. انىعىندا، اتالاس قىزبەن قوسىلۋعا قالقامان باتىردىڭ قاس جاۋدى جاۋساتىپ، جاساعان ەرەن ەرلىگى دە ەش كومەكتەسە المادى. مامىر ەكەۋى وققا بايلانىپ، جارالى قالقامان الماتى ماڭىن مەكەندەگەن ناعاشى جۇرتىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولعانى بارشاعا ايان.

زاڭعار جازۋشى مۇحتار ومارحانۇلى وسى وقيعادا ورىن العان الاپات تاقىرىپتى تارقاتىپ، «قاراگوز» تراگەدياسىن جازدى. ۇلتتىق بولمىس بيىگىنەن قاراساق، بۇل شىعارماداعى جاعىمسىز كەيىپكەر سىرىم بولىپ شىعادى. ءوزىنىڭ التىنشى اتادان قوسىلاتىن قارىنداسى قاراگوزدى بوراندا قۇتقارىپ العانىن مىندەتسىنىپ، اجەپتاۋىر اۋرەگە سالدى. وكىنىشتەن وزەگى ورتەنىپ: «نەگە تۋدىم التىنشى اتام وسەردەن؟!.» - دەپ، ءوز تەگىنە قورلانادى كەيىپكەر. مىڭ جەردەن عاشىقتىق دەرتىنە شالدىعىپ، ايىقپاستاي بولسا دا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇعىمدا بۇل – ينتسەست. اتالاس قىزعا «قارىنداس» دەپ قاراي الماۋى باتىردىڭ وزىنەن بۇرىن باعىنا بالاعان ارۋدىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىپ، تۇبىنە جەتتى. اۋلەتى اۋزىنا قاراپ وتىرعان ءمورجان اجەسى باسىندا قاراگوزدىڭ قارسىلىعىن تۇسىنبەي، ابدەن دال بولدى. عيبراتتى عۇرىپتارىمىز بەن سارابدال سالتتارىمىز ساناسىنا سىڭگەن جۇرت تا سىرىممەن باسى بايلانىپ جۇرگەنىن ۇعا المايتىن. اقىرى قاراگوز سالت پەن سىرىمنىڭ ورتاسىندا جىندانىپ تىندى. «قازاق تەاترى تاريحى» پانىنەن ءدارىس بەرگەنن ۇستازىمىز ەركىن جۋاسبەك: «اۋەزوۆتىڭ شەبەرلىگى سول – قاراگوزدىڭ جىندانىپ كەتۋى مەديتسينا تۇرعىسىنان دالەلدەنگەن»، - دەيتىن. قىسقا قايىرىپ، توقەتەرىن ايتساق، بۇل ايتىلعاننىڭ ءبارى قان تازالىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا عانا ەمەس، ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان.

ءۇش جۇرت جانە پارىز. ەر ازاماتتىڭ باستى پارىزى – وتباسىن اسىراۋمەن قاتار، ەل-جۇرتىنا قورعان بولۋ. سول سەبەپتى، ءۇش جۇرتىنىڭ قاي-قايسىسىنا جاۋ تيسە دە بەس قارۋىن سايلاپ، اسكەري ساپتان تابىلۋى – مىندەت. ءدال وسىنى قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، دراماتۋرگ، قازاقتىڭ العاشقى كاسىبي تەاتر سىنشىسى قالتاي مۇحامەتجانوۆ كوپشىلىككە بەلگىلى سۇحباتىندا جان-جاقتى تالداپ، جەتەر جەرىنە جەتكىزىپ ايتقان بولاتىن.

رۋلاردىڭ اتاعا ءبولىنۋى مەن قۇداندالاسىپ تۋىسۋى. ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاق جەتى-ون ەكى اتادان اسىپ، جان سانى وسكەن شاقتا اعايىن اراسى الشاقتاي باستايدى. قۋانىش پەن قاۋىپ كەلگەندە توپتاسىپ، ءولىم-جىتىمدە بىرگە جوقتاسىپ جۇرگەن قانى ءبىر تۋىستىڭ ىنتىماق-ىمىراسىنا سىزات ءتۇسىپ، بىرلىگى بۇزىلا باستاعاندا قۇداندالاسىپ، قايتا تابىساتىن ءداستۇر دە بار بىزدە. ونى كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. سول ءبىر سيرەك ورىندالاتىن سالت بويىنشا، العاشقى قادامدى بۇرىنعى رۋلاس جىگىتتىڭ  كوز سالىپ جۇرگەنىن بايقاعان «قىز جاق» جاسايدى. ارنايى الا بيە سويىلىپ، ونىڭ جىلى-جۇمساعىن وزدەرى جەپ، اينالشىعى مەن ىشەك-قۇشاعىن الىستاي باستاعان اتالاسىنا تارتادى. ەكى اۋلەت اراسىندا توبەلەس بولۋى ءتيىس. اۋىر ءسوز ايتىلىپ، جاراقات بولۋى دا ىقتيمال. سوسىن اقساقالدار العا شىعىپ، داۋ-داماي مەن توبەلەستى توقتاتىپ، ەكى اعايىن ەلدى تاتۋلاستىرۋعا كىرىسەدى. بۇنىڭ بارلىعى – بايىرعى بابالار سالتىنىڭ اجىراماس بولىكتەرى. ارينە: «سازدىڭ ءتۇبىن شىم بەكىتەدى، داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەدى»، - دەگەندى العا تارتىپ، ءاۋ باستاعى جوسپار بويىنشا، قارسى جاققا قالىڭسىز قىز بەرەدى. مىنە، وسىلاي ءبىر اتادان تاراعان اعايىن ەل بىرنەشە اتاعا ءبولىنىپ، قىز الىسا باستايدى. الگىندەگىدەي، بۇل جاعدايدا دا نەگىزگى مىندەتتى اتقاراتىن قالىڭدىق پەن كۇيەۋ بالا بولماق. بۇل تۋراسىندا جازۋشى، ەتنوگراف باقتيار ءابىلداۇلىنىڭ زەرتتەۋ ماقالالاسىندا كەڭىرەك جازىلعان.

ءۇش جۇرت جانە ۇيىسۋ. قازاق وسى «ءۇش جۇرت» يدەياسى ارقىلى ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن ءبىر ايتۋلى ازاماتتىڭ ماڭايىنا ۇيىستىرا العان. ءاربىر ازاماتتىڭ ءۇش جۇرتىنا توقتالساق، كيىزدەي ۇيىسقان تۇتاستىقتى كورەمىز. كيىزدى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. كيىزدىڭ قالىڭ قىلدان تۇراتىنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. قىل توپتاسىپ، ءجۇن بولادى. ءجۇن – تارتساڭ ءتۇتىلىپ، ۇرلەسەڭ بۇرقىراپ شاشىلىپ كەتەتىن نارسە. ال ونى شيگە وراپ تەپكىلەپ، ايەلدەر بىلەكتەگەننەن كەيىن قىلدىڭ ءاربىر تالى ءبىر-بىرىنە كىرىگىپ ۇيىسادى، ياعني كيىزگە اينالادى. كيىزدى تارتساڭ جىرتىلۋى، كەسسەڭ كەسىلۋى، ورتەسەڭ جانۋى وتە قيىن. «ۇيىسۋ» ءسوزىنىڭ ءوزى دە وسى كيىزگە بايلانىستى.

تاعى ءبىر مىسال – الماز. المازدىڭ حيميالىق قۇرامىنا زەر سالساڭىز، كادىمگى كومىرتەگى مەنمۇندالايدى. قالىپتى جاعدايدا ۇگىلىپ تۇراتىن زات. ال ءار اتومى قاسىنداعى ءۇش اتوممەن بەرىك بايلانىسىپ، مولەكۋلا قۇراعان ساتتە المازعا اينالىپ، دۇنيەدەگى ەڭ بەرىك مينەرال بولىپ شىعا كەلەدى. دەمەك، تۇتاس ءارى بەرىك بولۋ – ءار ۇساق بولشەكتىڭ ماڭىنداعى بىرىگۋگە ۇمتىلعان بولشەكپەن تىعىز بايلانىسۋىنان بولادى. بۇل زاڭدىلىقتى قازاق جاقسى بىلگەن. جان-جاقتان جولى ءتۇسىپ، ءار تاراپتان كەلىن بوپ تۇسكەن انالار ءوز توركىنىنىڭ ديالەكت، سۋبديالەكتىلەرىن «جاڭا جۇرتقا» الا باردى. بۇل قيسىندى قاعيداعا سۇيەنسەك، اسا اۋقىمدى الاپقا جايىلىپ، كەڭ بايتاق جەرگە قونىستانعان قازاق ۇلتىنىڭ تۇتاستىعىمەن قاتار، ءتىلىنىڭ بىرەگەي بولۋى ابزال انالارىمىزعا بايلانىستى. بالا ءتىلدى ەڭ الدىمەن اناسىنان ۇيرەنەتىندىكتەن، ۇلتتىق ءتىلىمىز «انا ءتىلى» دەپ اتالادى. بىزدەن الدەقايدا كىشى تەرريتوريالاردا تۇرسا دا بۇنداي بالاماسىز سالت، دارا ءداستۇردى ۇستانبايتىن وزگە ۇلتتاردىڭ تىلدىك ايىرمالارى وتە ۇلكەن. ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنۋى دە قيىن بولاتىنىنىڭ مىسالدارى مولىنان كەزدەسەدى. ءتىلى ورتاق تايپالار وداعى ءتۇرلى اتاۋلارمەن بىرىگىپ، ءبۇتىن بۇدىن بولدىق. سان عاسىر بويى تۇتاس قاعانات بولىپ، قايتا ىدىرادىق... ءبىزدى بىرنەشە جۇزجىلدىقتاردان بەرى قازاق حاندىعىنا بىرىكتىرىپ، ءتولتۋما تانىمى بار، ءبىرتۇتاس ۇلتقا ءبىرجولا اينالدىرعان دا وسى سالت-داستۇرلەرىمىز.

ساعادىلدا ءۇسىبالى

Abai.kz