اباي – 180 جىل

دۇنيە دەگەن –  جاراتىلىس، تىرشىلىك جانە الەم دەگەن مەيلىنشە كەڭ ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوز. دۇنيە ءبىرتۇتاس، بىراق ونىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرى بار.  اتەيستەر قاۋىمى، نەگىزىنەن باتىس الەمى، ماتەريالدىق دۇنيەنى حاقيقات دەپ قابىلداسا، شىعىس جۇرتى، كەرىسىنشە، ونى جالعان سانايدى.

ونىڭ سەبەبى، ءبىرىنشىسى اقىلمەنەن، ەكىنشىسى جۇرەكپەنەن ءومىر سۇرەدى. مىسالعا قازاق حالقىنىڭ «دۇنيە – جالعان» ۇعىمى – يماندىلىق قاعيدا، قۇدايعا دەگەن سەنىمنىڭ ءبىر كورىنىسى ەسەپتى.  ءومىر دە دۇنيە سياقتى كۇردەلى ۇعىم. ابايدا ومىرگە قوسا، عۇمىر دەگەن تۇسىنىك تە بار. تومەندە ابايدىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىن تالداي وتىرىپ، ءومىر مەن عۇمىردىڭ ايىرماسى نەدە ەكەندىگىن دە ەكشەپ، اجىراتىپ كورمەكپىز.

ءومىر، دۇنيە جالعان با، الدە اقيقات پا؟

اباي: «ەندى جەر ورتاسى جاسقا جەتتىك: قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك» (1-ءسوز) دەيدى. سونداي-اق: «ءومىردىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ، اقىرىنىڭ شولاقتىعىن كورگەن-بىلگەندەر تىرشىلىكتەن دە جالىقسا بولادى» (20-ءسوز) دەپ وي بولىسەدى.

«مىڭمەن جالعىز الىسقان» اقىن 1892 جىلعى «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟» ولەڭىندە:

ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ –
اعىپ جاتقان سۋ ەكەن.
جاقسى-جامان كورگەنىڭ،
ويلاي بەرسەڭ، ۋ ەكەن، – دەسە، 1900 جىلعى «كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ» ولەڭىندە: «وتكەن ءومىر – قۋ سوقپاق» دەگەن بايلام جاسايدى. تىزە بەرسەك، ويشىلدىڭ ءومىر، دۇنيەگە قاتىستى پايىمدارى كوپ، ولاردى ءومىر تاجىريبەسىنەن الىپ ايتقانى تاعى انىق.

سونىمەن، اباي نەلىكتەن دۇنيەنى جالعان، ال وتكەن ءومىردى – قۋ سوقپاق دەگەن؟ باس كوزىنە كورىنگەن دۇنيەنىڭ ءبارى – ماتەريالدىق الەم. ونىڭ سيپاتى – وتكىنشىلىك، وزگەرمەلىلىك (سوندىقتان مۇسىلماندىق سوپىلىق اعىم وكىلدەرى دۇنيەنى «جالعان» دەپ بىلەدى). مىنا دۇنيە تۇراقسىز، قۇبىلعا تولى بولعاندىقتان ادام دا ءبىر قالىپتا تۇرا المايدى. جالعىز رۋحاني الەم – حاقيقات. نەگە؟ ويتكەنى، ول ماڭگى جانە تۇراقتى.

وسى تۇستا: «اللا تاعالا دۇنيەنى نە ءۇشىن جاساعان، پەندە ونى قالاي قابىلداۋى كەرەك؟» دەگەن سۇراق تۋادى.

ابايدىڭ تالىمىنشە، ونىڭ شەشىمى رۋحاني الەمدە. بۇل دۇنيەگە بايلاۋلى تەك ءتان عانا. ال ادام جانى – ماڭگىلىك. ول – باقيدان كەلگەن جانە سوعان قايتادى. دەمەك، ءومىر باياندى بولۋدىڭ كەپىلى – جان قالاۋىمەن عۇمىر كەشۋ. ءناپسىسىن تىيىپ، بويىن توقتاتقان ەستى كىسىگە ءومىر، دۇنيە جالعان ەمەس. نەگە؟ مۇنى اباي: «ول ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ ىزدەيدى ەكەن-داعى، كۇننىڭ كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلانسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن. وعان بۇل وتكەن ءومىردىڭ وكىنىشى دە جوق بولادى ەكەن» دەپ ۇقتىرادى.

ءسويتىپ، وتكەن ومىرگە وكىنبەۋدىڭ امالى – ونى قياناتسىز، تەك جۇرەك قالاۋىمەن وتكەرۋ. قۇران ارقىلى اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە تۇسكەن ءامىرى وسى. اباي: «جۇرەگىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا جۇرەگىڭە ءاردايىم قارايدى» دەيدى.

اللا تاعالا نەنى دە بولسا ءمىنسىز قىلىپ، عادالاتپەن جاراتقان. ءومىر، دۇنيەنى بايانسىز، قياناتشىل قىلاتىن ادامزاتتىڭ ءوزى. ونىڭ سەبەبى، ادام ءوزىن ولەتىن تانگە بالايدى، جان ماڭگىلىكتى ەكەنىنە سەنبەيدى. قايدان كەلدىك، قايدا بارامىز؟ «ونى كوبى بىلمەيدى» (اباي).

ادامزات – بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق،
بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق.
ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،
ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق (1899).

جان – اللانىڭ زارەدەي بولشەگى، ونىڭ قاسيەتى – بىلمەككە قۇمارلىق. دەمەك، تەلمىرىپ تەرەڭ ويدىڭ سوڭىنا ەرگەن كىسى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، ولگەن سوڭ نە بولاتىنىن بىلە الماق. مىنە، «ويلا، شىراق» دەپ اباي ءومىر ماقساتىن ىزدە، ءبىل دەپ وتىر.

1896 جىلعى «ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك» ولەڭىندە اقىن تۇككە تۇرعىسىز ۇساق قۋلىق، ونبەس ىسكە ۋاقىت كەتىرمە، اقىلمەن ويلاپ، كوڭىل سۇيسىنەرلىك ءىستى تاپ دەي كەلە، بىلايشا قورىتادى:

سۇيەنگەن، سەنگەن داۋرەن جالعان بولسا،
جالعانى جوق ءبىر ءتاڭىرىم، كەڭشىلىك قىل!

جالعان ۇعىمى دۇنيەدەن سۋىن، سوپى بول دەگەن ءسوز ەمەس. وعان ءبىر كىرپىش بوپ قالان، ءومىر زايا ءوتىپ، وكىنىشتە قالما! ويشىل، مىنە، وسىعان شاقىرعان. ابايدىڭ سۋفيزمگە قاتىسى كۇردەلى. ماسەلەن، بەلگىلى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ بىلاي دەيدى: «اباي حاق نۇرىنا عاشىق بولىپ بۇل دۇنيە كەرەگىنەن قول ۇزگەندەردى بەندەلىكتىڭ كامالاتتىعى جولىمەن كەتۋشىلەر، ياعني عۇمىرسىز جولعا تۇسۋشىلەر دەپ بىلەدى» («اباي» جۋرنالى، №1, 1996).

نەگىزى، دۇنيەنى تاركى ەتكەندەر عانا ەمەس، مالدان باسقا مۇڭى جوق قۇلقىن قۇلدارى دا – عۇمىرسىز جولعا تۇسۋشىلەر. ال حاق جولىنا تۇسۋشىلەر ءۇشىن ءومىر – ءتاڭىرىنىڭ سىيى. قالاسا، ءار ادام كامالاتقا جەتە الادى. ەرىك سول ءۇشىن بەرىلگەن. يمانى كامىل ادام بارشاعا ماحاببات قىلادى، ءسويتىپ، جانى جۇبانىش، كوڭىلى تىنىشتىق تابادى.

حاق جولى – رۋحاني كەمەلدىكتىڭ جولى دەگەن ابايدىڭ «تاسديق» تراكتاتىندا ويىپ ورىن  العان ىرگەلى دوكترينا. «بۇل جول جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، الالاعان راست بولا ما، ءھام عادالات بولا ما؟» دەي كەلە، حاكىم اباي بىلايشا ءتۇيىن تۇيەدى: «ولاي بولعاندا، ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق».

كۇردەلى تەزيستى قاراپايىم تىلمەنەن تارقاتىپ كورەيىن. اباي ادىلەتتى عادالات، اقىلدى عاقيل، ارەكەتتى حارەكەت، اقيقاتتى حاقيقات دەگەن، يلاھي ماعىنا بەرگەن. نەگە؟ سەبەبى، ءومىر ءسۇرۋ مەن عۇمىر كەشۋ ءبىر ەمەس، شىن مانىندە، دەڭگەيلەرى ەكى ءتۇرلى. ءومىر جەر بەتىندەگى تىرشىلىك. بارلىق جان يەلەرى سياقتى ادامزات تا ءومىر سۇرەدى. بىراق ادام ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىگى – رۋحاني كوكجيەكتە مەنمۇندالاعان بيىك تاۋدى كورە الماق. سول تاۋ – عۇمىر، ءار ادام وعان جەتۋگە تىرىسۋى كەرەك. اباي: «قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق» دەيدى. ويتكەنى، عۇمىر – بولمىس، ياعني دۇنيە مەن احيرەت تۇتاستىعى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

عۇمىر تىرەگى – رۋحانيات، ونىڭ شىڭى تەك تولىق ادامدار ەنشىسى. وزگە جۇرتقا شىڭدى كورىپ، سوعان اپارار جولعا ءتۇسۋ ماڭىزدى. ول جول – بارشاعا ورتاق ادىلەتتى حاق جولى (اۋليەلىك – بەك شەتىن، بەك نازىك، سول سەبەپتەن «جارىم-جارتىلارىنا عانا ايتىلعان جول»). قۇدايمەن بايلانىس جولىندا پەندەنىڭ مىنەزى، ويلاۋ جۇيەسى وزگەرۋى، جان دۇنيەسى جەتىلۋى، ءبارى-ءبارى شەشىمىن تابادى. بۇل رەتتە اكادەميك عاريفوللا ەسىم: «بار ماسەلەنىڭ كىلتى – عۇمىر» (حاكىم اباي. ا.، 1994, 179-بەت) دەيدى. وسى ايتىلعان بارشا جۇرتقا ورتاق جول بارىن دالەلدەۋ – اباي جاڭالىعى!

قورىتا ايتقاندا، حاكىمنىڭ «عۇمىر ءوزى – حاقيقات» دەگەنى – دانالىق يدەيا. ول بويىنشا پەندەگە دۇنيەدەن سۋىنۋ ەمەس، ومىرگە بەلسەنە ارالاسۋ ماڭىزدى. ادىلەتتى حاق جولى – جەكە ادام، بۇكىل قوعام عۇمىرلى بولۋىنىڭ كەپىلى. عۇمىر بار جەردە كامالات، بۇگىنگى لەكسيكامەن ايتقاندا، باياندى، باقىتتى بولۋ بار. بۇل دالەل وتىنبەيتىن اقيقات. ابايدىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى جايلى ءسوزىمىز «ماحابباتسىز دۇنيە – بوس» دەگەن تاقىرىپپەن جالعاسىن تابادى.

ماحابباتسىز دۇنيە – بوس              

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى». اباي وسىمەن بۇل سەزىمدى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەن. ونىڭ يلاھي قۇدىرەتىن جەتە بىلگەنىنە عاجاپتاناسىڭ. مىسالعا «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادالات سەزىم. ...بۇل ماحاببات، عادالات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى – عالىم، سول – عاقيل»  دەيدى. بىراق، كوڭىلدى الاڭ ەتكەن نارسە – «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» ولەڭىندەگى «ماحابباتسىز دۇنيە – بوس» دەگەن جول «ماحابباتسىز  دۇنيە – دوس» بولىپ وزگەرىپ كەتتى. ايتالىق، ابايدىڭ 1995 جىلعى ەكى تومدىق تولىق جيناعىندا وسىلاي باسىلدى. ولەڭنىڭ وزەگى، يدەياسى وزگەرىپ، دىنشىلدىك سيپات الدى. سوندىقتان دۇرىسىن انىقتاۋ قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىر.

بىردەن ايتايىق، كىلتيپان «دۇنيە» سوزىنە تىرەلەدى. ول ەكى ءتۇرلى ماعىنانى بىلدىرەدى: ءبىرى – مال-مۇلىك، ەكىنشىسى – جوعارىدا قاراستىرىلعان بۇكىل الەم، تىرشىلىك. ابايدىڭ ءبىرىنشى ماعىنادا ەكى رەت قانا، ال ەكىنشى ماعىنادا ەلۋدەن استام رەت قولدانعانىن ايتا وتىرايىق.

«بوس» ەمەس، «دوس» دەگەنگە كەلىسۋگە بولار ەدى. ەگەردە اتالعان ولەڭىندە اباي دۇنيە دەپ مال-مۇلىكتى ايتقان جاعدايدا، بىراق بۇل شىندىققا جاناسپايدى.

ءسوز بولىپ وتىرعان ولەڭ 1890 جىلى جازىلعان. وسى جىلعا دەيىنگى پوەزياسىندا اباي «دۇنيە» دەگەنى – بارشا كورىنەتىن عالام. مىسالعا «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ» («بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى – ول»), «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ» («سەگىز اياق»), «عىلىمنىڭ ءبىلىپ پايداسىن، دۇنيەنىڭ كوركىن بولجاماي؟» («جاستىقتىڭ وتى، قايداسىڭ؟») دەپ جالعاسا بەرەدى. «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» ولەڭىندە كەنەتتەن  مال-مۇلىك دەگەن ماندە قولداندى دەۋ قيسىنعا كەلمەيدى. بۇل-ءبىر.

ەكىنشى ءۋاجىمىز، «ماحابباتسىز (قۇدايعا) دۇنيە – دوس» دەگەن تازا سوپىلىق تانىم. 1881-1890 جىلدارى ابايدىڭ قۇبىلاسى –  مادەني-اعارتۋشىلىق. بۇل – تالاسسىز اقيقات! ازىرگە سوپىلىق تانىمدى ىزدەستىرۋ بوس اۋرەشىلىك. 1894-1895 جىلداردان بەرىدە  دەسەڭىز، اڭگىمە باسقا. وسى كەزدەردەن ءتاڭىرىنى ىزدەۋ، وعان جاقىنداۋ نيەتى ماڭداي الدىعا شىقتى. شىعارماشىلىعى سونىڭ كۋاسى.

سونىمەن، اۋەلدەن «بوس» دەلىنىپ كەلسە، ەندى ناعىپ «دوسقا» اۋىستىق؟ بىرىنشىدەن، اسىرە دىنشىلدىك ىقپال ەتتى، ياعني بۇل ابايدى تاريقاتشىل ءدىن ۇستازى قىلۋعا تالپىنىس. ەكىنشىدەن، ابايدىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسى ەسكەرىلمەدى، ونى زەرتتەپ-زەردەلەۋ ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىندە تۇرعان وتكىر ماسەلە.

ولەڭنىڭ ءماتىنىن تولىق كەلتىرە كەتەيىك.

كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ،

ماحاببات ىزدەپ تالپىنار.

ىشەم دەپ بەينەت سۋسىنىن،

اساۋ جۇرەك القىنار.

تارتقان بەينەت، وتكەن جاس،

جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرمەس.

ماحاببات – ءومىر كوركى، راس،

ولگەن سوڭ، ول دا ۇندەمەس.

ماحابباتسىز – دۇنيە بوس،

قايۋانعا ونى قوسىڭدار.

قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،

قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.

جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،

شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.

پايدا، ماقتان ءبارى – تۇل،

دوسسىز اۋىز تۇشىماس.

كورىپ وتىرمىز، ولەڭ – ۇلى اقىن كوڭىل-كۇيىنىڭ ءبىر قاس-قاعىم  ءساتى. «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەپ باستاپ، مۇنى ابايدىڭ ءوزى دە اڭداتقان. تۋىندى مازمۇنىندا پالساپالىق تەرەڭ وي جوق.  جىر وزەگى – كىم كىمگە دە اياۋلى سۇيىسپەنشىلىك سەزىم ءھام دوستىق قارىم-قاتىناس. ماحاببات وتى از با، كوپ پە، ءار جۇرەكتە بار. «ىشەم دەپ بەينەت سۋسىنىن، اساۋ جۇرەك القىنار»، «جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل»، «دوسسىز اۋىز تۇششىماس» دەگەندە وسى استار بار. ەگەر ول وت سونسە، ءومىر كوركىن جوعالتپاق، ونداي پەندە، ءسوز جوق، قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولەڭنىڭ قۇدايعا عاشىقتىقتىققا، ءدىن يا تاريحاتقا دا ەشقانداي قاتىسى جوق.

سونىمەن، تۋىندىنى جارقىراتىپ تۇرعان نارسە – «ماحابباتسىز دۇنيە – بوس» ءافوريزمى. ونى «دوس» دەپ «تۇزەتۋ» سۋفيستىك سارىنعا كۇشتەپ بۇرۋ. بۇل – قاتەلىك.  سەبەبى،  1890 جىلعى اباي مەن «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى» (1895) دەيتىن كەيىنگى اباي دەڭگەيى ەكى بولەك.

ءاسىلى، «ماحابباتسىز دۇنيە – بوس» دەگەن ۇعىمدى بارلىق دانىشپاندار ءبىر اۋىزدان بەكىتەدى. مىسالعا نەمىس عۇلاماسى گەتە: «...چتو نام مير بەز ليۋبۆي!» دەسە، ورىس ويشىلى تولستوي: «بەز ليۋبۆي جيت لەگچە، نو بەز نەە نەت سمىسلا» دەپ مالىمدەيدى.

قايتالاپ ايتايىق، حاق جولى –  جۇرەكتەگى جىلىلىق، ماحاببات، مەيىرىم، دوستىق سەزىمنىڭ «بۇلاقشا اعىپ عالامعا تارالۋى».  شۇباسىز، تاپ وسى جولداعى جۇرت دۇنيە جارىسىندا ويقاستاپ وزاتىن بولادى. دۇنيە – جالعاندى عۇمىر – حاقيقات قىلۋ يدەياسى وسى ارادا دەمەكپىن. مىنەكي، عالامدىق اقىل-ويدىڭ شامشىراعى ابايدىڭ ءومىر، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىنا جاسالعان تالداۋىمدى وسى پايىممەن ساباقتاعىم كەلەدى.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz