اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (USAID) ىقپالى ءوز كونتينەنتىنىڭ شەگىنەن الدەقايدا اسىپ كەتتى. ۇيىم قازاقستانداعى قوعامدىق قورلارعا بەلسەندى تۇردە گرانتتار تاراتقانى انىقتالدى. وعان قوسا، حالىقارالىق جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى (OCCRP) اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ ىقپالىندا بولعانى بەلگىلى بولدى. تەك 2023 جىلى ۆاشينگتون ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا (ۇەۇ) 11,7 ميلليون دوللار بولگەن، بۇل سول جىلعى ۇيىمنىڭ جالپى شىعىندارىنىڭ 53%-ىن قۇرادى، دەپ حابارلايدى CMN.KZ.

امەريكالىق ميللياردەر يلون ماسك اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى (USAID) تۋرالى العاش پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ ءبىرى بولدى. ول بۇل ۇيىمدى «قىلمىستىق ۇيىم, ونى جويۋ كەرەك» دەپ اتادى. سونداي-اق، كاسىپكەر USAID-ءتى COVID-19 زەرتتەۋىن قارجىلاندىردى دەپ ايىپتادى.

يلون ماسك ۇيىمنىڭ مەملەكەتتىك تيىمدىلىك دەپارتامەنتىنىڭ وكىلدەرىنە قۇپيا ماتەريالدارعا قول جەتكىزۋگە رۇقسات بەرمەۋىن قولدامادى. بۇل دەپارتامەنتتى SpaceX كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى باسقارادى. كەڭ اۋقىمدى قوعامنىڭ پىكىرىنشە، ءدال وسى جاعداي پوزيتسيالىق سوعىسقا اكەلدى.

دونالد ترامپ اق ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ماسك پەن اگەنتتىك اراسىنداعى تەكەتىرەس USAID-ءتىڭ جابىلۋىمەن اياقتالدى. امەريكالىق كوشباسشىنىڭ پىكىرىنشە، ۇيىمنىڭ جوعارعى باسشىلىعىنا «راديكالدى ەسسىزدەر» ورنىعىپ العان، سوندىقتان جۇمىستى قايتا باستاۋ تۋرالى شەشىم تەك باسشىلىق تازارتىلعاننان كەيىن قابىلدانادى.

3 اقپاندا ۆاشينگتونداعى USAID-ءتىڭ شتاب-پاتەرىنىڭ ەسىگى جابىلىپ, اگەنتتىكتىڭ سايتى جۇمىسىن توقتاتتى. سول كۇنى ۇيىمنىڭ جاڭا باسشىسى مەتت حوپسون وتستاۆكاعا كەتتى. اق ءۇي USAID-ءتىڭ ەڭ قيسىنسىز شىعىندارىنىڭ ءتىزىمىن جاريالاپ، اگەنتتىك كۇماندى ماقساتتارعا قارجى بولگەنىن كورسەتتى.

USAID-ءتىڭ جابىلۋى تۋرالى حابارلانعاننان كەيىن بۇل اگەنتتىكتەن قارجىلاندىرىلعان ۇيىمدار دۇرلىگە باستادى. اگەنتتىك 1961 جىلى اقش پرەزيدەنتى دجون كەننەديدىڭ جارلىعىمەن قۇرىلىپ, وسى ۋاقىت ىشىندە ءوز ىقپالىن امەريكانىڭ شەكاراسىنان تىس جەرلەرگە دە كەڭەيتتى. وسىلايشا باسقا ەلدەرگە كومەك كورسەتۋ مەن مەملەكەتتىك دامۋ جوبالارىنا گرانت ءبولۋ دەگەن باستى مىندەتتەرىن ورىندادى:

الايدا، USAID-ءتى بىرنەشە مەملەكەتتىك توڭكەرىستەر مەن «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردى» ۇيىمداستىرۋدا ايىپتاعاندار از بولمادى. ۇيىمنىڭ ۇزىن قولى قازاقستانعا دا جەتكەن.

شەتەلدىك گرانتتاردىڭ ءبولىنۋىن تەكسەرۋ تۋرالى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى دا پىكىر ءبىلدىردى. ماگەررام ماگەرراموۆ USAID-ءتىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى جاڭا مالىمەتتەرگە نارازىلىق ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، اگەنتتىك لگبت-ينيتسياتيۆالاردى, نارازىلىق قوزعالىستارىن جانە داۋلى الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى قارجىلاندىرعان.

قازاقستاندا USAID پەن اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنەن مىڭداعان دوللاردى كىمدەر الدى?

ايتا كەتەيىك، اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى مەن حالىقارالىق ۇەۇ امەريكاندىق سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن بەلگىلى ءبىر مەديا جوبالاردى قارجىلاندىرادى.

2021 جىلدىڭ قازان ايىندا USAID «قادىر قاسيەت» قوعامدىق بىرلەستىگىنە 460 مىڭ دوللار ءبولدى. بۇل قاراجات 2,5 جىل ىشىندە يگەرىلۋى ءتيىس بولدى.

قاراجات ادام قۇقىقتارىن قورعاۋعا, اسىرەسە ايەلدەر مەن بالالاردى قولداۋعا باعىتتالدى. اتاپ ايتقاندا، قور ايەلدەردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن ۇكىمەت دەڭگەيىندەگى شەشىمدەر قابىلداۋ ۇدەرىسىنە بەلسەندى قاتىسۋىن جاقتاعان.

شىن مانىندە، بۇل – شەتەلدىك ءلوببيدىڭ باسقا ەلگە زاڭنامالىق دەڭگەيدە ىقپال ەتۋىنىڭ مىسالى.

2022 جىلدىڭ قاراشا ايىندا «ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ قورى «باق-تى دامىتۋ باعدارلاماسى» اياسىندا 114 مىڭ دوللاردان استام قارجى الدى. بۇل قاراجات قازاقستانداعى جۋرناليستەرگە قۇقىقتىق قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالعان.

2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وسى باعدارلاما بويىنشا جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەردىڭ قۇقىقتىق ءبىلىمىن ارتتىرۋ جانە زاڭدىق قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن 100 مىڭ دوللار ءبولىندى.

2024 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە Paper Lab قوعامدىق قورى اقش ەلشىلىگىنىڭ «شاعىن گرانتتار باعدارلاماسى» اياسىندا شامامەن 50 مىڭ دوللار الدى. بۇل قارجى ازياداعى اناليتيكالىق ورتالىقتاردىڭ ەكىنشى فورۋمىن وتكىزۋ ارقىلى وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان.

شەتەلدىك گرانتتاردى تەك ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار عانا ەمەس, باق وكىلدەرى دە الادى. 2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «باق-تى دامىتۋ باعدارلاماسى» شەڭبەرىندە «ۆلاست» باسىلىمى ايماقتىق جۋرناليستەردىڭ كاسىبي شەبەرلىگىن ارتتىرۋعا گرانت جەڭىپ الدى. الايدا ولار بۇل قاراجاتتى ءبىر جارىم جىل ىشىندە قانشالىقتى يگەرگەنى بەلگىسىز.

ۇيىمداسقان قىلمىس جانە سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى ەسەپ بەرۋ جوباسى (OCCRP) تەرگەۋلەرى جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇزىن قولدارى

بەلگىلى بولعانداي، «ۆلاست» باسىلىمى قوسىلعان تانىمال زەرتتەۋ جۋرناليستەرى قاۋىمداستىعى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنەن USAID ارقىلى ايتارلىقتاي قارجىلاي قولداۋ العان. قاراجات كولەمى سونشالىقتى ۇلكەن بولعاندىقتان, بۇل اقش ۇكىمەتىنە زەرتتەۋلەردىڭ تەك مازمۇنىنا عانا ەمەس, ولاردىڭ گەوگرافيالىق باعىتىنا دا ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

فرانتسۋزدىق Mediapart, امەريكالىق Drop Site News, يتاليالىق Il Fatto Quotidiano, گرەكتىك Reporters United جانە نەمىستىڭ قوعامدىق تەلەراديوكومپانياسى NDR بىرلەسىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋگە سايكەس, جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى (OCCRP) اقش ۇكىمەتىنە قۇرىلىمدىق تۇرعىدا تاۋەلدى بولعان.

بۇل زەرتتەۋ وتكەن جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا جاريالاندى. ايتا كەتسەك، نەمىستىڭ NDR تەلەراديوكومپانياسى وسى فاكتى انىقتالعان سوڭ, OCCRP-مەن ارىپتەستىگىن توقتاتتى.

جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعى (OCCRP) «The Panama Papers»، «ارحيۆى پاندورى»، «سەكرەتى Credit Suisse»، «پروەكت Pegasus»، «Cyprus Confidential» جانە «Laundromat» سىندى داۋلى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال.

ولار سونداي-اق قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مۇلكىنە قاتىستى دەرەكتەردى جاريالادى. «نازارباەۆتىڭ ميللياردتارى» قازاقستاننىڭ ۇلت كوشباسشىسى قايىرىمدىلىق قورلارى ارقىلى اۋقىمدى اكتيۆتەردى قالاي باقىلايدى اتتى زەرتتەۋ 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا جارىق كوردى.

الەم بويىنشا 200 قىزمەتكەر;جىلدىق بيۋدجەتى – 20 ميلليون دوللار

شتاب-پاتەرلەرى – ۆاشينگتون، امستەردام جانە ساراەۆو;70 مۇشەسى جانە 50 سەرىكتەسى بار;الەمدەگى ەڭ بەدەلدى باق-پەن جۇمىس ىستەيدى, سونىڭ ىشىندە:

The New York Times, The Washington Post (اقش),The Guardian (ۇلىبريتانيا)

Der Spiegel, Süddeutsche Zeitung (گەرمانيا),Le Monde (فرانتسيا)- وسىنىڭ ءبارى OCCRP تۋرالى.

تەك ءسوز جۇزىندە «تاۋەلسىز» دەپ سانالاتىن زەرتتەۋ جۋرناليستەرىنىڭ ۇيىمى شىن مانىندە اقش-تىڭ حالىقارالىق ەسىرتكى اينالىمىمەن كۇرەس جانە قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى بيۋروسىنا, سونداي-اق اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنەن (USAID) كەلەتىن قارجىلاندىرۋعا تاۋەلدى بولىپ شىقتى.

اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى (USAID) بۇل قاراجات ەسەبىنەن ۇيىمنىڭ «نەگىزگى قىزمەتكەرلەرىنە» ۆەتو قويۋ قۇقىعىن الدى.

USAID قىزمەتكەرلەرى مايك حەننينگ پەن شەننون ماگۋايردىڭ مالىمەتىنشە, ولار «باس رەداكتور، باس ديرەكتور نەمەسە باسقارۋشى رەداكتور» لاۋازىمدارىنا ۇسىنىلعان تۇيىندەمەلەردى قاراستىرعان.

OCCRP قۇرىلعان ساتتەن باستاپ اقش ۇكىمەتىنەن كەمىندە 47 ميلليون دوللار الدى.

وعان قوسىمشا ەۋروپالىق وداقتان 1,1 ميلليون دوللار، ال التى ەۋروپالىق ەلدەن 14 ميلليون دوللار قارجىلاي كومەك ءتۇستى:ۇلىبريتانيا – 7 ميلليون دوللار;شۆەتسيا – 4 ميلليون دوللار;قالعان قارجى دانيا، شۆەيتساريا، سلوۆاكيا جانە فرانتسيادان كەلدى( ولاردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وتكەن جىلى 100 مىڭ دوللار بولگەن)

2014 – 2023 جىلدار ارالىعىندا بۇل ەلدەر OCCRP-ءتىڭ جىلدىق بيۋدجەتىنىڭ 70%-ىن قارجىلاندىردى، ونىڭ ىشىندە تەك اقش ۇلەسى – 52%.

2023 جىلى ۆاشينگتون ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا (ۇەۇ) 11,7 ميلليون دوللار ءبولدى، بۇل OCCRP-ءتىڭ سول جىلعى شىعىنىنىڭ 53%-ىن قۇرادى.

بۇل دەرەكتەر فرانتسۋزدىق Mediapart باسىلىمىنىڭ ماتەريالىندا جاريالاندى.

2019-2023 جىلدار ارالىعىندا OCCRP اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنەن 1,7 ميلليون دوللار الدى. بۇل قارجى «ەۋرازياداعى زەرتتەۋ جۋرناليستيكاسىن نىعايتۋ» باعدارلاماسى اياسىندا بولىنگەن. باعدارلاما قامتىعان ايماقتار:رەسەي،قىتاي،ورتالىق ازيا. 2020 جىلى «ۆلاست» باسىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆياچەسلاۆ ابراموۆ OCCRP-گە قوسىلىپ، ورتالىق ازيا بويىنشا وڭىرلىك رەداكتور بولدى.

بىراق بۇل ءبارى ەمەس. بەلگىلى بولعانداي، ۆاشينگتون قارسىلاستارىنا قىسىم جاساۋ ءۇشىن تەرگەۋشى جۋرناليستەردى پايدالانعان. ماتەريالدار بەلگىلى ءبىر سىزىقتى ۇستانىپ، العا قويىلعان ماقساتتارعا ساي بولۋى كەرەك ەدى. OCCRP ءتىپتى «ۆەنەسۋەلاداعى سىبايلاس جەمقورلىقتى اشكەرەلەۋ جانە ونىمەن كۇرەسۋ» ميسسياسى ءۇشىن 173 324 دوللار الدى. ماتەريال اقش-تا اۆتوريتارلىق دەپ سانالعان پرەزيدەنت نيكولاس مادۋرانىڭ بيلىگى كەزىندە تۇسكەن.

ارينە، سىبايلاس جەمقورلىق پەن ۇيىمداسقان قىلمىستى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىلىعى، سونداي-اق USAID وكىلدەرى ۇيىمنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كەز كەلگەن ارالاسۋدى جوققا شىعاردى. سونىمەن قاتار، فرانتسۋزدىق Mediapart باسىلىمى OCCRP باسشىسى دريۋ سالليۆان مەن ديرەكتورلار كەڭەسى تەرگەۋدى دايىنداپ جاتقان باق-تاردى سوتقا تارتامىز دەپ قورقىتقانىن حابارلادى. ونىڭ ۇستىنە، سالليۆان تەرگەۋدىڭ بىرنەشە اۆتورلارىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ولارعا جالا جاپتى.

«جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ» انالوگى

«گيبريدتىك سوعىس» تەرمينى ءبىزدىڭ شىندىققا مىقتاپ ەندى. الەۋمەتتىك جەلىلەر، مەسسەندجەرلەر، ءتىپتى كەيبىر باق بۇل ارەكەتتەردىڭ قۇرالىنا اينالدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە دەزينفورماتسيا ۇنەمى پايدا بولىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ءبىز كۇندەلىكتى ينتەرنەت ارقىلى تارالاتىن كوپتەگەن فەيكتەرمەن كۇرەسۋگە ءماجبۇرمىز.

اناليتيكتەر عالامدىق تۇراقسىزدىق جاعدايىندا قازاقستانعا قاتتى قىسىم جاسالىپ جاتقانىن اتاپ وتەدى: ۇگىت-ناسيحاتتىڭ اعىنى ازاماتتىق قوعامعا بارلىق باعىتتا توگىلىپ جاتىر. بۇل ىستەگى تۇپكى بەنەفيتسيارلار – اقش، ۇلىبريتانيا، رەسەي، ۋكراينا جانە تۇركيا.

تالعاردا جاس جىگىت شەرزات پولاتتىڭ ولىمىنە بايلانىستى سوڭعى وقيعالار وسىنىڭ ايقىن دالەلى. جالعان اقپاراتتىڭ اۋقىمدى تارالۋى بارلىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن ناعىز كۇتپەگەن جاعداي بولدى. جەلىلەردە ميتينگكە شاقىرۋلار مەن ءتىپتى بەينەروليكتەر تاراپ كەتتى. الايدا كادرلاردا 2022 جىلعى قاڭتار وقيعالارى بەينەلەنگەن. فەيك اقپاراتتىڭ شارىقتاۋ شەگى – سوتتالعان «ديكي» ارماننىڭ ۇندەۋىنىڭ قايتا دىبىستالىپ، ونى حالىقتى كوشەگە شىعۋعا شاقىردى دەپ كورسەتۋى بولدى. بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاساندى ينتەللەكت قولدانىلعان.

اناليتيكتەردىڭ پىكىرىنشە، «جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ» انالوگىن قولدانۋ – تەك دايىندىق كەزەڭى. قازىرگى گەوساياسي جاعدايدى ەسكەرسەك، ورتالىق ازيا مەن قازاقستانداعى حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار تاراپىنان قارجىلاندىرۋ تەك ارتا بەرەتىنىن ايتۋعا بولادى. باستاپقىدا ماقساتتار قانشالىقتى يگى بولعانىمەن، گرانت الۋشىلار بوتەن يدەيالار مەن مەسسەدجدەردىڭ تاسىمالداۋشىسىنا، ءتىپتى الەمدەگى «ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالار» مەن مەملەكەتتىك توڭكەرىستەردىڭ يدەولوگىنا اينالۋى مۇمكىن.

Abai.kz