قۇرمەتتى پاتشا كوڭىلدى وقىرمان! ءسىز وقۋعا اسىعىپ وتىرعان ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى تۋرالى» دەگەن ماقالا شىنجاڭداعى قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا ۇزدىك مەرزىمدى باسىلىم «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى» (№1, 2002 ج.) جۋرنالىندا جاريالانعان.

ەستەرىڭىزدە بولسا وسىعان دەيىن مەن «Abai.kz» پورتالىنا بەلگىلى باسپاگەر، زەرتتەۋشى، اقىن ءتالىپباي قاباەۆ پەن («قويدىمدى ايگىلى اقىن جاساپ جۇرگەن –  تاڭجارىق»، 11 جەلتوقسان، 2021 ج.) جانە بەلگىلى اۋدارماشى، ۇستاز، اقىن قۇداش سابانشىۇلىمەن («تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسپاعان...»، 15 قاراشا، 20023 ج.) وتكىزگەن سۇحباتىم جاريالاعان بولاتىن. مەنىڭ بۇل ەكى كەيىپكەرىم ەل اراسىندا قازىر تاراپ نەمەسە كىتاپتارعا باسىلىپ جۇرگەن «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» نارىنقولدا بولماعانىن، كەيىن تاڭجارىقتىڭ ءوزى جازىپ ەلگە تاراتقانىن ايتىپ ەدى. ايتىس بولعان كۇندە دە جاي ءازىل-قالجىڭمەن ءبىرىن-ءبىرى قاعىتقان ايتىس بولعان شىعار، انانداي سويقان ايتىستىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن ەدى. قازىر ەكى كەيىپكەرىمىز دە و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. بىراق ايتىپ كەتكەن پىكىرلەرى بىزگە  قۇندى تاريحي دەرەك بولىپ قالدى.

ال، كودەكۇلى ايتۋعانۇلىنىڭ مىنا ماقالاسى ەرتەرەك جاريالانعانىمەن جوعارىدا ايتقان ەكى قالامگەردىڭ پىكىرىن ودان ارى تەرەڭدەتىپ، تاريحي شىندىققا جاقىنداتا تۇسەدى. ەندى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماقالانىڭ اۆتورى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتەيىن. ايتۋعان كودەكۇلى قازاقستان مەن قىتاي قازاعىنا بەلگىلى، وتكىر ءتىلدى، سىنشىل اقىن كودەك بايشىعانۇلى مارالبايدىڭ جالعىز تۇياعى. ايتۋعان 1928 جىلى قازاقستاننىڭ نارىنقول اۋدانى، سۇمبە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

اۆتور ايتۋعان كودەكۇلى اقساقال وتباسىمەن بىرگە.

وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اراعا قىستىرا كەتەيىن، «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى بولدى» دەگەن 1925 جىلى كودەك مارالباي نارىنقول تۇزكول بولىستىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەگەن.

1929-1930 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى مەن استىققتى، ءتورت تۇلىك مالدى كۇشتەپ تارتىپ الۋ كەساپاتىنان حالىق جاپپاي اشارشىلىقتىڭ قايعىلى كەزەڭىنە تاپ بولادى. وسى اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ قارا بورانى مەن اۋىر قىسىمىنا شىداماعان ءبىر ءبولىم ەل شەكارا اسۋعا ءماجبۇر بولدى. سىرتقا اۋعان ەلمەن بىرگە اقىن كودەك وتباسى دا 1930 جىلدىڭ كۇزىندە ارعى بەتكە ءوتىپ، قازىرگى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ اقدالا دەگەن جەرىنە بارىپ قونىس تەبەدى. ول كەزدە بالاسى ايتۋعان ءالى ءۇش جاسقا تولماعان ەدى. العاش كەلگەندە ءبىردى-ەكىلى مىنىستىك كولىگىنەن باسقا مال دا، دۇنيە-مۇلىك تە بولعان جوق. ويتكەنى ءوز وتباسىنا جەتەرلىك مالى مەن مۇلكى، باسىنداعى ءۇيى سول قالپىندا جۇرتتا قالىپ قويعان بولاتىن. كەلىسىمەن بەتكەيگە سۇيەپ جەر ءۇي قازىپ، توبەسىن ءشوپ-شالاڭمەن جاۋىپ كىرىپ العان ەدى.

مۇنى اقىننىڭ «تىشقان» دەپ اتالاتىن، قىتايعا بارعاننان كەيىنگى جازعان العاشقى ولەڭى دە دالەلدەيدى. ءبىر كەزدەرى ەلىنىڭ الاقانىندا الپەشتەنىپ، سىي-قۇرمەتىنە بولەنگەن، بالەندەي باي بولماسادا، «ىشكەنى – الدىندا، ىشپەگەنى – ارتىندا» تۇرمىس كەشىرگەن كودەككە بۇل كۇن كورىس وتە اۋىر تيەدى.

«ءبىز كوشىپ اقدالاعا كۇزدە كەلدىك،
بۇرىننان جەرگىلىكتى حالىقپىز دەپ،
تىشقان دا ارالاستى بىزگە كەلىپ...
راس ءبىر ارۋاق اتقىر «حالىق» ەكەن،
بارلىعىن زالالىنىڭ بىلمەپ ەدىك
ءبىر قاپتاي جاساپ العان تارىمىزدى
ءجۇرىپتى تاسىپتى دا كۇندە كەلىپ،
جۇرگەنىن ونىڭ نە قىپ بايقاماپپىز،
ەمەس قوي اقىلداسقان بىزگە كەلىپ!
اۋەلى ونان ارى ەرەگەسىپ،
قاشىردى بەرەكەسىن ىنگە كومىپ.
اپىراي، قورلىعىنىڭ وتكەنىن-اي،
ۇيىقتاتپاي قاپتى تەسكەن تۇندە كەلىپ!..»  – دەپ، ءبىر قىس مازاسىن العان تىشقانمەن ايتىسىپ شىعادى.

بىلاي قاراعاندا، بۇل ولەڭ انشەيىن ءبىر كۇلكى ءۇشىن شىعارىلعانداي بولعانىمەن، شىندىعىندا بۇرىنعى ومىرىمەن سالىستىرۋ ماقساتىندا، وكسىپ وتىرىپ جازعان ولەڭ ەدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە 1936 جىلدىڭ كوكتەمىندە كودەك بەلگىسىز ءبىرتۇرلى اۋرۋعا تاپ بولادى. بۇل اۋرۋ اۋىرعاندا كەنەتتەن سۇيەك-سۇيەگى قاقساپ، ارتىنشا ونە-بويىن قىزىل بورتكەن قاپتاپ كەتەدى. حالىق ەمشىلەرىنە كورىنىپ ەمدەلگەنىمەن ءونىمى بولمايدى. وسى كەسەلدىڭ سالدارىنان بارعان سايىن جۇدەپ السىرەي بەرەدى. 1937 جىلدىڭ ءساۋىرايىندا ەڭ ارتىق كورەتىن سۇيىكتى ۇستازى، رۋحاني دوسى جۇسىپبەك قوجا شايحىسلام دۇنيەدەن وتەدى. ءوزى اۋىرۋدان ابدەن سالدىراپ، كۇيى ناشارلاعان كودەككە بۇل اۋىر تيەدى. كوپ ۋايىم شەگەدى. مامىر ايىندا وقىستان الماستى قاتە ىستەتكەندىكتەن ومىرمەن ماڭگىلىككە قوشتاستى. ارتىندا اڭىراپ ومىرلىك جان سەرىگى ءمانىم اپا مەن شىرىلداپ توعىز جاسار جالعىز ۇلى ايتۋعان قالادى. بىراق ەل-جۇرتى ولارعا جەتىمدىك كورسەتپەيدى. اناۋ ءبىر كەزدە قىزاي ەلىنىڭ دانا ۇلى، اقالاقشى (بولىس) دارۋباي: «الباننىڭ شەرلى ۇلى» دەپ باعالاعان كودەك مارالباي قايتىس بولعان سوڭ ات جەتەر جەردەگى البان مەن قىزاي جانە سۋاننىڭ ادامدارى جىل ۋاعىنا دەيىن باتا وقىپ، ءىزىن سۋىتپايدى. اس-سۋىن دا اسا مولشىلىقپەن وتكىزەدى. تۋىن جىعىپ، تۇلىن تۇسىرگەننەن كەيىن «كوكەڭنىڭ ولەڭدەرىن كوشىرىپ الايىق» دەپ سۇراۋشىلار كوبەيەدى. العانداردان الۋشىلار دا كوبەيەدى. ءسويتىپ اقىننان قالعان ولەڭ-جىردىڭ باسى بىرىكپەي ەلگە تارالىپ كەتەدى. وسىدان بىلاي  كودەك ولەڭىن جاتتاپ، جيىن-تويلاردا جاتقا ايتۋشىلار كوبەيەدى. ەل، ىشىندە «كوكەڭ ايتقانداي» اقىننىڭ ولەڭ جولدارىن ماقال-ماتەل رەتىندە كەلتىرىپ سويلەۋشىلەر دە كوبەيەدى.

«جاس ءوسىپ، جارلى بايىماي ما» دەگەندەي كودەك اقىن قايتىس بولعاندا توعىز جاسىندا قالعان ايتۋعان ەسەيىپ، وڭ-سولىن تانىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ ەل اراسىنا تارالىپ جۇرگەن مول حالىق مۇرالارىن جيناي باستايدى. اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن قاريالاردى ىزدەپ تاۋىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. وسىلاي كوپ ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا اكەسى كودەكتىڭ 7-8 تولعاۋ، داستانى مەن قىرىۋار ۇزىن-قىسقا ولەڭدەرىنىڭ، 20 عا تارتا داۋىس (جوقتاۋ) جىرىنىڭ نەگىزىن جيناقتاپ وعان مۇراگەرلىك ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە اكە جولىن قۋالاپ توي-جيىنداردا ءبىر كەز ايتىس اقىنى بولادى. ول تەك ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ ولەڭ-جىرلارىن جيناۋمەن قاتار سول زامانداعى ارعى-بەرگى بەتىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ، ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭ-جىرلارىن جاتتاپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى. تاڭجارىق پەن قويدىم اقىن تۋرالى دا كوپ ىزدەنىستەر جاسايدى. 1930 جىلدارى نارىنقولدان قىتايعا وتكەن قارتى بار، جاسامىسى بار، جاسى بار بارىنە جولىعىپ، «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» نارىنقولدا بولعان، بولماعاندىعىنا تولىق كوز جەتكىزەدى. جانە ول تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازادى.

سۋرەتتە: كودەك مارالباي ولەڭدەرىنىڭ كوشىرمەسى كوزدەن كەشىرىلۋدە. سولدان وڭعا قاراي: تالعات ءتالىمۇلى، ايتۋعان كودەكۇلى، ءازىمباي مىرزاعاليۇلى، توقتاسىن بايسالوۆ.

ايتۋعان كودەكۇلى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ ۇزىنبۇلاق، اعدالا، تالدىساي مەكتەبىندە 40 جىل مۇعالىم بولىپ، قۇرمەتپەن دەمالىسقا شىعادى.  ا.كودەكۇلى مەكتەپتە ساباق بەرۋ مەن بىرگە قازاق ادەبيەتىنە، اسىرەسە اكەسى كودەك ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساپ، تۇشىمدى ويلار ايتىپ جۇرگەن قالامگەردىڭ ءبىرى بولاتىن. ايتۋعان قاريا 2007 جىلى ومىردەن وزعانىمەن، ونىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇرالارى قازاقتىڭ رۋحانياتىنا قوسىلعان ولجا دەپ بىلەمىز. ونىڭ «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى تۋرالى» دەگەن بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگى وسى سوزىمىزگە دالەل. اۆتور ماقالاسىندا «تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسقان با؟»، «قالاي ايتىسقان؟»، «تاكەڭ نە ءۇشىن تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسىن «1931 جىلى قىركۇيەك ايىندا، كۇنەستىڭ ادۋىنگەر جايلاۋىندا «ىرىمبەكتىڭ كەشكى ولەڭ تويىندا» قايتا جازعان؟»، «قويدىم كىم ەدى؟» دەگەن سۇراقتار قويۋ ارقىلى، وعان سول زامانداعى بىرنەشە تاريحي وقيعانى كولدەنەڭ تارتىپ دالەلدەيدى. جانە تاڭجارىق پەن قويدىم تانۋشىلار ايتىپ جۇرگەندەي «قويدىم اتاقتى اقىن ەمەس، جاي ولەڭشى ايەل» دەگەن قورتىندى شىعارادى.

ارينە، ماقالانى وقىعان سوڭ بۇعان كەلىسەتىن، كەلىسپەيتىندەر دە تابىلاتىنى انىق. بۇل تاقىرىپ مۇنىمەن توقتامايدى، ءالى دە ارى قاراي تەرەڭدەتىلە زەرتتەلە بەرەتىنى اقيقات... سوندىقتان قارسى ماقالا جازعىشتار بولسا عىلىمي، ساليقالى پىكىر ايتۋعا تىرىسادى دەپ سەنەمىز.

ايتپاقشى، ا.كودەكۇلىنىڭ وسى ماقالاسى شىنجاڭدا جاريالانعاندا قارسى ماقالا جازعان قالامگەرلەر كوپ بولعان ەكەن، ەگەر قولدارىڭىزدا وسى اۆتورلاردىڭ ماقالاسى بار بولسا، ونىڭ جاريالانۋىنا قول ۇشىن بەرسەڭىزدەر جاقسى بولار ەدى. ويتكەنى، قالىڭ وقىرمان كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس، كىمنىڭ دالەلدى باسىم، كىمنىڭ دالەلى ءالسىز، كىمنىڭ پىكىرى عىلىمي، كىمنىڭ پىكىرى جۇيەسىز ەكەدىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزەر ەدى. سودان بارىپ وسى ماقالادا ءسوز بولعان جاعدايدىڭ تاريحي ارتقى كورىنىسىنىڭ انىق-قانىعىنا، اقيقاتىنا بىرگە كوز جەتكىزگەن بولار ەدى.

ەندى ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ اتالعان ماقالاسىنا كەزەك بەرەيىك.

قۇرمەتپەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

«تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» تۋرالى

تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسقان با؟ قالاي ايتىسقان؟ تاكەڭ نە ءۇشىن تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسىن «1931 جىلى قىركۇيەك ايىندا، كۇنەستىڭ ادۋىنگەر جايلاۋىندا «ىرىمبەكتىڭ كەشكى ولەڭ تويىندا» قايتا جازعان»[1]. بۇل كوپشىلىك بىلۋگە ءتيىستى، تاريحي استارلى سىرى، قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلە. الدىمەن بىرقانشا قالامگەردىڭ قويدىم تۋرالى ايتقاندارىنان ءۇزىندى (تسيتاتا) الايىق: زەرتتەۋشى ورەكەڭ (ورازانباي ەگەۋباەۆ): «تاڭجارىق اقىننىڭ ايتىستارىنىڭ تۋىلۋ تاريحى وتە قىزعىلىقتى. تاڭجارىق اقىن ەرجەتكەن كەزىندە كەز-كەلگەن اقىندارمەن ايتىسا بەرگەن، رۋىنان، ايماعىنان اقىنداردى قىرقاي جەڭگەن. ەل-جۇرتقا اتى شۋلى اقىنداردى ادەيى ىزدەپ بارىپ ايتىسقا تۇسكەن»[2].

«تاڭجارىقتىڭ ارىپتەسى، كەرەمەت ايتىس سايىسكەرى قويدىم ايەل زاتى بولا تۇرسا دا، ءوز كەزىندە قازاق دالاسىندا، تاڭجارىقتان باسقا ەشكىمنەن جەڭىلىپ كورمەگەن وت كوزدى، وراق ءتىلدى وتكىر دە، تاپقىر اقىن بولعان كىسى»[3].

«قازاقستاننىڭ تالدىقورعان وبلىسىنىڭ بۇكىل وبلىستاعى اقىندارىن تيىپ جۇرگەن قويدىم ەسىمدى اقىن ايەلمەن ايتىسىپ ونى جەڭەدى»[4].

وسى ۇزىندىلەردەن قازاقتىڭ ايتىس تاريحىندا قويدىم سىندى ءبىر الىپتىڭ بولعاندىعى، تاڭجارىقتىڭ «حح عاسىردىڭ ماڭداي الدى اقىنى» بولۋىنىڭ الىپتى الىپ ۇرعاندىعىمەن دە بايلانىستى ەكەندىگى تەك وسى ءۇش ۇزىندىدەن عانا ەمەس، تاڭجارىقتى زەرتتەگەن كوپ ماقالالاردان كەزىكتىرۋ قيىن ەمەس.

ەندەشە، قويدىم كىم ەدى؟

ەندەشە، قويدىم كىم ەدى؟ قويدىم دارۋبايقىزى، ەلى البان، البان ىشىندە الجان رۋىنان. 1897 جىلى نارىنقول (مۇڭعۇلكۇرەنىڭ ءور تەكەسىمەن ىرگەلەس وتىرادى) اۋدانىندا تۋىلعان. 1921 جىلى البان ەلى ىشىندەگى «قۇرت بوبەكتىڭ» ءبىرى بايسەيىت رۋىنىڭ جىگىتى بىرجانمەن ۇيلەنگەن. 1930 جىلى مەرگەنباي باتىردىڭ (قۇسىق رۋى) باستاۋىمەن ءور تەكەستىڭ شەگىرتى دەگەن جەرىنە قونىستانعان. 1932 جىلى بىرقانشا تۇتىنمەن بىرگە قويدىم وتباسى كۇنەسكە كوشىپ بارىپ ءۇش جىل مەكەندەيدى. 1934 جىلى تەكەس اۋدانىنىڭ شولاقتەرەك دەگەن جەرىندە ەكى جىل مەكەندەپ، 1937 جىلدارى شەگىرتى – قاراسۋىنا قايتا كوشىپ كەلەدى. 1943-1944 جىلعى قالىڭ سۇزەكتە قويدىم قايتىس بولادى. سۇيەگى باس قاراسۋدا، ورنى بەلگىسىز.

قويدىم اتاقتى ايتىس اقىنى ەمەس. ادەتتە تويدا ولەڭ ايتاتىن ايەل بولۋى ابدەن مۇمكىن. تاڭجارىقپەن ادەتتەگى تويدا ادەتتەگىدەي ايتىسقانى دا شىندىققا جاقىن، ولاي بولاتىنى تاڭجارىقتى وقىتقان ناعاشىسى بيەكە رۋى مەن بايسەيىت رۋى تۋىس بولىپ كەلەدى دە، قويدىم تاڭجارىققا جەڭگە بولاتىندىعى تابيعي. ءبىر ءورت ءتىلدى جاس جىگىتتىڭ ولەڭ سۇيەر ەلدىڭ جاستارىمەن جاقىنداسۋىن دا شەتكە قاعۋعا بولمايدى. ال تاڭجارىقتىڭ قامقورشىسى مەرگەنباي باتىردىڭ رۋى دا بيەكە رۋىمەن ءبىر دوسالى تۋىس بولىپ كەلەدى. وسىنداي ىلىك-شاتىستىق، تاڭجارىققا قويدىم جونىندە جاقسى اسەر بەرۋى شەتكە قاعار جايت ەمەس. بىراق بۇل اراداعى ماسەلە ىرگەلەس الماتى وبلىسى، ءتىپتى تالدىقورعان وبلىسىنداعى قازاق اراسىندا تاڭجارىق جازىپ شىققان باسقا قازىرگە دەيىن ەل اراسىندا قويدىمنىڭ اقىندىعى جونىندە ەشبىر سىبىس بولعان ەمەس.

كەرەمەت ايتىستارداعى ۇشقىر، تاپقىر، وتكىر ءسوز، كوڭىلگە سول مايداندا ۇيالاپ، اقىل-ويدان كەتپەستەي بولىپ ورىن الىپ قالاتىن. كەرەگەنىڭ جانىنان جاتتالىپ، دۇيىم ەلگە تارالاتىن. مىنە بۇل قازاق ايتىسىنىڭ شىن ەرەكشەلىگى. البان ەلىنەن وتكىر ءتىلدى اسەل دەگەن ايەل شىققان، باعاشار نارىنباەۆ سەكىلدى قالامگەرلەر گازەت-جۋرنالدارعا «اسەل مەن جۇلمابايدىڭ ايتىسى»، «اسەلدىڭ جانبابا جارتىبايمەن ايتىسى»، «اسەلدىڭ شەرنيازبەن ايتىسى، ت.ب. جاريالاپ ءجۇر. بۇلار ءارى قىزىق، ءارى سول ادامنىڭ حاراكتيرى، ءارى سول ادامنىڭ  سيپاتى. ەندى اسەلدىڭ شەرنياز اقىندى قالاي جەڭگەنىنەن مىسال كەلتىرەيىك: «اسەلدى قازاق جەڭە المادىڭدار، مىقتى بولسا مەنىمەن ايتىسىپ كورسىن» دەپ اسەلدىڭ تۇسىنا كەلە سالىپ:

«اكەم سارت، شەشەم قازاق تۋدىم بۋدان،
جاسىمنان اقىن ەدىم ولەڭ قۋعان.
ەكى ۇلتتان قوسىلىپ، قورىتىلىپ،
ەرەكشە ارعىماقپىن ارتىق تۋعان»، – دەپ، دەسىمەن باسپاق بولعاندا، اسەل ءوز ءسوزىن ۇستاپ:

«اكەڭ سارت، شەشەڭ قازاق تۋدىڭ بۋدان،
قالمادىڭ ولەڭ ىزدەپ توي مەن داۋدان.
نەسىنە ماقتان ەتىپ ايتا بەردىڭ؟
ەسەككە بيە قوسسا قاشىر تۋعان»، – دەپتى. وسى كەزدە شەرنياز ورىنان تۇرىپ، ەتەگىن قاعىپ كەتىپ قالىپتى.

قۇلجا اۋدانىنداعى مەشپەت اقىنمەن تاماشانىڭ، ماقسۇت اقالاقشى مەن جاس بالدىز قىزدىڭ قاعىستارى دا سول مايداننان الىنىپ، ەل اۋزىندا جاتتالىپ قالدى. بىراق قويدىمنان تيتتەي ءسوز قالعان جوق. تاڭجارىق اقىندى كوتەرمەلەۋ ءۇشىن قويدىمدى جوعارىداعىداي جالعان ماداقتاۋ ۇيات!

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

تاڭجارىق پەن قويدىم قاشان، قاي جەردە، كىمنىڭ اۋىلىندا ايتىسىپ ەدى؟

قازاقستاندا «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» دەگەندى زەرتتەپ باسپاعا ۇسىندىم دەپ جۇرگەن ادامنىڭ ءبىرى – تىلەۋجان ساقالوۆ («تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» دەگەننىڭ قىتايداعى نۇسقاسى (ۆاريانت) مەن قازاقستان نۇسقاسىنىڭ جەڭۋ-جەڭىلۋ ماسەلەسىندە ۇقساس ەمەس ەكەندىگىنە كوڭىل ءبولىڭىز! تىلەۋجان نۇسقاسىندا قويدىم باسىم كەلەدى دە، «جەڭسەڭ دە، جەڭىلسەڭ دە جول سەنىكى» دەپ شاپان جابادى بولىپ اياقتايدى، ال بىزدە (قىتايدا) مۇلدە جەڭگەن دەگەن جەلىك ءسوز باسىم). مەن بۇل تۇيىندە مىنانى اشالاپ كەتكىم كەلەدى، اباي ايتقانداي «قازاقتى كوكتەتپەي جۇرگەن رۋشىلدىعى». مەن دە وسى تار رۋشىلدىق الاشتى ارانداتىپ جۇرگەن جەگى قۇرت «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» دا كەيدە وسىنداي پاسىق يدەيانىڭ جەتەگىندە مايدانعا شىققان با ەكەن» دەپ سەزىنەمىن.

تىلەۋجان ءور تەكەستىك، ەلى البان. ول قازاق حالقىنىڭ وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ادەبيەت جانە كوركەمونەر ىستەرىنە از بولماعان ەڭبەك سىڭىرگەن اياۋلى، الىمدى، ازاماتتاردىڭ ءبىرى. بىراق تار ءورىستى رۋشىلىق ونى دا شارپىماي قالماپتى. قازىر تىلەۋجان ول دۇنيەلىك. سولايدا ءىستىڭ شىن سىرىن ايتپاۋ مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا دا اۋىر. 1988 جىلى تىلەۋجان اۋىلىمىزعا تۋىسشىلاي كەلگەندە، ءوز ۇيىمدە سىرلاسىپ وتىرىپ: «تىلەۋجان، ساعان نە بولعان؟ قويدىم تۋرالى قۇيداي سىپىردىڭ-عوي! تاڭجارىق پەن قويدىم نارىنقولدا قاشان، قاي جەردە، قالاي، كىمنىڭ اۋىلىندا ايتىسىپ ەدى؟ سەن كىمنەن ەستىپ ءجۇرسىڭ؟ سەنى تاڭجارىقتى زەرتتەپ ءجۇر دەيدى، زەرتتەۋ – شىندىق بولادى ەمەس پە؟» دەپ كەيىستىك ءبىلدىردىم. ول: «وي، اعا-اي! ءازىر ەكى مەملەكەتتە دە تاڭجارىق جونىندە زاڭعار، زاڭعار باعالار بەرىلىپ جاتپاي ما؟ قويدىمدى تاڭجارىقپەن بىرگە بارلىعى ءىرى اقىن دەيدى. قويدىم ءبىزدىڭ جاقىنىمىز (تىلەۋجان قايىن بولىپ كەلەدى. قۇسىق مەرگەنباي باتىردىڭ جاقىن تۋىسى). ول الدەقاشان قايتىس بولدى. قىزايدان شىققان مىقتىلار اقىن دەسە، مەن اقىن ەمەس دەسەم بولا ما؟ قىزايدان اقىن شىققاندا الباننان اقىن شىقسا نە بولىپتى؟ تاڭجارىقپەن ايتىسقان دەلىنسە دەلىنە بەرسىن» دەپ كەيىگەندەي راي ءبىلدىردى. مەن ەندىگارى ۇيىمە كەلگەن قوناقپەن ايتىسا بەرۋدى راۋا كورمەدىم. مەنشە جالعىز تىلەۋجان ەمەس، ءبىر توپ ءۇمىتتى، ەل جۇگىن ارقالار دەگەن ازاماتتارىمىزدا تىلەۋجان ويلاعان ويدان ارىلا الماي ءجۇر. «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» تۋرالى بەينە ءتۇرسىنالى ىرىسكەلديەۆ ايتقانلاي: «زامانداستارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تاكەڭ قويدىممەن، ۇلجالعاسپەن ايتىسارىندا ءوزى زەرتتەپ جازىپ شىققان ەكەن» دەگەن سوزىنە نانامىز»[5].

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

نە ءۇشىن تاكەڭ «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىن» 6 جىلدان كەيىن جازدى؟

نە ءۇشىن تاكەڭ «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىن» 6 جىلدان كەيىن «1931 جىلى قىركۇيەك ايىندا، كۇنەستىڭ ادۋىنگەر جايلاۋىندا، ىرىمبەكتىڭ كەشكى ولەڭ تويىندا» قايتا جازىپ شىققانىن وقيدى؟ مەن مۇندا تاريحي سىر بار ەكەنىن ەسكەرتە كەتكىم بار. بۇل سىردى اشۋ «تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسى» دەگەننىڭ قالاي شىققانىن كەيبىر تاريحي وقيعالاردى سويلەۋ ارقىلى وقىرمانمەن ورتاقتاسۋعا تۋرا كەلەدى.

1916 جىلى قىرعىننان امان قالعان البان ەلىنىڭ ەستى ازاماتتارى مەن باتىرلارى 1926 جىلدان باستاپ باس قوسىپ، قۇپيا اقىلداسىپ، تاعى ءبىر ويراندى قىرعىننىڭ بارلىعىن سەزەدى. ولار ىلە وڭىرىندەگى قازاقتار قونىستانعان رايوندارعا استىرتىن وكىل جىبەرەدى. ويتكەنى البان ەلىنىڭ باسشىلارى ول كەزدەگى قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءتۇزىمى ۇقساس ەمەس، قاشىپ بارساق قايتا ايداپ بەرمەيدى دەپ توپشىلادى. سوڭعى امالياتتا ء(ىس جۇزىندە) ولاردىڭ توپشىلاۋى مەن جوسپارىن راسقا شىعارادى. ولار وكىلدەردى ءۇش بولىككە ءبولىپ، ىلەنىڭ ءۇش وڭىرىنە اتتاندىرادى.

ءبىرىنشى باعىتتاعىسى، الباننىڭ ۇلكەن رۋى بوزىمنىڭ وكىلى بولعان وقاس دەگەن ادام قاسىنا ادام الىپ، ءور تەكەس (مۇڭعۇلكۇرە) پەن تەكەستى (قىزىلكۇرەنى) ارالايدى. مۇندا 6 بولىس البان (اقالاقشى) بۇرىنىراق كەلىپ وتىراقتاسقان، قىزاي رۋلارى ارالاس قونىستانعان بولاتىن. بۇل وكىلدەردى البان، قىزايدىڭ بارلىعى قىزۋ مەرەيمەن قارسى الادى.

ەكىنشى توپتاعى وكىلگە ايت – سۇيىندىك ەلەۋسىز باتىر قاسىنا ەكى ادام ەرتىپ توعىزتاراۋداعى دارۋباي اقالاقشىمەن تىلدەسىپ كەلىسەدى.

ءۇشىنشى توپتاعى وكىلدىككە الباننىڭ دوسالى – قۇسىق رۋىنان مەرگەنباي باتىردى كۇنەس ەلىنە بارۋعا بۇيىرادى. ول قاسىنا شۇيكە ارىنبەكتى اتقوسشىلىققا الادى. سەبەبى، ارىنبەك اۋىلى 1916 جىلى ۇركىندە كۇنەسكە بارىپ پانالايدى. ساساننىڭ نۇپتەبەك دەگەن بالاسى ارىنبەكتىڭ قارىنداسىن الادى. 1923 جىلى نۇپتەبەك ولگەن سوڭ، ەركىنبەك امەنگەر بولادى. ولار وسىنداي قۇدا-جۇراتتىق بايلانىستان پايدالانىپ، الباننىڭ 6 اقالاقشىسىنا حاتشى بولىپ جۇرگەن شۇيكە تويىنباي دەگەن پىسىق جىگىتتى تەكەس شيلىوزەكتەگى اقالاقشى ناقىسبەكتەن سۇراپ الىپ، ەرتىپ بارادى. تويىنباي كۇنەستەگى بۇكىل قىزاي ەلىنە تانىمال جىگىت بولعاندىقتان قىزاي ەلى قارسى الادى. ولار الدىمەن تاڭجارىقتىڭ رۋى بولاتىن الپىسباي، ىسلامقان اقالاقشىلارمەن كەلىسەدى.

ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن بۇل ەل باسىلارى «ءتۇبى بىرگە كەتپەيدى، تۇلەنى بىرگە تۇرتپەيدى» دەسىپ، «كۇنەسكە مىڭ ءتۇتىن سيعىزامىز» دەپ ۋادەلەسەدى. ال ساسان اۋىلىنا ارىنبەك ءوزى بارىپ قايتادى. وسى بايلانىستا الپىسباي اقالاقشى مەن سۇلەيمەن زاڭگى تاڭجارىقتى مەرگەنباي باتىرعا اماناتتايدى. «ساساننىڭ بايگە كوگىن تاڭجارىق ءمىنىپ كەتكەندىگى ءۇشىن، ساسان اۋىلى سادىنى (تاڭجارىقتىڭ رۋى) شاۋىپ الامىن دەپ پالە سالادى. اراعا ادام ءتۇسىپ ءجۇرىپ سادى رۋى شاڭعا دەگەن باي سىبەنىڭ جىلقىسىنان بەس بەستى تاڭداپ الىپ بەرەدى، ءبىر بەستىنىڭ باعاسى 6 تانا بولىپ، سادى رۋى 30 تانا تولەم تولەتتىڭ. ەندى بايگە كوك تاڭجارىققا ءتان بولادى. تاڭجارىق تا، بايگە كوكتە سىزگە امانات جوعالىپ كەتپەسىن» دەيدى.

الپىسباي مەن سۇلەيمەننىڭ ءسوزىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن مەرگەنباي باتىر تاڭجارىعىن دا، بايگە كوگىندە ءوز قامقورلىعىنا العان، تاڭجارىقتىڭ وقۋ، سەرىلىك قۇرۋ بارىسىن مەرگەنباي باتىردىڭ قامقورلىعىمەن البان ەلىندە ەركە جۇرگەن بولاتىن (مەرگەنباي تاڭجارىققا ناعاشى، قۇسىق، بيەكە رۋلارى قىز الىسپايدى). عاجابى وسىنداي ەل ىشىندە «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ» ايتىسىنان ءىز قالماۋى قويدىمنىڭ توپ جارعان اقىن ەمەس ەكەنىن تولىق دالەلدەيدى.

قازاق ەل باسىلارىنىڭ بەرىك ىنتىماعى ناتيجەسىندە 1929 جىلدان باستاپ، ەل جاسىرىن قاشىپ وتە باستايدى. بىراق قاتتى قىرعىنمەن وتكەننەن كەيىن دە بۇلاپ-تالاۋعا ۇشىرايدى. وسىدان كەيىن 1930 جىلدىڭ باسىندا ەل باتىرلارى باس قوسىپ رەسىمي قۇرالمەن قورعاپ كوشۋگە كەلىسەدى. جانىبەك جاقىپبەردى باتىر باستاعان قۇرالدى قوسىن قالجات شەكاراسىنان; مەرگەنباي باتىر ءور تەكەس (مۇڭعۇلكۇرەنىڭ), سۇمبە شەكاراسىنان ءۇيسىن تاۋىنىڭ باتىسىنداعى قاساڭ تاۋىمەن جانە بايىنعولدىڭ باسىمەن (حان-ءتاڭىرى شوقىسىنىڭ الايعىر - سايقال اڭعارىنىڭ باسىمەن) ەلدى قورعاپ امان وتكىزەدى. مەرگەنباي ءۇش باعىتتاعى بوسقىندارعا بىردەي باسشىلىق ەتىپ، قارسى جاعىن قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ اتاعى جەر جارادى. 1931 جىلى ءبىر موڭعول توناۋشىنىڭ جاسىرىن تۇرىپ اتقان وعىنان قازا تابادى. 1930 جىلى سۇمبە شەكاراسىنان وتكەن دوسالى رۋىنىڭ ىشىندە وسى قويدىم دا بار ەدى. (دوسالى، بيەكە، بايمەن، ەسەن-امان، بايسەيت، بولىپ بولىنەدى. مەرگەنباي قۇسىق رۋى).

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

تاكەڭنىڭ ايتىستى جازۋىنا كودەكتىڭ «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» اتتى تولعاۋى سەبەپ بولعان

اكەم كودەك اقىن بوسقىن ەلدىڭ مۇڭىن، جوعىن جوقتاپ كوپ ولەڭ شىعاردى. حالقى حان كوتەرىپ، بارعان جەرىندە «كوكەلەپ» ولەڭدەرىن جالپاق ەلگە تاراتتى. 1931 جىلى كوكتەمدە، كوكەم كۇنەسكە قونىستانعان ەلدىڭ جاعدايىن ۇعىسۋ ءۇشىن دارۋباي اقالاقشىنىڭ اۋىلىنان اتتانىپ كۇنەسكە بارادى. ونىڭ ۇستىنە ساسان اۋىلى البان ەلىمەن قان قۇدا، سوندىقتان ءارى بىلىكتى اۋىل، ءارى قۇدا-جۇراعات اۋىل، بىراق بارعان سوڭ كوڭىلى تولماي، اتاقتى «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەگەن تولعاۋىن شىعارعان بولاتىن. ولەڭ ساحارانى جايلاعان قاراڭعىلىق پەن ەزگىنى، ناداندىقتى سوزبەن ابدەن تۇيرەگەن بولاتىن. ول كەزدە دە ەل ءىشى قايدان تەگىس بولسىن! بۇدان باسقا دا باسىنا كۇن تۇسكەن تۋىستارىنا كەڭ ەتەگىن جايىپ، ەلدىڭ ەلدىگىن كورسەتكەن ازامات ەل باسشىلارى، ازاماتتارى دا از ەمەس ەدى. مىنە بۇلاردىڭ وكىلدەرى دارۋباي، جابىقباي، ىسلامقان، الپىسباي، ناقىسبەك، ءالىمجان سەكىلدى ارىستار «ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشكەن زاماندا»، «الباننىڭ قىزى ارازان» دەپ كۇلمەستەن، حالىقتىڭ كۇيزەلىسىنە كۇڭىرەنە ءبىلدى. ىرگەسىنە وتىرعىزىپ اشىنا اينالىپ، توعىنا تولعاندى. ولار تۋرالى دا حالىقتىڭ اقىنى بولعان اكەم كودەك كوپتەگەن ولەڭ شىعارىپ، حالىق ءومىرىن جىرلارىنا ارقاۋ ەتتى:

«قىزىرلى قىزاي ەلى نايمانداعى،

نايمان شالدىڭ وڭاي ما شالعان شاعى.

كەلىنى اقىل-ويلى نىساپتى بوپ،

ءۇزىلىپ سىنعان ءومىر جالعانعانى.

نايماننىڭ ءبىر بۇتاعى قىزاي ەلى،

ىلە ءوڭىرىن قونىس قىپ ايلانعانى.

قىزايدىڭ ءبىر اۋىلى ءسورتى اۋىلى،

الىسقا اتى جەتكەن شالعايداعى.

داۋىسىن دارۋبايدىڭ ەستىپ ءجۇرمىز،

كەگەنگە سەيەز بي بوپ بارعانداعى.

قاق جارىپ قارا قىلدى بيلىك ايتقان،

ادىلدىگىن قولداعان البان جاعى».

بىراق ماقسۇت اقالاقشى پەندەشىلىك ەتىپ ءوزىنىڭ حاتشىسى تاڭجارىققا «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەگەن تولعاۋعا جاۋاپ جاز، ودان كەك الۋ كەرەك دەپ تۇيەدى. تاڭجارىق تا ماقسۇتتان قورىتتى ما جوق، ءوز بىلگەن ورەسى سولاي بولدى ما؟ «تاڭجارىق پەن قويدىم ايتىسىن» جازىپ شىعادى جانە ونى «ىرىمبەكتىڭ كەشكى ولەڭ تويىندا» ايتىپ، سوڭىنان اكەم كودەككە جولداپ جىبەرەدى. اكەم كودەك «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭ جازىپ ونى جولداماقشى بولىپ وتىرعاندا، سول كەزدەگى قۇلجاداعى قازاق-قىرعىز ۇيىشماسىنىڭ قىزمەتشىسى قاناپيا اكەمە سالەم بەرە كەلگەندە، اكەم وعان «جاۋاپ حاتتى» كورسەتەدى. قاناپيا: «كوكە، تەك تاڭجارىققا جىبەرگەنىڭىزبەن جۇرت ەستىمەي قالادى. ودان دا قىزايدىڭ بىلەرمەندەرىنە جىبەرىڭىز» دەپ ءوز قولىمەن ءۇش نۇسقا ەتىپ كوشىرىپ، قايتارىندا الا كەتىپ جابىقباي اقالاقشى مەن دارۋباي اقالاقشىعا ءبىر نۇسقادان بەرەدى. جابىقباي اقالاقشى قۇلجادا تاڭجارىقتى شاقىرىپ الىپ: «جاۋاپ حاتقا» قالاي جاۋاپ بەرگىڭ بار؟ ءبىز سەنى كودەك اقىنمەن بەتپە-بەت ايتىستىرساق قالاي؟» دەپ سۇرايدى. تاڭجارىق: «جازباشا حات ارقىلى ايتىسامىن، بەتپە-بەت ايتىسا المايمىن» دەيدى.

جابىقباي اشۋلانىپ: «ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا يت قوسپاي ءجۇر، وتىرىكتەن جاساعان نارسەڭدى ەندىگارى بىقسىتپا!» دەيدى. «جاۋاپ حات» كوكەمنىڭ «كودەك» اتتى جيناعىنا كىرگەن. ال سودان كەيىن تاڭجارىق ءوزى قاشان قايتىس بولعانشا «جاۋاپ حاتقا»، جاۋاپ حات قايتارعان جوق. «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» ءىس-جۇزىندە البان – قىزايداعى ەكى ءىرى اقىننىڭ ايتىسى بولىپ تابىلادى.

عىلىم – شىن نارسە. تاڭجارىقتانۋ عىلىمىن جاساۋ بۇكىل وتاننىڭ، بۇكىل ەلدىڭ يگىلىكتى ءىسى. بىراق قۇم ارالاسقان توپىراقتان تام تۇرعىزۋعا بولمايتىنى سياقتى، عىلىمنىڭ دا تازالىعى عىلىمنىڭ دامۋىنا پايدالى. ونىڭ ۇستىنە ەل بىرلىگى مەن مۇددەسىن قورعاعان جوعارىدا اتالعان ارىستاردىڭ ارۋاعى الدىندا ءىستىڭ شىن سىرىن ايتپاۋ، سوڭعى ۇرپاقتى دۇرىس جولمەن تاربيەلەۋگە نەمقۇرايدى قاراۋ كودەك اقىننىڭ بالاسى بولىپ وتىرعان ماعان اۋىر كۇنا سەزىلىپ وسى ماقالانى جازدىم. وقىرمانداردىڭ فاكتى مەن قيسىنعا قۇرمەت ەتەتىنىنە سەنەمىن.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. [1]،[2] ورازانباي ەگەۋباەۆ. «حح عاسىردىڭ ماڭداي الدى اقىنى»، «ىلە ايدىنى»، №4, 1998 ج. 68, 70 بەت.
2. تاۋقيدەن رامەنۇلى. «تاڭجارىقتىڭ ارىپتەسى قويدىم جايىنداعى دەرەكتەر»، «ىلە كەشى» گازەتى، 19-تامىز، 1998 ج. 4- بەت.
3. قابىل وسپانۇلى. «نە جازساق تا يگەرىپ الىپ جازايىق!»، «شۇعىلا» جۋرنالى، №4, 1998 ج. 105-بەت.
4. ءتۇرسىنالى ىرىسكەلديەۆ. «اقىن وبرازى جانە جاسامپازدىعى جايلى». «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، №4, 1998 ج. 28-بەت.

ايتۋعان كودەكۇلى

ايتۋعان كودەكۇلى جازعان-سىزعاندارىن رەتتەپ قومەن كوشىرتىپ وتىرعان كەزى.

ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ ماقالاسىندا اكەسى كودەك مارالبايدىڭ تاڭجارىق اقىنعا جازعان «جاۋاپ حات» اتتى تولعاۋى ايتىلعاندىقتان، وسى تولعاۋدى بىرگە بەرىپ وتىرمىز.

جاۋاپ حات

امان با، اعايىندار، مال-باسىڭ-اي،
كوڭىلدى قايعى بۇلتى شالماسىن-اي،
جارالىپ جەر بەتىنە كەلگەننەن سوڭ،
ءبىر ناۋبەت كەلمەي قويماس جانباسىڭا-اي
مىسالى، ۇشقان قۇستا جۇرە بەرمەي،
قاناتى تالعان جەرگە قونباسىن با-اي.
جەتىلىپ، كەمەلىنە كەلگەننەن سوڭ،
اي تولىپ جارىق بولار ونبەسىندە-اي.

ءبىر كەلىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر كەتەرىن،
وسىنداي ازاماتتار بولجاسىن-اي.
جالعاننىڭ جارىعى – كەڭ، وپاسى – تار،
دۇنيە كىمنەن وتپەي قالعاسىڭ-اي.
دۇنيەنىڭ الدى – سەمىز، ارتى – ارتىق،
تۇيەنىڭ قاتپا بولعان سولماسىنداي.
تۇرعانداي ءبىر قالىپتا كورىنبەيدى،
ىلەنىڭ ەگىلمەلى بورباسىنداي.
جاماندىق اياقاستى بولعانىندا،
جاقسىلىق ۇزاعىراق تاۋباسىندا-اي.
دۇنيە كىمگە جولداس بولار دەيسىڭ،
ءبىر كۇنى جەرگە تيەر جامباسىڭ-اي.
ۇستاسا قۇزعا قاراي لاقتىرار،
قول تيسە ءتۇپ ەتەكتەن جارماسىپ-اي.

***

ماڭىزدى، ونەگەلى اڭگىمەگە،
سۋسىنى ەستىگەننىڭ قانباسىن با-اي.
قايعىرعان جاس تالابىن جارامايدى،
بوز بالا زامانىندا زاۋلاسىن-اي.
كەزىندە ءار زاماننىڭ-تىرشىلىكتە
سىيلاسىپ جۇرگەن جاقسى قولداسىپ-اي.
ءبىلىمدى، زەرەك بولار بوز بالانىڭ،
بەلگىسى ون بەسپەنەن ون جاسىندا-اي.
اقىلى تەرەڭ جىگىت مىڭنان بىرەۋ،
بايلاردىڭ استىق قويعان قويماسىنداي.
كەڭ ويلى، ميى تولىق كەمەڭگەردىڭ،
اقىلى وزەننىڭ كەڭ اراسىنداي.
باياعى قارقاراعا كەلگەنىڭدە،
ءبىر ماقال ايتىپ ەدى جان دوسىم-اي.

سابىرلى، سارا تۋعان ساباز ەدى،
زاۋىتتىڭ اسىل سوققان بالعاسىنداي.
قايراتى ءبىر كىسىنىڭ كەلمەس دەگەن،
ورالدى جىلان مەنەن ارباسىپ-اي.
تارالىق ءوسىپ ونگەن البان، قىزاي،
قاي جاقتان كادىك بولسا، قاتەر سودان،
ۇستار دەپ ەتەگىنەن جارماسىپ-اي.
تار جولدا بىلاي تارتساڭ وگىز ءولىپ،
قالمايدى بىلاي تارتساڭ اربا سىنىپ.

استارلى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى بار،
بىلەرمەن ءتۇبىن ويلاپ شارلاسىن-اي.
ءمانىسى جۇمىر ءسوزدىڭ بايقالمايدى،
تارتتىرعان تيىرمەننىڭ قارماسىنداي.
كەيىنگى جاس ءوسپىرىم ازاماتتار،
ءسوزىمنىڭ سوعار جەرىن اڭلاسىن-اي.
الىستان ارقان سوزىپ ورالاتىن،
مالشىنىڭ لاقتىراتىن شالماسىنداي.

***

تارالىپ ءوسىپ-ونگەن البان، قىزاي،
ەكپەنىڭ كۇزگە پىسكەن الماسىنداي.
ۇيقىلى سونى تۇبەك اركىمدە بار،
سەكىلدى قۇتپان ايعىر جالداسىم-اي.

(مۇندا اقىن «قۇتپان ايعىر» دەپ ماقسۇتتى ايتىپ وتىر)

تۇرىنە دۇنيەنىڭ قاراعاندا،
ءشارىنىڭ الىپ-ساتار ساۋداسىنداي.
ىنتىماق تۇرار جەردە ىرىس تۇرار،
جۇرىڭدەر ءبىر-بىرىڭە جالعاسىپ-اي.

پەندەنىڭ نەسىبەسى شاشىلعاندا،
ءار جەرگە ءدام-تۇز قۋىپ بارماسىن با-اي.
كۇنەسكە انا جىلى بارعانىمدا،
ەركىنبەك قوندىرمادى العاشىندا-اي.
ءبىر جىگىت ارتىمىزدان شاقىرعان سوڭ،
ساساننىڭ ءبىر كۇن قوندىق ورداسىنا-اي.
بىرەۋى كوپ جىلقىنىڭ ولگەن ەكەن،
ناۋقاستىڭ ءبىر ەت جەدىك قالجاسىنداي.
باياعى سولتانقۇلدىڭ ۇلگىسىنىڭ،
ەمەس قوي جاقتاسادا پورماسىنداي.
اقىلشى، مامپاڭىنا قاراعاندا،

(مامپاڭ – ءمانساپ اتى، بولىس، اقىلاقشىلاردىڭ كومەكشىسى)

ءبارىبىر مىنەزدە ەكەن ول دا وسىنداي.
«بۇل جاقتا شارۋاڭىز بار ما ەدى» دەپ.
اۋەلى سۇرامادى جول بولسىن-اي.
اركىمنىڭ اتاسىنىڭ ۇلگىسى بار،
التى كۇن اش جاتسا دا قارنى اشىپ-اي.
بۇرىنعى ۇزاق باتىر ايتپادى ما:
«ايتەۋىر الدىمىزدا بار بولسىن-اي».
بۇل جاۋاپ بۇنىمەنەن تۇرا تۇرسىن،
باسقا ءسوز ەندى كەلسىن قامداسىپ-اي.

***

ۇيىنە الپىسبايدىڭ ايتىپ ەدىك،
ارىنبەك ءسوزىڭ جەردە قالماسىن-اي.
قاعازىن وقىپ كورسەك بولار ەدى،
كۇنەسكە بىزدەن كەيىن بارعاسىڭ-اي.
اۋىزشا اڭگىمەسىن ايتقانىڭدا،
ماقسۇت ءبىر حات جازدىرعان مولداسىنا-اي.

(«مولداسى» دەپ اقىن تاڭجارىقتى ايتىپ وتىر)
«جولىقپاي ماعان نەگە كەتەدى» دەپ،
وكپەلەپ قالعان ەكەن ول باسىندا-اي.
سوزىنە ءسوز قايتارىپ جىبەرەيىك،
ءىز قۋعان سونارشىداي قار باسىلماي.
اۋىلىنا ءبىز بارعاندا ۇيىندە جوق،
ءجۇر ەكەن داعىتىدا جول توسىپ-اي.
(ماقسۇتتى ايتىپ وتىر).
كىسىدەن بارىپ-كەلگەن سۇراعاندا،
ءبىر قونىپ جەتەدى ەكەن جول باسىپ-اي،
اراسى قاشىعىراق كورىنگەن سوڭ،
بولدى الىس كورىسۋگە جول قاشىق-اي.

«قويدىممەن ايتىستىم» دەپ ەل جامانداپ،
تاڭجارىق، نە قىلايىن جولداسىڭدى-اي!
وسى جەردەن ورىس جەرگە قاشىپ بارىپ،
سودان البان كورمەپ پە ەدى كوز جاسىڭدى-اي؟!

وزىنعان قويدىم بولسا اقىن ەمەس،
جۇرگەن جان بويىن تۇزەپ، ءسان باسىپ-اي.
كەتەتىن اقىن بار ەد بور قاپتىرىپ،
ىزىندە جاسىراتىن شاڭ باسىپ-اي.

(«كەتەتىن اقىن بار ەد بور قاپتىرىپ» دەپ اسەل اقىندى ايتىپ وتىر)

بالكي  ول سول سيقتى بولدى ما ەكەن،
تۇلكىنىڭ ءان ايتقىزعان قارعاسىنداي.
سۇرادىم كەيىن كەلگەن سۇرانشىدان،
«بار دەپتى ايتىسقاندا سول قاسىمدا-اي».
«جامانداپ ەلدى سىرتتان ءوزى ايتىپتى،
اعايىن جالعان سوزگە نانعانسىڭ با-اي».
ولەڭى ءبىر-ەكى اۋىز بار كورىنەدى،
جىلقىنىڭ ءۇش اياقتى جورعاسىنداي.
سارىنى سەرپىنىنە جۋىقتاماي،
باعدارىن كەتە الماعان ءدال باسىپ-اي.
ادەپ پە اۋىز ەكى ايتىس ەتىپ،
باسقانى كوكىمەگى الجاسىپ-اي؟

«تاڭجارىق ءبىر ىقتاسىن تاپقان ەكەن،
شىرىگەن قاراعايدىڭ قورداسىنداي.

(«ىقتاسىن» دەپ ماقسۇتتى ايتىپ وتىر).

وزىنە تيەر ءسوزدى بولجاماعان،
بۇقانىڭ اقىلىڭ بار دورباسىنداي.
سالماقتاپ اق-قاراسىن سالماقتاعاندا،
اۋەلى تازالاپ ال ءوز باسىڭدى-اي.
قويىنداي ساۋداگەردىڭ بورىش ۇرعان،
جىلقىنىڭ ايىبىڭ بار تاڭباسىنداي.
بىلەرمەن جاقسى جىگىت بولسا ەگەر،
جامانداپ رۋلى ەلدى قورلاسىن با-اي.
حالىقتىڭ تۇگەل ءبارىن شىناعانداي،
قىتايدىڭ كەلىپ پە ەكەن ولجاسىن-اي.
جاۋابىم وعان ايتار تولىپ جاتىر،
پەشەتى تۇرا تۇرسىن اۋزى اشىلماي...

كودەك مارالباي

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz