تىڭ كوزقاراس

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حازرەتالى ماحانۇلى تۇرسۇن جانە جاس تاريحشىلار بەكزات مامبەتوۆ، اقمارال سۋندەتوۆا بىرلەسىپ جازعان مىنا عىلىمي ماقالا تاقىرىبىنىڭ سونىلىعىمەن، زەرتتەۋ نىسانىنا جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلۋىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرعاندىقتان،  كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنعاندى ورىندى كوردىك.

وتاندىق تاريحتاعى تۇلعاتانۋدىڭ عىلىمي مەكتەپتەرىن جىكتەۋ

اڭداتپا. ماقالا وتاندىق تاريحتاعى تۇلعاتانۋ عىلىمي باعىتىنىڭ مەكتەپتەرىن تاريحنامالىق تالداۋ ارقىلى جىكتەۋگە ارنالعان. تۇلعاتانۋلىق زەرتتەۋلەر قاتارىنىڭ كوپ بولۋى جانە ول زەرتتەۋلەردە ءتۇرلى ادىستەردىڭ قولدانىلۋىمەن بىرگە جانرلىق تۇرعىدا ارالۋاندىلىعىن جىكتەپ، جۇيەلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى تاقىرىپتىڭ وزەكتى ەكەندىگىن تانىتادى. وسى باعىتتا س. بايىشەۆ، م. اسىلبەكوۆ، ك. نۇرپەيىس، ب. قويشىباەۆ جانە ت.ب. عالىمداردىڭ تۇلعاتانۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋلەرى تالدانىپ، ولاردىڭ مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارىنا باعا بەرىلەدى. ماقساتى مەن مىندەتتەرى. زەرتتەۋدىڭ باستى ماقساتى تۇلعاتانۋلىق زەرتتەۋلەردىڭ مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارىن ايقىنداۋ بولىپ بەلگىلەندى. وسىعان ساي وتاندىق تاريحشىلاردىڭ تۇلعاتانۋلىق زەرتتەۋلەرىن تاقىرىبى، قولدانعان ءادىس-تاسىلدەرى جانە شىعارماشىلىق ءستيلى بويىنشا جىكتەۋ مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ قاراستىرىلدى. جۇمىستىڭ عىلىمي جانە تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعى. ماقالادا جاسالعان عىلىمي تۇجىرىمدار وتاندىق تاريحتاعى تۇلعاتانۋ عىلىمي باعىتىنا تاريحنامالىق، مەتودولوگيالىق جانە ەپيستەميولوگيالىق تالداۋلار جاساۋعا قاتىستى زەرتتەۋلەرگە باعدار بولادى. سونىمەن بىرگە تاريحي تانىم قالىپتاستىرۋدا تۇلعاتانۋلىق ماسەلەلەردى وقىتۋ ۇدەرىسىندە قولدانۋعا ادىستەمەلىك كومەكشى ماتەريال بولادى. ناتيجەلەر. زەرتتەۋ بارىسىندا تاريحشى-عالىمداردىڭ تۇلعاارالىق بايلانىستارى، ولاردىڭ شىعارمالارىنا يدەولوگيالىق ۇستانىمداردىڭ ىقپال-اسەرى تۋرالى تىڭ تۇجىرىمدار ۇسىنىلىپ، تۇلعا قىزمەتىن باعالاۋداعى قولدانعان ءادىس-تاسىلدەرى تۋرالى ۇعىمدار قالىپتاستى. سول سياقتى وتان تاريحىنداعى تۇلعاتانۋ عىلىمي باعىتى مەكتەپتەرىنىڭ سۇلباسى انىقتالدى.

كلاسسيفيكاتسيا ناۋچنىح شكول پەرسوناليستيكي ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري

تسەليۋ ستاتي ياۆلياەتسيا كلاسسيفيكاتسيا شكول ناۋچنوگو ناپراۆلەنيا يزۋچەنيا ليچنوستي ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري پوسرەدستۆوم يستوريوگرافيچەسكوگو اناليزا. ناليچيە بولشوگو كوليچەستۆا انتروپولوگيچەسكيح يسسلەدوۆاني ي يسپولزوۆانيە ۆ نيح رازليچنىح مەتودوۆ، نەوبحوديموست كلاسسيفيكاتسي ي سيستەماتيزاتسي يح جانروۆوگو رازنووبرازيا پوكازىۆاەت، چتو تەما اكتۋالنا. ۆ ەتوم وتنوشەني پرواناليزيروۆانى رابوتى س. بايشەۆا، م. اسىلبەكوۆا، ك. نۋرپەيسا، ب. كويشيباەۆا ي درۋگيح ۋچەنىح ۆ ناپراۆلەني يسسلەدوۆاني پەرسوناليستيكي وتسەنيۆانيە يح مەتودولوگيچەسكيح پوزيتسي. تسەل ي زاداچي. وسنوۆنوي تسەليۋ يسسلەدوۆانيا ياۆلياەتسيا وپرەدەلەنيە مەتودولوگيچەسكيح پوزيتسي يزۋچەنيا پەرسوناليستيكي. ۆ سووتۆەتستۆي س ەتيم راسسماتريۆالاس زاداچا كلاسسيفيكاتسي تەماتيكي يسسلەدوۆاني پو پەرسوناليستيكە وتەچەستۆەننىح يستوريكوۆ، پريمەنياەمىم مەتودام ي تۆورچەسكومۋ ستيليۋ. ناۋچنايا ي پراكتيچەسكايا زناچيموست رابوتى. سدەلاننىە ۆ ستاتە ناۋچنىە ۆىۆودى پوسلۋجات رۋكوۆودستۆوم دليا يسسلەدوۆاني، سۆيازاننىح س يستوريوگرافيچەسكيم، مەتودولوگيچەسكيم ي گنوسەولوگيچەسكيم اناليزوم ناۋچنوگو ناپراۆلەنيا يزۋچەنيا پەرسوناليستيكي ۆ وتەچەستۆەننوي يستوري. ۆ تو جە ۆرەميا، پري فورميروۆاني يستوريچەسكيح زناني پوياۆيتسيا مەتوديچەسكي ۆسپوموگاتەلنىي ماتەريال دليا يسپولزوۆانيا پەرسوناليستيكي ۆ ۋچەبنوم پروتسەسسە. رەزۋلتاتى. ۆ حودە يسسلەدوۆانيا بىلي پرەدستاۆلەنى نوۆىە ۆىۆودى و مەجليچنوستنىح وتنوشەنياح يستوريكوۆ-ۋچەنىح، ۆلياني يدەولوگيچەسكيح پوزيتسي نا يح رابوتى، سفورميروۆانى پرەدستاۆلەنيا و مەتوداح، يسپولزۋەمىح پري وتسەنكە دەياتەلنوستي ليچنوستي. تاك جە بىلي وپرەدەلەنى وچەرتانيا ناپراۆلەني ناۋچنىح شكول پەرسوناليستيكي ۆ يستوري كازاحستانا.

كىرىسپە. وتاندىق تاريح عىلىمىندا تۇلعاتانۋ باعىتى بويىنشا زەرتتەۋلەر اسا قوماقتى. وسى تاقىرىپتاعى جاريالانىمداردىڭ جانرى بارىنشا الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋلەر قولدانىلاتىن ءادىس-تاسىلدەرى بويىنشا دا ارتۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەڭ باستىسى، تۇلعاتانۋلىق زەرتتەۋلەردىڭ مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارى ولاردىڭ جەتىستىگى نەمەسە كەمشىلىگىن ايقىندايدى. بۇل ماسەلە تۇلعانىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن باعالاۋ ولشەمدەرىن قولدانۋ مەن تاريح مازمۇنىنان الاتىن ورنىن انىقتاۋعا تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان دا ءبىز زەرتتەۋىمىزدىڭ باستى ۇستانىمى رەتىندە تۇلعاتانۋلىق زەرتتەۋلەردى مەتودولوگيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋ دەپ ايقىندادىق. تاقىرىپتى بارىنشا جيناقى ەتىپ قاراستىرۋ ءۇشىن وتاندىق زەرتتەۋلەردەگى تاريحشى-عالىمداردىڭ تۇلعالانۋى ماسەلەسىن باستى ناساناعا الدىق. وتاندىق تاريحشى عالىمداردىڭ جانە تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا ىقپال جاساعان قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ تۇلعالانۋى جەلىسى ارقىلى بۇكىل تۇلعاتانۋ باعىتىن جىكتەۋ بارىنشا تولىق تۇجىرىم جاساۋعا جەتكىلىكسىز بولار ەدى. دەگەندە، ءبىر ماقالانىڭ كولەمىندە ماسەلەگە تالداۋ جاساۋ بارىسىندا اۋقىمدى تاقىرىپتىڭ جەكەلەگەن قىرىن اشىپ كورسەتۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.

زەرتتەۋ ادىستەرى. اتالعان زەرتتەۋ اياسىندا تاريحي تۇلعاتانۋ باعىتىن زەرتتەۋگە تىكەلەي قاتىستى بولىپ سانالعان تاريحنامالىق تالداۋ ءتاسىلى قولدانىلدى. تۇلعاتانۋدىڭ عىلىمي مەكتەپتەرىنىڭ ورتاق بەلگىلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن جىكتەۋدە مەتودولوگيالىق تۇرعىدا تاريحي سالىستىرمالى ءتاسىلدىڭ مۇمكىندىكتەرى پايدالانىلدى.

تالقىلاۋ. وتاندىق تاريحشىلاردىڭ اراسىندا تاۋەلسىزدىك جىلدارى تۇلعاتانۋعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە مەتودولوگيالىق ۇستانىمدار قالىپتاستىرعان تاريحشىلاردىڭ ءبىرى – ماناش قوزىباەۆ بولاتىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە [1] تاريحشى م. قوزىباەۆ ەلىمىزدە بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان ف.ي. گولوششەكين، ل.ي. برەجنەۆ جانە قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي پروتسەستەردى بارىنشا ۋشىقتىرۋىمەن ەرەكشەلەنگەن ن.س. حرۋششەۆ سياقتى پارتيالىق باسشىلىقتىڭ تاريحي پورترەتتەرىن جاساعان ەدى. م. قوزىباەۆ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن تاعدىرىندا قاسىرەتتى قولتاڭباسى قالعان تۇلعالار سىرەسكەن پارتيالىق-مەملەكەتتىك نومەنكلاتۋرا وكىلى عانا ەمەس، ولار دا ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ادامدار رەتىندە قاراستىرىلادى.

بەلگىلى جازۋشى ك.ي. چۋكوۆسكي ە.ۆ. تارلە ءۇشىن تاريحي تۇلعالار «قۋىرشاق تا، ەلەس تە، الدەبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ دەرەكسىز وكىلى دە ەمەس، ولار ءتىرى ادامدار» [2, س.95-96] دەپ تاريحشىنىڭ ۇستانىمىنا ناقتىلىق بەرگەن. بۇنداي ۇستانىم تاريحي تۇلعاتانۋدا قورىتىندى جاساۋ، باعا بەرۋدە اسا قاجەتتى زەرتتەۋ ءتاسىلى ەكەندىگى بەلگىلى. تاريحشى-عالىمنىڭ ءوز زەرتتەۋلەرىندە قولدانعان ستيلىنە قاراپ جىكتەۋگە وراي ل.ا. سيدوروۆانىڭ: «كەڭەستىك تاريحنامادا كوركەمدىك بەينەلەردى پايدالانۋ كوبىنە جەكە تۇلعالىق فاكتورمەن بايلانىستى. تاريحشىنىڭ دارالىعىن ونىڭ قاي كەزەڭگە تيەسىلى ەكەندىگى جانە قانداي دا ءبىر مەتودولوگيانى قۋاتتايتىندىعى ەمەس، عالىمنىڭ ءستيلى جانە زەرتتەۋشىلىك قولتاڭباسى انىقتايدى» [3, س.54] دەگەن تۇجىرىمى دا نازار اۋدارتادى.

عىلىمي مەكتەپتەردىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى وي-پىكىرلەردىڭ قاتارىندا تاريحشىلاردىڭ اراسىندا عىلىمي كوزقاراس، مەتودولوگيالىق ۇستانىمداردىڭ ساباقتاستىعى، ولاردىڭ اراسىندا ەرەكشە ۇلگىدەگى ءوزارا قارىم-قاتىناس ورنىقپاي ەشقانداي دا عىلىمي مەكتەپتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن تۇجىرىم ورنىققان. بۇل قارىم-قاتىناستار ۇستاز بەن شاكىرتتى عىلىمي ىزدەنىس جولىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءبىر عىلىمي مادەنيەت تۇرپاتى دا بىرىكتىرەدى. «عىلىمي مەكتەپتى انىقتايتىن ولشەمدەر تىزبەسىندە قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەر مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاۋشى مەن ونىڭ شاكىرتتەرى اراسىنداعى پەداگوگيكالىق قارىم-قاتىناستى الدىڭعى ورىنعا قويادى» [3, س. 170]. دەمەك، ازىرگە وتاندىق تاريح عىلىمداعى تۇلعاتانۋ باعىتى مەكتەپتەرىنىڭ ارا-جىگى تولىق اجىراتىلماعان جاعدايدا ولاردىڭ ورتاق بەلگىلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا جىكتەۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسى رەتىندە وسى زەرتتەۋىمىزدە تاريحنامالىق تالداۋدى قىسقاشا شولۋمەن شەكتەيمىز.

ناتيجەلەر. كەڭەستىك قوعامدا تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا ىقپالى بولعان قايراتكەرلەردى تۇلعالاندىرۋ ارقىلى وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى وقيعالار مەن كوزقاراستار جۇيەسىن تالداۋ جانە باعالاۋ دەگەندى تانىتادى. وسى تۇرعىدا ءبىز قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار سالاسى بويىنشا ۆيتسە-پرەزيدەنتى، اكادەميك س.ب. بايىشەۆتىڭ تۇلعاسىنا توقتالامىز. عالىم-قايراتكەردىڭ قازاقستاننىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى مەن اتقارعان ءرولى تۋرالى س.ف. ماجيتوۆ «قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى س.ب. بايىشەۆتى ونىڭ قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاريحى بويىنشا جازعان ەڭبەكتەرى رەسپۋبليكا تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ اۋماعىنان دا تىس جەرلەردە قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋىمەن ونى وزدەرىنىڭ ماقتانىشى سانايدى» [4, ب.25] دەگەن باعا بەرەدى. ويتكەنى قازىرگى جاڭا تاريحي دامۋ جاعدايىندا س.بايىشەۆتىڭ قىزمەتى مەن عىلىمي مۇراسى ەرەكشە نازار اۋدارۋىپ، قايتا باعالاۋدى كەرەك ەتەدى.

س.بايىشەۆ 30-جىلدارداعى قازاق كەڭەستىك ينتەلليگەنتسياسىنىڭ العاشقى بۋىنىنىڭ وكىلى بولدى. بۇل بۋىننىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى تۋعان حالقىنىڭ تاريحي جادى مەن كوپتەگەن داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن. وسى بۋىن وكىلدەرىنە قاتىستى ب.ا. تولەپباەۆ پەن ي.ۆ. ياكۋنين قىزىقتى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق فەنومەن تۋرالى تۇجىرىم ۇسىنادى. ونىڭ ءمانىسى، قوعامدىق عىلىمداردا قازاق عالىمدارىنىڭ قازاق تاريحى تۋرالى پاتريارحالدىق، فولكلورلىق ۇعىمداردان ارىلۋ كەزەڭى بولعاندىعى ەكەن [5, س.98]. بۇل فەنومەننىڭ باستى بەلگىسى «ەسكى ەكونوميكالىق ۋكلاد پەن تۇرمىسقا دەگەن نوستالگيا» ەدى. س.بايىشەۆ «قىزىل پروفەسسۋرا» ونەگەسىمەن بۇل پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردەن تەز ارىلىپ، بىرىڭعاي ماركستىك-لەنيندىك مەتودولوگيانىڭ قالىڭ ورتاسىنان ورىن الدى. ساياسي ءبىتىمى وسى باعىتتاعى ۇستانىمدارىن قالىپتاستىرسا، اتقارعان قىزمەتتەرى ول ۇستانىمداردى تاجىريبە جۇزىندە ورنىقتىردى. عىلىمداعى بۇنداي ۇستانىمدار عالىم شىعارماشىلىعىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە نەگىز قالاپ، جۇمىس داعدىلارىن ۇشتاي ءتۇستى.

وسى تۇجىرىمعا ناقتىلىق بەرۋ ءۇشىن عالىمنىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن اتاپ كورەيىك. ءار جىلدارى س.بايىشەۆتىڭ «كوممۋنيزم جانە ەكونوميكا»، «ۆ.ي. لەنين ي سوۆەتسكي كازاحستان»، «سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوە رازۆيتيە كازاحستانا»، «ۆەليكايا سوتسياليستيچەسكايا پرەوبرازوۆانيا ۆ كازاحستانا»، «وچەركي ەكونوميچەسكوي يستوري كازاحسكوي سسر»، «رازۆيتيا نارودنوگو حوزيايستۆا كازاحستانا زا 50 لەت سوۆەتسكوي ۆلاستي»، «ماتەريالنايا، تەحنيچەسكايا بازا كوممۋنيزما ي ەە ەكونميچەسكيە پروبلەمى ۆ كازاحستانا» دەپ كەلەدى. 1962 جىلى قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى دا «پوبەدا سوتسياليزما ۆ كازاحستانە» دەپ اتالادى. اكادەميكتىڭ باستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىپتارىنىڭ ءوزى ونىڭ كەڭەستىك يدەولوگيا تاپسىرىسىنا ساي ورىندالعان، كوممۋنيستىك يدەياعا قىزمەت ەتكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇرعانى بەلگىلى. سولاي دەگەنمەن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى قازاقستاندىق عىلىمي ويدىڭ بيىك جەتىستىگى بولىپ سانالعان ەڭبەكتەر قازىرگى قوعام تالاپتارىمەن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، عىلىمي تالداۋعا لايىق دەپ ايتا الامىز. سولاي دەيتىنىمىز، اكادەميكتىڭ سوڭىنا قالدىرعان عىلىمي مۇراسى عىلىمي ويدىڭ جەتىستىگى بولۋىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ باعا جەتپەس دەرەككوزى بولىپ سانالادى. ويتكەنى ول زەرتتەۋلەر كابينەتتىك جاعدايدا ەمەس، اۆتوردىڭ كۋاگەر بولىپ، تىكەلەي ارالاسقان ءىس-تاجىريبەلەرى مەن تەوريالىق ىزدەنىستەرىنىڭ جەمىسى ەدى.

ايتالىق، عالىمنىڭ باتىس قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىندا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ تاسىلدەرىن ۇسىنۋى، اقتوبە وبلىسىندا فوسفوريت، سارى فوسفور جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتار ءوندىرىسىن كەڭەيتۋگە قاتىستى تالداۋلارى قازاق كسر-ءنىڭ 1970–1980 جىلدارداعى ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىنا ەنگەن ەدى [5, ب. 28–29].

س.ب. بايىشەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسىندا سول كەزدەگى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى س.ف. ماجيتوۆ ب. بايىشەۆتىڭ عىلىمي باعىتىن قالىپتاستىرۋدىڭ مىندەتتەرىنە ارنايى توقتالعان بولاتىن. قازىرگى كەزدەگى قوعامدىق ويدا س.ب. بايىشەۆتىڭ تاريحي كوزقاراستارىنا تالداۋ جاساپ، ونىڭ قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنداعى جانە كاسىپقوي تاريحشى كادرلار قالىپتاستىرۋداعى ۇلەسىنە باعا بەرۋ. سولاي دەگەنمەن دە زەرتتەۋ بارىسىندا كوزىمىز جەتكەن اقيقات – س.ب. بايىشەۆتىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋداعى ەڭ باستىسى – ونىڭ عىلىمي مۇراسى دەسەك، سول عىلىمي مۇرانى جانە ازاماتتىق ونەگەسىن ءبىر ماقالانىڭ اۋقىمىندا تۇگەل جانە تولىق قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى. دەمەك، بايىشەۆتانۋ باعىتىنىڭ باستاپقى مىندەتتەرىن عانا شەشە الامىز، ال ونى تىڭعىلىقتى جانە تياناقتى زەرتتەۋ الداعى ۋاقىتتىڭ، سونىمەن بىرگە جاڭا بۋىن قوعامتانۋشىلاردىڭ ۇلەسى بولماق دەپ ويلايمىز.

س.ب. بايىشەۆتىڭ شاكىرتى م. قوزىباەۆ ۇستازى تۋرالى «ساكەڭ عىلىم يدەولوگيالاندىرعان كەزدە عىلىمي جۇمىس جازدى. سولاي بولا تۇرا ول ناقتى ەكونوميكا جاعىنا ويىسا بەرەتىن، زامانىنا، تالابىنا ساي پروبلەمالاردى كوتەرەتىن» [4, ب. 59] دەپ جازادى.

پارتيالىق-مەملەكەتتىك نومەنكلاتۋرانىڭ تۇرپاتتى وكىلى رەتىندە عالىم-قايراتكەردىڭ بيلىكتىڭ الدىندا العان مىندەتتەمەلەرى بولعانى بەلگىلى. وسى جونىندە م. قوزىباەۆ «پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداتۋشى كوميسسارلىق ميسسياعا بايلانىستى ءوز ەڭبەگىندە يدەولوگياعا نەگىزدەلدى. ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋىمەن رەتسەنزيالار جازىپ، اتاقتى زامانداستارىنا ءسوزى تيگەن كەزى دە بولدى» [4, 59] دەپ ەسكە الادى. سولاي دەگەنمەن دە، س.ب. ءبايىشۇلى كەۋدەمسوقتىق جاساپ، ءوز زامانداستارىن كوزگە ىلمەي، العا شىعۋعا ۇمتىلا بەرمەگەنى اڭعارىلادى.

س.ب. بايىشەۆتىڭ پارتيالىق قىزمەتىندە بويىنا سىڭگەن وسى قاسيەتى تۋرالى ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ا.ك. قوشانوۆ «ساكەڭ ءسوتسياليزمنىڭ نەگىزگى ۇلى قاعيدالارىن ءوزىنىڭ ومىرلىك ماقساتىنا اينالدىرىپ باققان، وسى ۇستانىمىن ءداۋىر شىندىعى دەپ يلانىپ وتكەن ەدى. ساكەڭ ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى، ۇلى دۇربەلەڭ، جەڭىس پەن تراگەدياعا تولى عاسىردىڭ وكىلى ەدى» [4, ب.60] دەپ باعا بەرەدى. شىندىعىندا، س.ب. بايىشەۆ كوممۋنيزمدى شىن جۇرەگىمەن، نانىمىمەن قابىلداپ، ونى حالقىنا بوستاندىق، باقىت اكەلەتىن جول دەپ سەنىپ وتكەن اعا بۋىننىڭ وكىلى بولاتىن.

سولاي دەگەنمەن، ۇستازى شاكىرتى الدىندا كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاعانداي بولىپ، «سوتسياليستىك قازاقستاندا» رەداكتور بولىپ جۇرگەننىڭ وزىندە تالاي قىسپاققا تۇسكەنىمدە مەن ەشكىمنىڭ ۇستىنەن دومالاق قاعاز جازباعان اداممىن» [4, ب.61] دەپ اعىنان اقتارىلعان ەكەن. س.ب. بايىشەۆتىڭ وتكەن عاسىردىڭ 60–70-جىلدارى ەكونوميكا سالاسىنداعى جوعارى دارەجەدەگى عالىمداردى دايىنداۋداعى اسەرى، باسشىلىعى، تىكەلەي قىزمەتى ەرەكشە [4, ب.64] ەكەندىگىن شاكىرتتەرى اتاپ كورسەتەدى.

س.ب. بايىشەۆتىڭ عىلىم اكادەمياسىنداعى قىزمەتى تۋرالى اكادەميك سالىق زيمانوۆ «ساكەڭ ومىرىندە اكادەميانىڭ قاق تورىنە قاعىلعان شىندىقتىڭ التىن قازىعى ەدى» [4, ب.68] دەپ جوعارى باعا بەرۋى قايراتكەر-عالىمنىڭ بيىك ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى دەپ بىلەمىز.

تاريحي تۇلعاتانۋ باعىتىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن تاريحشىلاردىڭ ءبىرى – اكادەميك م.ح. اسىلبەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى تۇلعالار گالەرەياسىنان تاريحشى-عالىمدارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىن عانا ءبولىپ قاراستىرامىز. اكادەميك تاريحشىنىڭ قازاقستان تاريحىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ا.ن. پانكراتوۆا جايلى زەرتتەۋلەرىندە ەلىمىزدىڭ تاريح عىلىمىنىڭ دامۋ پروتسەسىن جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعى ارقىلى تۇلعالاندىرادى. ايتالىق «ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، كاسىبي دايىندىقتارى بولماعان كەڭەس تاريحشىلارنىڭ العاشقى بۋىنى» [6, ب.106] وكىلدەرى قاتارىندا س. اسفەندياروۆ، ت. رىسقۇلوۆ، ع. توعجانوۆ، پ.گ. گالۋزولاردى اتايدى. ولار ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاننان كەيىن قالىپتاسقان ەكىنشى بۋىن تاريحشىلار لەگىنىڭ وكىلدەرى قاتارىندا ءا.ح. مارعۇلان، ا.ن. نۇسىپبەكوۆ، س.ب. بەيسەنباەۆ، ب.س. سۇلەيمەنوۆ، ە. بەكماحانوۆ، ا.ب. تۇرسىنباەۆ، ب.ا. تولەپباەۆ، ن.ك. كيىكباەۆ، گ.ف. داحشلەيگەر، ت.ە. ەلەۋوۆ جانە ت.ب. اتايدى. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن وتان تاريحىمەن بايلانىستىرعان عالىم كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى بۋىنى بۇگىنگى كەزدە تابىستى ەڭبەك ەتىپ جاتقان جوعارى بىلىكتى مامانداردى دايارلاپ شىعارعاندىعىن، ولاردىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرىن اتاپ ايتادى جانە ارقايسىنىڭ عىلىمي قىزمەتىنە باعا بەرەدى.

سالالىق تاريح ينستۋتىن شيرەك عاسىر باسقارعان (1956–1982) اكادەميك ا. نۇسىپبەكوۆتى عىلىمي تۇلعالاندىرۋعا قاتىستى بىرنەشە وچەرك ارناعان م. اسىلبەكوۆ كەڭەستىك بيلىك كەزەڭدەگى عالىمنىڭ ازاماتتىعىن جانە ساياسي ۇستانىمى تۋرالى «اقاي نۇسىپبەكۇلىنىڭ عىلىمداعى قىزمەتىن ونىڭ قوعامدىق جۇمىستارىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى، سەبەبى ءوز زامانىنىڭ اعىمىمەن ءومىر سۇرگەن ازامات شىعارماشىلىق جۇمىسىنا دا، ساياسي بەلسەندىلىگىن دە ءبىر ماقساتقا ساي جۇرگىزۋگە ۇمتىلادى» [6, ب.135] دەگەن تۇجىرىممەن ءتۇسىندىردى.

بەگەجان سۇلەيمەنوۆكە قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە ءبىر نازار اۋداراتىن جاي بار. ول وتاندىق تاريحشىلاردىڭ تۇلعاارالىق بايلانىستارىنا قاتىستى. ب. سۇلەيمەنوۆ پەن ە. بەكمۇقانوۆ اراسىنداعى 1948 جىلدىڭ شىلدە ايىندا بولعان پىكىرتالاس جەكە باس ارازدىعىنان بۇرىن وتان تاريحىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرى بويىنشا مەتودولوگيالىق تۇرعىداعى پىكىرتالاس ەدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى [6, ب.169-172].

م. اسىلبەكوۆ سومداعان تاريحي تۇلعالار پورترەتتەرىنىڭ اراسىندا ب.ا. تولەپباەۆ، ف.گ. داحشلەيگەر، ر. سۇلەيمەنوۆ، ك. نۇرپەيىسوۆ، ح. الپىسباەۆ، و. سماعۇل، ت. تۇرلىعۇل، ءا. داۋلەتحان، ءو. ومىرزاقوۆ، م. سىدىكوۆ سياقتى تاريحشىلار بار. عالىم ءوز ارىپتەستەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن تالداۋمەن شەكتەلمەي، ولاردىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋدەگى شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنە باعا بەرۋدى باستى ماقسات تۇتقاندىعى اڭعارىلادى. قالاي دەگەندە دە ەلىمىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىندا تاريحشى عالىمداردىڭ تۇلعاارالىق قاتىناستارىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى ولاردىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق پىكىرتالاستارداعى ازاماتتىق پوزيتسياسى ايقىندالا تۇسەتىندىگىنە كوز جەتكىزەمىز.

اكادەميك م. اسىلبەكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە تاريحي تۇلعاتانۋ باعىتىنىڭ قازىرگى زامانعى مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارى جايلى ماڭىزدى بولىپ سانالاتىن عىلىمي تۇجىرىمدار ورىن العان.

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە، اسىرەسە ونىڭ العاشقى جىلدارىندا دەسوۆەتيزاتسيا ىقپالىمەن كەڭەس ءداۋىرىن بىرىڭعاي قارا بوياۋمەن سۋرەتتەۋ ورىن العانى بەلگىلى. وسى ماسەلەگە نازار اۋدارا وتىرىپ، م. اسىلبەكوۆتىڭ: «ءاربىر ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى، ونىڭ سەبەپتەرىن، ناتيجەلەرىن جانە ساپالارىن وبەكتيۆتىك، جان-جاقتىلىق، تاريحيلىق جانە باسقا عىلىمي-مەتودولوگيالىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە عانا زەرتتەپ، ايقىنداۋعا ۇمتىلامىز... جەكە تۇلعالاردىڭ ءومىرى، ساياسي-قوعامدىق قىزمەتى مەن مۇراسى زەرتتەلگەندە، ءبىز ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسىنا، باس ارازدىعىنا، ياعني باقتالاستىعىنا كوپ كوڭىل بولمەي، تەك ولاردىڭ ۇلت مۇددەسىنە ىستەگەن قىزمەتىن كورسەتۋگە ۇمتىلامىز» [7] دەگەن تۇجىرىمى مەملەكەت باسشىسى ق.ج. توقاەۆتىڭ اتىراۋ ۇلتتىق قۇرىلتايىندا تۇلعاتانۋعا قاتىستى جاساعان تۇجىرىمىنىڭ بارىنشا وزەكتى ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى دەپ قابىلدايمىز.

وتاندىق تۇلعاتانۋدا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن تاريحشى اكادەميكتەرىمىزدىڭ ءبىرى – كەڭەس نۇرپەيىس. كەڭەستىك قوعامدا تۋىپ-وسكەن، شىعارماشىلىعى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ اياسىندا قالىپتاسقان تاريحشى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قايتا تۇلەپ، كەزىندە ايتا دا، جازا دا الماعان «اقتاڭداق» تاقىرىپتاردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوتەرگەن ەدى. ونىڭ وسى كولەمدى شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ اراسىنان ءبىز زەرتتەۋ ۇستانىمدارىمىزعا ساي تەك تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىنە تالداۋ جاسايتىن بولامىز.

ك. نۇرپەيىس وتاندىق تاريحشىلاردىڭ العاشقى بۋىنى وكىلدەرىنەن ح. دوسمۇحامەدۇلى مەن م. تىنىشپاەۆتىڭ ومىربايانىمەن بىرگە ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە عىلىمي باعا بەردى. ايتالىق، الاش پارتياسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى تاريح ساحناسىنان كەتىپ، ولاردىڭ حالىق تانىعان كوسەمدەرى ساياسي كۇرەس پەن قىزمەت اياسىنان كۇشتەپ قۋىلعان سوڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆ «تابيعات بەرگەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا ءوز حالقىنا وقۋ-اعارتۋ، عىلىمي ۇيىمداستىرۋشىلىق سالالارى ارقىلى بىلەك سىبانا قىزمەت ەتۋگە كىرىستى» [8, ب.133] دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. حالەلدىڭ بۇل قىزمەتى ونىڭ ءومىربايانىنىڭ تاشكەنت كەزەڭىمەن (1920–1924 جج.) بايلانىستى بولاتىن.

ال مۇحامەتجان تىنىشپاەۆقا قاتىستى زەرتتەۋىندە («مۋحامەتجان تىنىشپاەۆ – ۆيدنىي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكي دەياتەل») قايراتكەردى: «تۋعان حالقىنىڭ تاريحى، قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ گەنەولوگياسى تۋرالى قىزىقتى زەرتتەۋلەر قالدىرعان قازاق تاريحى، مادەنيەتى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ ۇلكەن بىلگىرى» [8, س. 334] دەپ باعا بەرەدى. سونىمەن بىرگە قايراتكەردىڭ تۇركىستان مۇحتارياتى قۋىپ تاراتىلعاننان كەيىنگى كەزەڭدە جەتىسۋداعى ساياسي قىزمەتى (1918–1919 جج.) دەرەكتىك نەگىزدە تۇلعالانعان.

وتە قارقىندى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە قاراماستان ساياسي تاريح سالاسى بويىنشا سوڭىنا ءبىرشاما مۇرالار قالدىرعان ت. رىسقۇلوۆ تۋرالى زەرتتەۋىندە («تۋرار رىسكۋلوۆ ي ەگو ۆرەميا». ۆ.ك.گريگورەۆپەن بىرگە جازعان) قايراتكەردىڭ تاريحشىلىعىنا توقتالادى. ت. رىسقۇلوۆ 1924 ج. ماسكەۋگە كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورتا-شىعىس ءبولىمى اپپاراتىنا قىزمەتكە اۋىسقان كەزىندە: «ول دەرەكتى تاريحشى قىزمەتىن اتقارىپ، بۇل جولى 1917–1920 جىلدارداعى ولكەنىڭ نەگىزگى ساياسي كۇشتەرىنىڭ كۇرەسىن، بۇل كۇرەستەگى اۋىل جانە قىستاق ەڭبەككەرلەرىنىڭ ورنى مەن ءرولىن سيپاتتايتىن ماتەريالداردى كوپشىلىككە ۇسىنادى» [8, س. 156-157] دەپ، ونىڭ شىعارماشىلىق كرەدوسىنان حابار بەرەدى. ت. رىسقۇلوۆ وسى كەزدە «رەۆوليۋتسيا ي كورەننوە ناسەلەنيە تۋركەستانا» دەگەن جيناق شىعارعان. وسى جانە ودان كەيىنگى ەڭبەكتەرىندە ت. رىسقۇلوۆ شىعارماشىلىعىندا ماركستىك-لەنيندىك ۇستانىمداردى، تاپتىق-پارتيالىق قاعيدالاردى باسشىلىققا الدى. ول تاريحشىلاردىڭ «قىزىل پروفەسسۋرا» لەگىنىڭ وكىلى بولىپ سانالماعانىمەن دە مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارى بويىنشا ولاردان الشاق كەتە قويعان جوق ەدى. ك. نۇرپەيىستىڭ ت. رىسقۇلوۆتى ومىرباياندىق تۇرعىدا تۇلعالاندىرۋىمەن بىرگە ونىڭ تاريح سالاسىنداعى ىزدەنىستەرىن اتاپ ءوتۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

ك. نۇرپەيىس تۇلعالاندىرعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى – وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆ. قوعامدىق-ساياسي ءومىربايانىن عىلىمي قالپىنا كەلتىرگەن عالىم قايراتكەردىڭ تاريح سالاسىنداعى قىزىعۋشىلىعىن بىلاي تالدايدى: «و.ق. جاندوسوۆ قازاقستان تاريحىنىڭ جەكە ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن شىنداپ اينالىستى: ونى قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى، تاريحي دەموگرافيا، قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى، 20–30-جىلدارداعى قازاقستاننىڭ اۋىلى مەن دەرەۆنياسىنىڭ ساياسي ءومىرى جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جەكەلەگەن اسپەكتىلەرى قىزىقتىردى» [8, س. 273–274]. سونىمەن بىرگە ول زەرتتەۋلەرىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ الەۋمەتتانۋ مەن ستاتيستيكالىق تاسىلدەردى قولدانعاندىعىنا نازار اۋدارادى. ك. نۇرپەيىستىڭ سومداعان تۇلعالار گالەرەياسىندا ا. بايتۇرسىنوۆ، م. اۋەزوۆ، ق. ساتپاەۆ، م. شوقاي، ش. ەسەنوۆ جانە ت.ب. قايراتكەرلەر بار.

ك. نۇرپەيىس وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىندا تاريحشىلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى دا كوپ ءرول اتقارعاندىعىن ايتا كەلىپ، ا.م. پانكراتوۆانىڭ قىزمەتىن جوعارى باعالايدى. ونىڭ عىلىمي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە زەرتتەۋشىلىك ءومىرىنىڭ الماتى قالاسىندا بولعان ەۆاكۋاتسيالىق كەزەڭى (1941–1943 جج.) بارىنشا جەمىستى بولعانى اڭعارىلادى. ول ا.م. پانكراتوۆا «وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ ءحVىىى–حىح عاسىرلارداعى تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن پروفەسسورلار س.ج.اسفەندياروۆ پەن م.پ. ۆياتكينگە مەتودولوگيالىق جانە ناقتىلى اقىل-كەڭەستەر بەرگەن» [9]. وسى ماقالاسىندا س. اسفەندياروۆتىڭ تاريح عىلىمىنداعى ۇلەسى رەتىندە «قازاقستان تاريحىن داۋىرلەرگە ءبولۋدىڭ نەگىزىنەن ءومىر شىندىعىنا ساي ۇلگىسىن جاساعاندىعى» ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.

حح عاسىردىڭ 20–30-جىلدارداعى قازاق قايراتكەرلەرىن تاريحي تۇلعا رەتىندە تۇلعالاندىرۋدىڭ ماسەلەسى كەڭەستىك تاريحنامادا تاپتىق-پارتيالىق تۇرعىدا سىڭارجاق باعالانىپ كەلدى. بۇل ۇستانىم تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەرى باعىتتا وربىگەنى تاعى بەلگىلى. ياعني كەڭەستىك قوعامداعى پارتيالىق-مەملەكەتتىك نومەنكلاتۋرا «جاعىمسىز» كەيىپكەرلەرگە، ۇلتشىل ەليتا وكىلدەرى «جاعىمدى» كەيىپكەرلەرگە اينالدىرىلدى. ولار ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلۋ ارقىلى تۇلعالاندىرىلدى. بۇل وتاندىق تاريحي تۇلعاتانۋ مەتودولوگياسىنىڭ «بالالىق اۋرۋى» دەپ باعالاۋعا بولاتىن قۇبىلىس ەدى. بۇل قۇبىلىستىڭ بۇكىل پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ءورىس العاندىعىن ەسكەرەر بولساق، سوندا ونىڭ سەبەبىن الىستان ەمەس، كەڭەستىك تاريح مەتودولوگياسىنا بالاما ىزدەستىرگەن تاريحشىلاردىڭ ۋاقىتشا قولدانىسقا العان ورتاق ءادىس-ءتاسىلى رەتىندە قاراستىرامىز. وسى ءتۇيىندى ماسەلەگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ نازار اۋدارعان ك. نۇرپەيىس ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان ارىستاردىڭ زامان تالابىن ابىرويمەن اتقارعاندىعىن، ولارمەن يدەيالىق ايتىستا بولعان، سوتسياليزم جولىن تاڭداپ العان ت. رىسقۇلوۆ، و. جاندوسوۆ، س. سەيفۋللين سياقتى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى قازاق حالقىنىڭ جاقسىلىققا جەتۋىن ويلادى. «بۇلار ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ، وكپەلەسكەنىمەن، ءبىر-ءبىرىن ولىمگە قيعان جوق. ءبىرى – «قازاق حالقىن ەۆوليۋتسيا جولىمەن وركەنيەتكە جەتكىزەمىز» دەدى. ەندى ءبىرى – «رەفورما ەمەس، رەۆوليۋتسيا جولىمەن، ياعني تەز قارقىنمەن وركەنيەتكە جەتكىزۋ كەرەك» دەدى. تۇپكى ويلاعان ماقسات-مۇددەلەرى ءبىر بولدى دا، وسى مۇددەگە جەتۋ جولىن، تاكتيكاسىن ولاردىڭ ارقايسىسى وزدەرىنشە تاڭداپ الدى» [10] دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇل تۇجىرىمدى تۇلعالار شوعىرىنىڭ ساياسي قىزمەتىن باعالاۋداعى ولشەمدەردىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداۋىمىزعا بولادى.

تۇلعاتانۋ باعىتى مەتودولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋى دا از با، كوپ پە، الىس پا، جاقىن با – ايتەۋىر ءبىر ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىنان ءوتۋى كەرەك ەكەندىگىن اڭعارامىز.تاريحي تۇلعاتانۋ باعىتى تەك اكادەميالىق ۇلگىدە قالىپتاسپايتىندىعى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە وسى باعىتتا زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن عالىمداردىڭ قولدانعان وزىندىك زەرتتەۋ ءادىس-تاسىلدەرى، ۇستانعان مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارى، ساياسي پوزيتسياسى، سوڭىندا ولاردىڭ وزدەرىنە ءتان ءستيلى بولاتىندىعىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. تاريحي تۇلعاتانۋدا تۇراقتى جانە بارىنشا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى – بەيبىت قويشىباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنايى تالداۋ جاساۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. ويتكەنى تاريحشى (تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى), جازۋشى (قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى), ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا قاتىستى قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» اعارتۋشىلىق قوعامى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ب. قويشىباەۆتىڭ تۇلعاتانۋ باعىتىنداعى زەرتتەۋلەرىنە وسى كەزگە دەيىن نازار اۋدارىلماي كەلەدى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، تاريحشىلار قاۋىمى ب.قويشىباەۆتى ادەبيەتشىلەر ساناتىنا قوسسا، ادەبيەتشىلەر قاۋىمى ونى تاريحشى دەپ قابىلدايدى. ونىڭ ءمانىسى عالىمنىڭ تاريح عىلىمى مەن كوركەم ادەبيەتتىڭ تانىمدىق مۇمكىندىكتەرىن پانارالىق بايلانىستار توعىسىندا قولدانعان ستيلىنەن تۋىنداپ وتىرعاندىعىن اتاپ ايتا الامىز. تاريحي تانىمعا عىلىميلىق تا، كوركەمدىك-وبرازدىق تا بەينەلەر جات ەمەس. ماسەلە عىلىمي جانە كوركەمدىك اقيقاتتىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى بولىپ تۇر. سونىمەن، عىلىمي دەرەگى كوركەمدىك وبرازعا ۇلاسقان ب. قويشىباەۆتىڭ وتاندىق تۇلعاتانۋداعى ۇلەسى قانداي، وسى باعىتقا قانداي تانىمدىق جانە عىلىمي جاڭالىقتار ۇسىنا الدى، كىمدەردى جانە قالاي تۇلعالاندىردى دەگەن ساۋالداردى العا تارتا وتىرىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا تالداۋ جاساپ كورەيىك. كەڭەستىك تاريح عىلىمىندا تاريحي ءنارراتيۆتىڭ كوركەمدىگى ماسەلەسى بىرنەشە رەت كوتەرىلگەن. شۇرايلى تىلمەن جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەردى قولداۋشى م.ن. تيحوميروۆ كوركەمدىك تاسىلمەن جازىلعان تاريحي كىتاپتارعا سىني باعا بەرىپ، «قازىرگى كەزدەگى تاريحي ەڭبەكتەر «ۇقىپسىز جانە قىزىقسىز جازىلادى» دەي كەلىپ، «تاريحشى ءوز شەبەرحاناسىنان قاجەتتى ءونىمدى شىعاراتىن جاي عانا زەرتتەۋشى ەمەس، «تاريحشى دەگەنىمىز – ول جازۋشى» [3, س.55] دەگەن تۇجىرىم جاساعان ەكەن. وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا العان ب. قويشىباەۆتىڭ ۇزاق جىلدارعى زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە «تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر» اتتى كوپتومدىق ەڭبەگى [11] جارىق كوردى.

وسى كوپتومدىقتىڭ العاشقى كىتابى «ءتورت كۇلىك» [12] دەپ اتالادى. وسى كىتاپتا عالىم ءا. بوكەيحانوۆ، ج. دوسمۇحامەدوۆ، م. شوقاي جانە ن. تورەقۇلوۆتاردىڭ تاريحي بەينەسىن تۇلعالاندىرعان. عالىمنىڭ عىلىمي اينالاسىنداعى دەرەككوزدەردى تۇسىندىرۋدە قولدانعان تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى، ەستەلىكتەرمەن بىرگە مەمۋارلاردىڭ دا مالىمەتتەرىن قيۋلاستىرىپ قولدانۋى دەپ بىلەمىز. ايتالىق، وسى كىتاپتاعى ن.تورەقۇلوۆقا قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە قۇپيا قورلارداعى ارحيۆ دەرەكتەرىن س. بەيسەمباەۆتىڭ «لەنين جانە قازاقستان» اتتى مونوگرافياسىنىڭ جانە قايراتكەردىڭ ونەگەسىن كورىپ وسكەن ج. ارىستانوۆتىڭ «تاڭ جۇلدىزى» رومانىنداعى ەستەلىكتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالانىپ، ءوز توپشىلاۋلارى مەن بولجامدارى ارقىلى تاريحي وقيعانىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكىزۋگە ۇمتىلادى [12, ب.221–236].

تۇلعاتانۋدا وزگە باعىتتارداعى سياقتى «ءىزاشار» دەگەن ۇعىم قولدانىلادى. ونىڭ ءمانىسى – عىلىمي تانىمدا بۇرىن تۇلعالانباعان تۇلعانى العاش رەت تۇلعالاپ، عىلىمي اينالىمعا ۇسىنۋشىلىق. ب. قويشىباەۆ تا وسى تۇرعىدا ەسىمى ەلەۋسىز بولىپ كەلگەن تۇلعالاردى العاش رەت اينالىمعا ۇسىنعان تاريحشى. سونداي تۇلعالاردىڭ قاتارىندا سەرالى لاپين، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، وراز جاندوسوۆتاردى اتاۋعا بولادى [13] بۇل قايراتكەرلەر جايلى قازىرگى كەزدە جارىق كورگەن عىلىمي، تانىمدىق ەڭبەكتەردىڭ باستاۋىندا ب. قويشىباەۆتىڭ تۇرعاندىعىن اڭعارامىز.

ب. قويشىباەۆ رەسپۋبليكالىق «ادىلەت» اعارتۋشىلىق قوعامى باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەسىنە بەلسەنە ارالاستى. بۇل ماسەلە قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كىم كىنالى؟»، ءا.تاجىباەۆ ايتقانداي، «اتقىزعان كىم، اتقان كىم؟، قانىم قايدا توگىلگەن، ءتانىم قايدا كومىلگەن؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن بارىنشا قىتىقتى جانە شامشىل تاقىرىپقا اينالعان ەدى. عالىم وسى ماسەلەگە قاتىستى مەتودولوگيالىق ويلارىن اتالعان جيناعىنىڭ 3-كىتابىندا قوزعايدى.

پىكىرىن تاراتار بولساق، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا العاشقى كەزەكتە جازىقسىز جاپا شەككەندەر، قۇرباندار جايلى ايتىلادى. نەگىزىنەن، تەك سولاردى ەسكە الۋ، ەسىمدەرىن ۇلىقتاۋعا قاتىستى ماسەلەلەر عانا كوتەرىلدى. بىراق وسى قۋعىن-سۇرگىنگە سەبەپ بولعان، وسى قۋعىن-سۇرگىندى ىسكە اسىرعان بيلىك پەن ورىنداۋشىلار جايلى اڭگىمە قوزعالمايدى. ونىڭ سەبەبى مەملەكەتتىك تەررور جاساعاندار، مەملەكەتتىك قىلمىسقا جول بەرگەن تۇلعالاردى ايىپتايتىن سوت پروتسەسىنىڭ جۇرمەگەندىگى، ءتيىستى زاڭنامالىق اكت قابىلدانباعاندىعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىستەرىنە قولبايلاۋ بولاتىنداي. وسى تۇرعىدان قاراستىرعاندا وتاندىق تۇلعاتانۋدىڭ دا ۇستانىمدارى قايتا قارالۋى كەرەك سياقتى. وسىعان بايلانىستى ب. قويشىباەۆ «مۇراعاتتاردان الىنعان جاڭا دەرەكتەر (رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە حاتتارى) نەگىزىندە كەيىنگى ۋاقىتتاردا باسپاسوزدە جاريا بولعان جاڭالىقتار ماسەلەگە جەكە تۇلعا اۋماعىنان اسىپ، كەڭ كولەمدە قاراۋعا، يدەولوگيالىق كۇرەس شىندىقتارىن تانۋعا ۇمتىلدىردى» [14, ب.16] دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ارحيۆ قورلارىنان تابىلىپ، اينالىمعا ۇسىنىلىپ جاتقان «دەرەكتەر وسىناۋ تۇلعالار اراسىندا ەلەۋلى كۇرەس جۇرگەنىن كورسەتكەنىمەن، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءمان-ماڭىزىن جوققا شىعارا المايدى. بىراق بۇل ولاردىڭ اراسىنداعى ايتىس-تارتىستى مۇلدەم ەلەمەۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس، كەرىسىنشە، بىزگە ولاردىڭ سوناۋ كۇرەستەرىنىڭ ءمان-جايىن، تۋ سەبەبىن، سالدارلارىن اجىراتا ءبىلۋ ءلازىم» [14, ب.17] دەي كەلىپ، بۇل مالىمەتتەردىڭ جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن، بولاشاعىمىزدى ايقىن ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن، ءتىپتى تاريحتان ساباق الۋىمىز ءۇشىن كەرەك ەكەندىگىنە نازار اۋدارتادى. شىندىعىندا، توپتىق، جەرشىلدىك مۇددەلەر كەيبىر جەكەلەگەن قايراتكەرلەردىڭ توڭىرەگىندە ونىڭ قىزمەتى مەن ءرولىن ميفتەندىرۋ تەندەنتسياسى ورىن الىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ت. رىسقۇلوۆتىڭ 1924 جىلى ي. ستالينگە جازعان قۇپيا حاتتارىنىڭ جاريا بولۋى قوعامدىق پىكىردە رەزونانس تۋدىرعانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى ب. قويشىباەۆ «ولاردى جاسىرۋعا بولمايدى، ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قوعامدا جابىق تاقىرىپ بولماۋعا ءتيىس، قايتا ءبارىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، تالداۋ ءجون: ...ەستە ۇستاۋعا ءتيىس جايت سول، مۇنداي شارۋا ۇلتتىق ماقتانىشتارىمىزدى تۇعىردان تايدىرۋ ءۇشىن جاسالماۋى كەرەك، ...بۇگىنگى كۇننىڭ پايداسىنا، ياعني جان-جاقتى دا ادال ازاماتتاردى تاربيەلەۋ ىسىنە جۇمساۋ ءۇشىن اتقارىلۋى ءتيىس» [14, ب. 21] دەپ، جۇرگىزىلەتىن زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتىن ايقىندايتىن مەتودولوگيالىق ولشەم ۇسىنادى. شىندىعىندا قوعامدى توپتىق قاعيدامەن ءبىر-بىرىنە بىتىسپەيتىن ەكى جىككە ءبولىپ تاستاعان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ستەرەوتيپى ومىرشەڭ ەكەندىگىن تاريحي تانىمداعى تۇلعالارعا قاتىستى «قيماستىق پەن جەككورۋشىلىك سەزىمدەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى وڭاي الماستىراتىندىعىنان ايقىن كورەمىز. وسىلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تاريحي تانىمدى قالىپتاستىراتىن تۇلعاتانۋشىلاردىڭ الدىنا «بىزگە ۇلتتىق ىمىرا قاجەت»، ونى جاي ۇرانمەن، ياكي الدەبىر تيىم سالۋمەن ورناتام دەۋ قاتە، وعان تەك قانا اشىق تالقىلاۋ، ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىنۋ، جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋ ارقىلى قول جەتكىزۋىمىزگە بولادى» [14, ب.21] دەگەن ۇسىنىسى دا قولداۋعا لايىق. ب. قويشىباەۆ بۇل كىتابىندا ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ، س. سادۋاقاسوۆتاردى تۇلعالاندىرادى. وزىنە وڭتايلى زەرتتەۋ ادىسىنە ساي اينالىمداعى ارحيۆ دەرەكتەرىن ەستەلىكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالاناتىن تاريحشى س. قوجانوۆقا قاتىستى زەرتتەۋىندە ونىڭ ومىرلىك جارى، الجير تۇتقىنى گۇلاندام قوجانوۆا-لاپينانىڭ قىزى زيبا قوجانوۆانىڭ ەستەلىكتەرىن شەبەرلىكپەن قولدانادى.

عالىم-جازۋشى ءتورت تومدىق كىتابىنىڭ سوڭعى كىتابىندا [15] ۇلت قايراتكەرلەرى و. يساەۆ، س. اسفەندياروۆ، م. جۇماباەۆ، ق. كەمەنگەروۆ، د. ءادىلوۆ، س. سەگىزباەۆ، ج. سادۋاقاسوۆ، ل. ميرزويان، ع. بوكەيحانوۆ، ت. جۇرگەنوۆتەردى تۇلعالاندىرعان. وسى كىتاپتان ل. ميرزويانعا قاتىستى زەرتتەۋىنە دەن قويۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ونى تۇلعالاندىرۋعا قاتىستى زەرتتەۋلەرى مەن عىلىمي كوزقاراسىنان ەۆوليۋتسيالىق جولىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.

«تاعى دا ميرزويان جونىندە» دەگەن ماقالاسىنداعى «ل.ميرزويان جايىندا مەن قايتا قۇرۋ جىلدارى جازعان ەدىم. 32-ءنىڭ قاسىرەتىنەن كەيىن ونىڭ قازاق ەلىنە تيگىزگەن شاراپاتىنا ءسۇيسىنىپ، وتكەرگەن رەۆوليۋتسيالىق جولىن سۇيسىنە جاڭعىرتقان ماقالامدى 1988 جىلى جازىپپىن. الايدا سونداعى شالقىعان سەزىمىم تىم بىرجاقتى بولعان ەكەن» [15, ب.174] دەگەن تۇجىرىمىنان تاريحشىنىڭ قاراستىرعان ماسەلەگە قاتىستى كوزقاراس ەۆوليۋتسياسىن تانيمىز.

بۇل جەردەگى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى قازاق حالقىنىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان كەزىندە، قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالىپ، توتاليتارلىق بيلىك رەفورمالارىنىڭ اپاتتى سالدارلارىن جويۋعا كۇش سالعان ل. ميرزوياننىڭ 1937 ج. جەلتوقساندا ستالينگە جولداعان قۇپيا حاتىنا قاتىستى تۋىنداپ وتىر. ميرزويان وسى كۇنى رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالاۋعا ءتيىس ادامداردىڭ سانىن 1-كاتەگوريا بويىنشا – 100, 2-كاتەگوريا بويىنشا 1000 ادامعا كوبەيتۋ جونىندە ۇسىنىس بەرگەن. ساياسي بيۋرو ۇسىنىستى 3-جەلتوقسان كۇنى بەكىتكەن [15, ب.177-178]. الەمتورعا تاراپ كەتكەن وسى قۇجات ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ۇرپاقتارى تاراپىنان «اشۋ-ىزا تۋدىرعاندىقتان «ادىلەت» اعارتۋشىلىق قوعامى ماسەلەنى بىرنەشە رەت تالقىلاعان. وسىعان بايلانىستى ب.قويشىباەۆ «ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جاننىڭ ەل مۇددەسىنە كەرەعار جاساعان، قوعامىمىزدىڭ قايماعىنان ايرىلۋعا اپارعان مۇنداي ارەكەتتەرىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟» [15, ب.180] دەگەن ساۋالعا «ماسەلە سانانى اعارتۋدا، ازاماتتاردى شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەي تۇسۋدە جاتىر» دەگەن تۇجىرىم ۇسىنادى.

تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر ميسسياسى – اقيقاتتى ايتۋ دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا العان تاريحشىلار ارحيۆ قورلارىنان تابىلعان قۇجاتتاردى ايعاق-دالەل رەتىندە ارحەوگرافيالىق وڭدەۋدەن وتكىزىپ، وسىلايشا تاريحي اقيقاتتاردى عىلىمي قالپىنا كەلتىرۋگە ۇلەس قوساتىن بولادى. تۇلعالاردى تانۋداعى ارەكەتتىڭ التىن ارقاۋى، جىبەك جەلىسى – ۇلتتىق مۇددە بولۋى كەرەك. ياعني، ماسەلە تۋرا ماعىناسىندا قويىلعاندا – ول تۇلعا ۇلتى ءۇشىن نە ىستەي الدى؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋدى قاجەت ەتەدى. سول سياقتى، كەيبىر زەرتتەۋلەردە كەڭەستىك داۋىردەگى پارتيا-كەڭەس قايراتكەرلەرىن بىرجاقتى ايىپتاۋ تەندەنتسياسى دا جوق ەمەس. ال ساياسي قايراتكەر رەتىندەگى قىزمەتىنە بەرىلەر باعا دا ولاردىڭ قىزمەتىنەن ۇلت تاعدىرىنا قانداي جانە قانشالىقتى زيان كەلدى؟ دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىمەن ايقىندالادى.

قورىتا ايتقاندا، وتاندىق تاريحتىڭ تۇلعاتانۋ باعىتىنداعى مەكتەپتەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ورتاق بەلگىلەرىنە قاراي جىكتەۋ تاقىرىپقا قاتىستى ماسەلەلەرگە ايقىندىق بەردى. زەرتتەۋ بارىسىندا وتاندىق تاريحي تۇلعاتانۋ باعىتىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە مەتودولوگيالىق جانە قۇندىلىقتىق ۇستانىمدارى قاراما-قايشىلىقتى كوپتۇرلىلىگىمەن جانە ساياسي-يدەولوگيالىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنگەن بولاتىن. سوڭعى زەرتتەۋلەردە ماسەلەنىڭ عىلىمي نەگىزى قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعىنا كوز جەتكىزدىك. سولاي دەگەنمەن ازىرگە تاريح عىلىمىندا تۇلعاتانۋدى زەرتتەۋدىڭ ورتاق مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارى ورنىعا قويماعاندىعى دا انىقتالدى. الداعى ۋاقىتتا تاقىرىپقا قاتىستى كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدىڭ قاجەتتىگى بولادى دەپ ويلايمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1 قوزىباەۆ م. اقتاڭداقتار اقيقاتى //م. قوزىباەۆ. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1992. – 272 ب.

2 ە.ۆ. تارلە ي ك.ي. چۋكوۆسكي. پەرەپيسكا // ۆوپروسى يستوري. 2006. №1.

3 سيدوروۆا ل.ا. سوۆەتسكيە يستوريكي: دۋحوۆنىي ي ناۋچنىي وبليك. ينستيتۋت روسسيسكوي يستوري روسسيسكوي اكادەمي ناۋك. – م.: 2017. 248 س.

4 كۇرەسكەر-عالىم، اكادەميك س.ب. بايىشەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي /جاۋاپتى رەد.: و.سابدەن. – الماتى، قر بعم عك (ەل.نۇس.), 2011. – 224 ب.

5 تۋلەپباەۆ ب.ا.، ياكۋنين ي.ۆ. ورگانيزاتسيا يستوريچەسكوي ناۋكي ي وسنوۆنىە ناپراۆلەنيا يسسلەدوۆاني //يستوريچەسكايا ناۋكا سوۆەتسكوگو كازاحستانا. الما-اتا، 1990. س. 94–129.

6 اسىلبەك م. –ا.ح. تۇلعالار مەن تاريح تۋرالى (ماقالالار جيناعى). – الماتى: اباي اتىنداعى قازۇپۋ، «ۇلاعات» باسپاسى، 2014. – 480 ب.

7 م.اسىلبەكوۆ. شەرحانعا حات// جاس قازاق. 2008 ج. 8 تامىز

8 نۇرپەيىس ك. /باس رەد. ب.اياعان. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» باس رەداكتسياسى، 2007. –376 ب.

9 ك. نۇرپەيىس. تاريحي شىندىقتى اتتاپ وتە الماعان //ەگەمەن قازاقستان، 1997 ج. 8 اقپان.

10 ك. نۇرپەيىس. تاۋەلسىز قازاقستان شىندىق تاريحىن جازۋ ءۇشىن رۋسسوتسەنتريزم يدەياسىنان تولىعىمەن ارىلۋ قاجەت... اڭگىمەلەسكەن شولپان قۇرمانباي //«ايقىن»، 2006. – 23 مامىر №91 (543)

11 قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. – الماتى: «رۋح-بگ» باسپاسى، 2016. كوپتومدىق

12 قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 1-كىتاپ. ءتورت كۇلىك. – الماتى: «رۋح-بگ» باسپاسى، 2016. – 240 ب.

13 قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 2-كىتاپ، ىرگەتاس. – الماتى: «رۋح-بگ» باسپاسى، 2016. – 192 ب.

14 قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 3-كىتاپ. ءۇش پەرى. – الماتى: «رۋح-بگ» باسپاسى، 2016. – 248 ب.

15 قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 4-كىتاپ. قابىرعا. – الماتى: «رۋح-بگ» باسپاسى، 2016. – 248 ب.

بەكزات مامبەتوۆ،

شىمكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، (قازاقستان، شىمكەنت ق.);

حازرەتالى ماحانۇلى تۇرسۇن،

ت.ع.د.، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (قازاقستان، تۇركىستان ق.);

اقمارال سۋندەتوۆا،

م.وسپانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى (قازاقستان، اقتوبە ق.).

Abai.kz