الەمدە كەي جىلدارى تۇبەگەيلى، وراسان زور وزگەرىستەر بولادى. 1968 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ چەحوسلوۆاكياعا باسىپ كىرۋى، پاريجدەگى تولقۋلار جانە اقش-تاعى ۆەتنام سوعىسىنا قارسى نارازىلىقتار سونىڭ قاتارىندا. 1989 جىلى تيانانمەن وقيعاسى تۋىلدى، بەرلين قابىرعاسى قۇلادى جانە كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى باستالدى.

مەن سول وقيعالاردى ءوز كوزىممەن كوردىم. وسى تۇرعىدان العاندا، مەنىڭ ويىمشا، جەتى اپتادان كەيىن 2025 جىل دا سونداي جىل بولۋى - الەمدىك ءتارتىپتىڭ ەڭ نەگىزگى ىرگە تاستارى كۇل-پارشاعا اينالعان جىل بولۋى مۇمكىن.

ونىڭ تۇپكى سەبەبى، ارينە، ترامپ!

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان بەرى، ترامپتىڭ الدىنداعى 13 امەريكاندىق پرەزيدەنت اۋىزشا بولسا دا مىنانداي نەگىزگى گەوساياسي قاعيداتتى ساقتادى: امەريكانىڭ ءوز قاۋىپسىزدىگى ەۋروپانى رەسەيدەن قورعاۋعا، سونداي-اق ازياداعى كوممۋنيستىك ەمەس ەلدەردى قىتايدان قورعاۋعا بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىندى.

ترامپ سول تۇسىنىكتى وزگەرتتى. ول امەريكانىڭ مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىنىن ايتتى. گاپ ونىڭ ويىنىڭ ورىندالۋى ءۇشىن اقش-تىڭ قانشا بوداۋ بەرەتىنىندە.

مۇنىڭ ءوزى ونىڭ شەتەلدەگى، اسىرەسە ەۋروپاداعى وداقتاستارىنىڭ جاعدايىن قيىنداتادى. ترامپتىڭ مىنەزى جاعدايدى ودان ارى ۋشىقتىرادى. امەريكانىڭ تاياۋ زامانداعى بىردە-ءبىر پرەزيدەنتى، ءتىپتى ريچارد نيكسون دا ترامپ سياقتى ءوزىنىڭ مىنەزىمەن ساياساتقا اسەر ەتۋگە جول بەرگەن جوق.

«ول ليۋدوۆيك XIV سياقتى»، – دەدى ماعان بۇرىنعى امەريكاندىق ديپلومات ترامپتى فرانتسيانىڭ «كۇن پاتشاسىمەن» سالىستىرا وتىرىپ.

سىن كوزبەن قارايتىندار ترامپتى «بوركەمىك ءارى وتە سەزىمتال» دەپ سانايدى. ناتيجەسىندە، ونىڭ اينالاسىنداعى تاعايىندالعان ادامداردى، مىسالى، ماسك پەن ۆەنستى ترامپتى ماقتاۋ مەن قولداۋ كورسەتۋدىڭ ارقاسىندا كەلدى دەپ ويلاۋى مۇمكىن.

پرەزيدەنت ترامپ ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدى «جەمقور» جانە «ونىڭ رەيتينگى وتە تومەن» دەگەن كەزدە، ماسك ونى تاعى دا قايراي تۇسكەندەي اسەر قالدىردى.

قازىرگى كۇنى ترامپقا اينالاسىنداعىلاردان، ءبىر جوتكىرىنىپ الىپ: «پرەزيدەنت مىرزا، مۇمكىن ايتقان ءسوزىڭىزدى قايتارىپ الارسىز» دەيتىن بىرەۋ شىقپاي تۇر.

بۇرىنعى قىزمەتىنە قاراپ، اينالاسىنداعىلاردىڭ ونىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيتىن ادامداردى قانشالىقتى جەك كورەتىنىن ابدەن بىلەتىنىنە سەنىمدىمىز. ولار سونداي-اق كوپتەگەن سايلاۋشىلاردىڭ ترامپتىڭ كوزقاراسىن شىن جۇرەكتەن قولدايتىنىن جانە الىس قۇرلىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قارجى بولەتىنىنەن ءۇمىتتى ەكەنىن دە بىلەدى.

ول ۋكرايناداعى سوعىستى پاسحا مەرەكەسىنان بۇرىن اياقتاۋعا ۋادە بەردى. ءپۋتيننىڭ بۇعان وتە ىنتالى ەكەنى دە وعان سالسا ايداي اقيقات. ءوزىنىڭ اسكەر سانىنىڭ كوپتىگىمەن ورىس اسكەرلەرى ۋكراينانىڭ شىعىسىندا باياۋ العا جىلجۋدا.

بىراق رەسەيدىڭ ادام شىعىنى وراسان. سوعىس جالعاسا بەرسە، رەسەي اسكەرگە شاقىرۋ ءتۇزىمىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى، ول ءوز كەزەگىندە ۇلكەن قارسىلىق تۋدىرادى جانە ءتىپتى پۋتين رەجيمىنىڭ تۇراقتىلىعىنا نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن. ترامپتىڭ بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋ تۋرالى ايتقانىنىڭ ءبارى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى.

الدىنعى كەزەك ترامپ اكىمشىلىگى كەزىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان دجون بولتون كەشە: «ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ بەيبىتشىلىك جوسپارى تۋرالى ەستىگەندە كرەملدەگىلەر شامپانمەن تويلاتقان شىعار» دەدى.

بۇل تەك ماسكەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ءۇشىن تاريحي ءسات بولۋى مۇمكىن.

ءپۋتيننىڭ ترامپتى ناقتى قولداۋى سوڭعىسىنا 2020-جىلعى سايلاۋدا بەلگىلى دارەجەدە كومەكتەستى. پرەزيدەنت پۋتين ترامپتىڭ ءوز كوزقاراسىن قولدايتىن كەز كەلگەن ادامدى ۇناتاتىنىن جاقسى بىلەدى.

كەرىسىنشە، ترامپ پەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار نەلىكتەن پرەزيدەنت زەلەنسكيگە قارسى قاتاڭ شارالار قابىلدادى؟ ماسەلە ونىڭ ايداۋعا ىلەسە كەتپەيتىنىن دە بولىپ تۇر. ترامپ زەلەنسكيدىڭ اقش، رەسەي جانە ۋكراينا اراسىنداعى ەڭ ءالسىزى ەكەنىن جانە ونى قىسا الاتىنىن تۇسىنەدى، بىراق پۋتينگە ولاي ىستەي المايدى. زەلەنسكيگە قانشالىقتى قىسىم جاسالسا، سوعۇرلىم بەيبىت كەلىسىمگە تەز قول جەتكىزەدى.

ترامپ ەشقاشان مامىلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە ءمان بەرمەيتىن سياقتى، جۇرت الدىندا سونداي اسەر قالدىرادى. ول ءۇشىن كەلىسىمنىڭ ءمانى ەمەس، ءوزى عانا ماڭىزدى. ۋكراينا مەن ونىڭ وداقتاستارى: «ادىلەتسىز»، «رەسەيدىڭ بولاشاقتا قايتا شابۋىلداۋىنا جول اشادى» دەسەدە.

مەنىڭ بىلۋىمشە، بريتاندىق جانە نەمىس ديپلوماتتارى ترامپتىڭ رەسەيدى كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرعىزىپ جاتقانىنا اشۋلى.

«ترامپتىڭ قولىندا ەكى ۇلكەن كارتا بار ەدى»، – دەيدى ولار.

ءبىرىنشىسى – رەسەيدىڭ وقشاۋلانۋى.

ەكىنشىسى – ۋكراينانىڭ ناتو-عا كىرۋىنە رۇقسات بەرۋدى تالاپ ەتۋ.

ەۋروپا باسشىلارى ترامپ كەلىسسوزدەر باستالماي تۇرىپ سول ەكى ماڭىزدى كارتانى ەشبىر شارتسىز لاقتىرىپ تاستادى دەپ سانايدى.

بىراق امەريكاندىق ساياساتپەن تانىس كەيبىر ەۋروپالىق ديپلوماتتار ەل باسشىلارىنا ترامپتىڭ مونارحيالىق كەزەڭىنىڭ ۇزاققا سوزىلمايتىنى تۋرالى كەڭەس بەرۋدە.

ترامپ قازىرگى ۋاقىتتا پارتيالاستارى باسىم كونگرەسس پەن كونسەرۆاتيۆتى جوعارعى سوتتى باقىلايدى، بىراق امەريكا قۇراما شتاتتارى 20 ايدان كەيىن، 2026-جىلدىڭ قاراشاسىندا ارالىق سايلاۋ وتكىزەدى.

قازىر قۇراما شتاتتاردا ينفلياتسيانىڭ كوتەرىلە باستاعانىنىڭ بەلگىلەرى بار جانە كوپتەگەن ازاماتتار ورىنسىز باستامالاردان ايتارلىقتاي زارداپ شەگىپ، ترامپتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى رەسپۋبليكالىق پارتيادان بەت بۇرۋى مۇمكىن.

ەگەر ول ءبىر نەمەسە ەكى پالاتاعا باقىلاۋدى جوعالتسا، ونىڭ قازىرگى كەز كەلگەن باعدارلاماسى مەن ساياساتىنىڭ قابىلدانۋى قيىنداپ، ىقپالى السىرەۋى مۇمكىن.

بىراق ءبىر جىل سەگىز اي وتكەنشە كوپ وزگەرىستەر ورىن الۋى ىقتيمال. ترامپتىڭ ەكسپانسيونيزمى قىتايدى اگرەسسيۆتى بولۋعا يتەرمەلەۋى، ترامپتىڭ تاريفتىك قادامدارى ۇلكەن حالىقارالىق ساۋدا سوعىسىن تۋدىرۋى. ەو ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاعى دا قۇلدىراۋى مۇمكىن

رەسەيدىڭ شارتتارىمەن ۋكراينا بىتىمىنە قول جەتكىزۋ امەريكا قۇراما شتاتتارى ءۇشىن توسىن جاڭالىق بولايىن دەپ تۇر. 1945-جىلدان بەرگى كەلىسسوزدەردىڭ كوپشىلىگىندە رەسەي اقش-تىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري كۇشىنە بايلانىستى ءوز ماقساتتارىنا جەتۋدە قيىندىقتارعا تاپ بولۋمەن كەلدى.

بۇگىن پۋتين وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ۋكرايناعا جاپپاي باسىپ كىرۋ تۋرالى شەشىمى ءۇشىن ۇلكەن قۇن تولەپ وتىر، بىراق كوپ وتپەي وقشاۋلانۋدان قۇتىلىپ، جەڭىسكە جەتەتىن سياقتى.

ولاي بولسا، 2025 جىل شىنىمەن دە ماڭىزدى جىل - تاريح وزگەرىس تۋىندايتىن جانە ەشتەڭە ەشقاشان بۇرىنعىداي بولمايتىن جىل بولاتىن سياقتى.

دجون سيمپسون،

BBC-ءدىڭ ساياسي ساراپشىسى

دايىنداعان ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz