25 ءساۋىر – قازاق فۋتبولىنىڭ كۇنى. وسىعان وراي كەزىندە ەل نامىسىن بۇكىلوداقتىق جارىستاردا قورعاعان اتاقتى كوماندامىز – «قايرات» (الماتى) كلۋبىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ قۇرامىندا ويناعان العاشقى قازاقتاردى ءبىر ەسكە تۇسىرسەك.

داڭقتى حوككەيشى دوپ تا تەپكەن...

كەڭەس داۋىرىندە قازاقستانداعى ۇلت ساياساتىنىڭ باعىتى قانداي بولعانى بارشامىزعا ءمالىم. حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان زۇلمات اشتىق پەن زوبالاڭ ناۋبەتتىڭ سالدارىنان، ودان كەيىنگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كەسىرىنەن قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارىمى قىرىلعانى بەلگىلى. سوناۋ ءحىح عاسىردا، ءتىپتى ودان دا ارىدە باستالعان ىشكى رەسەيدەن قازاق توپىراعىنا قونىس اۋدارۋ ۇدەرىسى كەلەسى جۇزجىلدىقتىڭ 40-50-جىلدارى قايتا جالعاسقان-دى. ودان قالسا، رەسپۋبليكامىزعا سولتۇستىك كاۆكازدان، قيىر شىعىستان، پوۆولجەدەن ءتۇرلى ەتنوستار دەپورتاتسيالاندى. ياعني، كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىندە تۇرعىلىقتى ۇلت – قازاقتار بۇل جەرگە كەيىننەن كەلگەن دياسپورا وكىلدەرىنەن الدەقايدا از ەدى.

ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكانىڭ سول ۋاقىتتاعى استاناسى – الماتىداعى احۋال ءتىپتى قيىن بولاتىن. كەي كەزەڭدەردە قالاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 25 پايىزدان دا كەمىپ كەتكەن-ءدى. مۇنداي جاعداي قوعامدىق ومىردەن تىسقارى قالا المايتىن سپورت سالاسىنا دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. الماتى سپورت ۇجىمدارىندا، ونىڭ ىشىندە فۋتبول كوماندالارىندا 50-جىلدارعا دەيىن قازاقتاردىڭ مۇلدە بولماۋىن سولاي تۇسىندىرگەن ءجون سياقتى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

«قايرات» ءوزىنىڭ قازىرگى اتاۋىن 1956 جىلى يەمدەنگەن. وعان دەيىن «الما-اتا»، «دينامو»، «لوكوموتيۆ»، «ۋروجاي» دەپ تە اتالعان كوماندادا 50-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن بىردە-ءبىر قازاق ويناماپتى! 1955 جىلى «قايرات» ساپىندا جاسىل الاڭعا تۇڭعىش قازاق ويىنشىسى شىقتى. ول – قازبەك بايبولوۆ ەدى.

بۇل ەسىمدى ەستىگەندە، وقىرماننىڭ ويىنا داڭقتى سپورتشى، دوپتى حوككەيدەن «دينامو» (الماتى) كلۋبىنىڭ ساپىندا بىرنەشە رەت كسرو چەمپيوناتتارىنىڭ كۇمىس ءھام قولا جۇلدەلەرىن جەڭىپ العان، باپكەر رەتىندە اتالمىش كوماندانى تالاي رەت وداق چەمپيونى ەتكەن مامان قازبەك بايبولوۆ ورالارى انىق. «قايرات» قۇرامىندا العاش الاڭعا شىققان قازاقتىڭ دا اتى-ءجونى وسىلاي ەكەنىن انىقتاعانىمىزدا، ءبىزدىڭ دە كوكەيىمىزدە «سول ما، الدە ول ەمەس پە؟» دەگەن قىزىعۋشىلىق قىلاڭ بەرگەن. قوسىمشا دەرەكتەرمەن تەكسەرگەنىمىزدە، سول دوپتى حوككەيشىنىڭ تاپ ءوزى بولىپ شىقتى!

ءيا، ءيا، قازبەك بايبولوۆ فۋتبول دا ويناپتى. ول كەزدە سپورتتىڭ بىرنەشە تۇرىمەن قاتار اينالىساتىندار از ەمەس-ءتى. مىسال ءۇشىن جازدىگۇنى جاسىل الاڭدا دوپ تەۋىپ، قىستىگۇنى كونكي كيىپ، مۇز ايدىنىندا حوككەي ويناعان ايگىلى ورىس ويىنشىسى ۆسەۆولود بوبروۆتى نەمەسە شايبالى حوككەي مامانى بولا تۇرا بىرنەشە جىل فۋتبول كوماندالارىن دا جاتتىقتىرعان اتاقتى اناتولي تاراسوۆتى ايتساق تا جەتكىلىكتى شىعار. سولار سەكىلدى قازبەك اعا دا ءوز مۇمكىندىگىن اۋەلدە فۋتبولدا سىناپ كورگەن ەكەن. دەگەنمەن كەيىن دوپتى حوككەيگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى جەڭىپ كەتسە كەرەك. ق.بايبولوۆ سپورتتاعى تاماشا تابىستارىنا وسى سپورتقا اۋىسقان سوڭ جەتتى. ونىڭ ويىنشى كەزىندەگى جەتىستىكتەرىن بىلاي قويعاندا، ايگىلى باپكەر ەدۋارد ايريحپەن قاناتتاسا ەڭبەك ەتكەن جاتتىقتىرۋشىلىق جىلدارىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! ول كىسىنىڭ ارقاسىندا الماتىنىڭ «ديناموسى» بىرنەشە دۇركىن كسرو چەمپيونى بولىپ، ءتىپتى ەۋروپا چەمپيوندارى كۋبوگىن جەڭىپ العانى – ۇلت سپورتىنىڭ ماڭگى وشپەس جارقىن بەتتەرى. 90-جىلداردىڭ اياعىندا دۇنيەدەن وزعان مامان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا الماتىداعى تۋريزم جانە سپورت اكادەمياسىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەدى.

«قايرات» قۇرامىندا ويناعان تۇڭعىش قازاق ق.بايبولوۆ ەكەنى انىق، الايدا ول كەزدە كوماندا كسرو بىرىنشىلىگى «ب» كلاسىنىڭ ءىى ايماعىندا ونەر كورسەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ول الاڭعا بار-جوعى ءبىر-اق رەت شىققان. 1956-1959 جىلدارى از-ماز الاڭعا شىققان قوس بولات – يشانوۆ پەن ارىقوۆ تا، ومىربەك بەكبوسىنوۆ پەن كەڭەس تولەمىسوۆ تە «قايرات» تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرا قويعان جوق. ايتپاقشى، كوماندانىڭ ساپىندا العاش گول سوققان قازاق – بولات يشانوۆ. 1958 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىندا ول ستالينابادتىڭ (قازىرگى دۋشانبە) «حوسيلوت» كلۋبىنىڭ قاقپاسىنا سوعىلعان ءۇشىنشى گولدىڭ اۆتورى اتاندى («قايرات» 4:2 ەسەبىمەن جەڭدى).

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

تيمۋر، سەيىلدا، قۇرالبەك...

ەندى ءبىز «قايراتتىڭ» كسرو جوعارعى ليگاسىندا ونەر كورسەتكەن جىلدارىن قاراستىرايىق. ال ول كەزەڭ 1960 جىلدان باستالادى. الماتىلىق كلۋبتىڭ وداق فۋتبولىنىڭ تاڭداۋلى ليگاسىنداعى تۇڭعىش گولىن سەرگەي كۆوچكين سوققان. «قايراتتىڭ» ودان كەيىنگى ەكىنشى جانە ءۇشىنشى گولدارىن قازاق فۋتبولىنىڭ بولاشاق جارىق جۇلدىزى، سول كەزدە 19 جاستاعى تيمۋر سەگىزباەۆ سوقتى (1960 جىلدىڭ 14 مامىرىندا مينسكىدە جەرگىلىكتى «بەلارۋستىڭ» قاقپاسىنا، ەسەپ 2:0). بۇل – جاس شابۋىلشىنىڭ تۇڭعىش رەت الاڭعا شىعۋى بولاتىن!

جالپى ت.سەگىزباەۆ – قازاقتار ىشىندە «قايراتتىڭ» كسرو چەمپيوناتتارىنداعى باس مەرگەنى. ول قاپى قالدىرعان قاقپاشىلاردىڭ قاتارىندا اتاقتى انزور كاۆازاشۆيلي («تورپەدو»، ماسكەۋ), راماز ۋرۋشادزە («تورپەدو»، كۋتايسي), يۋري پشەنيچنيكوۆ («پاحتاكور»، تاشكەنت، كەيىن ماسكەۋلىك تسسكا-عا اۋىستى) جانە ت.ب. بار ەدى. الايدا سەگىزباەۆتىڭ جانكۇيەر جادىنان ەشقاشان شىقپايتىن ەرلىگى – ازۋىن ايعا بىلەگەن «سپارتاكتى» ماسكەۋدىڭ تورىندە جالعىز ءوزى جەرگە قاراتۋى دەسەك، ارتىق بولماس. 1964 جىلدىڭ 24 تامىزىندا بىرنەشە دۇركىن ەل چەمپيونىنىڭ قاقپاسىنا سوعىلعان ەكى گولدىڭ دا اۆتورى – تيمۋر سانجارۇلى ەدى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

قازاق جانكۇيەرلەرى ساعىنا ەسكە الاتىن تاعى ءبىر شابۋىلشى – سەيىتجان بايشاقوۆ. تاراز فۋتبولىنىڭ تۇلەگى «قايرات» ساپىندا تولىققاندى ءبىر-اق جىل ونەر كورسەتتى (1967, كەلەسى جىلى ءبىر عانا ماتچقا قاتىستى). 24 ويىن وتكىزىپ، 3 گول سوقتى. ونىڭ ەكەۋىن دونداعى روستوۆتىڭ سكا كومانداسىنىڭ، تاعى ءبىرىن ماسكەۋدە تسسكا-نىڭ قاقپاسىنا ەنگىزدى. ەكى ويىندا دا «قايرات» جەڭىسكە جەتتى. بىراق وسى ماۋسىمنان سوڭ سەيىتجان تارازعا (ول كەزدە جامبىل) قايتا ورالدى.

ەسەسىنە، 1971 جىلى الماتىعا ونىڭ ءىنىسى – سەيىلدا بايشاقوۆ كەلدى. كەلە سالا «قايراتتىڭ» نەگىزگى قۇرامىنا قوسىلدى. جاس قورعاۋشىنىڭ ويلى ويىنى مامانداردىڭ نازارىن بىردەن اۋداردى. سول جىلى ول «كسرو جوعارعى ليگاسىنىڭ ەڭ ۇزدىك دەبيۋتانتى» اتاندى. اعاسى الماتىدا ءبىر-اق جىل ويناسا، ول «قايراتتا» ون جىل بويى ونەر كورسەتتى، كوماندانىڭ 70-جىلدارداعى سيمۆولىنا اينالدى. 1977 جىلى سەيىلدا بايشاقوۆتى بەلگىلى باپكەر نيكيتا سيمونيان كسرو ۇلتتىق قۇراماسىنا شاقىردى. ارگەنتيناداعى الەم چەمپيوناتىنا جولداما جولىنداعى باسەكەلەردىڭ ەكەۋىنە قاتىستى، داۆيد كيپياني، لەونيد بۋرياك، ولەگ بلوحين سەكىلدى مارعاسقالارمەن قاتار واينادى. بىراق كوماندا سەيىلدا قاتىسقان ەكى كەزدەسۋدە دە جەڭىلىس تاپقان سوڭ (ۆەنگريادان 0:2, گرەكيادان 0:1), توپتان شىعا المادى. سيمونيان مۇنى قۇراماعا قايتا شاقىرمادى.

دەگەنمەن بايشاقوۆ بۇكىل وداق فۋتبول اۋەسقويلارىنا تانىمال جۇلدىز دەڭگەيىندە قالدى. ونى ماسكەۋدىڭ «ديناموسى» مەن «تورپەدوسى»، تاشكەنتتىڭ «پاحتاكورى» قايتا-قايتا شاقىراتىن.

– كوماندانىڭ نەگىزگى ويىنشىسى، باستى ءۇمىتى بولعانىمنان شىعار، باپكەرلەر مەنى ەشقايدا جىبەرگىسى كەلگەن جوق، – دەگەن ەدى وسىدان ەكى جىل بۇرىن كوز جۇمعان سەيىلدا يكرامۇلى ءبىر سۇحباتىندا. – ءبىر رەت «ديناموعا» اۋىسا جازدادىم، بىراق ماسەلەگە رەسپۋبليكا باسشىسى (د.قوناەۆ – س.س.) ارالاسىپ، «كومانداداعى ساناۋلى عانا تۇرعىلىقتى ۇلت وكىلىن جىبەرۋگە كەلىسپەيتىنىن» ءبىلدىردى. راسىندا دا، ول كەزدە «قايراتتا» قازاق قۇرالبەك ورداباەۆ ەكەۋىمىز عانا ەدىك...

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ەكەۋى عانا بولعانىمەن، كوماندانىڭ باستى جۇلدىزدارى دا وسىلار ەدى. راس، ا.يونكين، ۆ.تالعاەۆ، و.دولماتوۆ سەكىلدى تانىمال ويىنشىلار دا بولدى، بىراق ءبارىبىر «قايراتتىڭ» ويىنى سەيىلدا بايشاقوۆ پەن قۇرالبەك ورداباەۆقا تىكەلەي بايلانىستى-تۇعىن. ق.ورداباەۆ تا الماتىلىق كوماندادا ون جىل بويى وينادى. 1973 جىلى كەڭەس فۋتبولىندا تەڭ ويىننان سوڭ بەس-بەستەن 11 مەترلىكتەر تەبەتىن ەرەجە ەنگەندە (پەنالتي سەرياسىندا جەڭىسكە جەتكەن كومانداعا 1 ۇپاي بەرىلدى، ال ۇتىلعانى ۇپايسىز قالاتىن), ودان ەڭ كوپ تابىسقا كەنەلگەن «قايرات» ەدى. 11 ويىندى تەڭ اياقتاعان جەرلەستەرىمىز سونىڭ 10-ىندا پەنالتيدەن جەڭىسكە جەتتى! بۇل تاماشا قاقپاشى قۇرالبەك ورداباەۆتىڭ ەرلىگى بولاتىن.

* * *

تومەندەگى تىزىمنەن كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، كەڭەس زامانىندا قازاق فۋتبولشىلارى ءتىپتى ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. نەگىزگى قۇرامنان ەمگە قازاق تابىلماعان جىلدار دا از بولعان جوق. الاڭعا شىققان 11 ويىنشىسى دا كىل ارميان، گرۋزيندەردەن قۇرالعان «ارارات» (ەرەۆان), «دينامو» (تبيليسي) سەكىلدى كوماندالارعا قاراپ وتىرىپ، قىزىعاتىنبىز. تۇتاس بولماسا دا، الگى 11-ءدىڭ 8-9-ى ازەربايجان، ليتۆان بولىپ شىعاتىن «نەفتچي» (باكۋ), «جالگيريس» (ۆيلنيۋس) كوماندالارىنداعى احۋال دا سۇيىندىرەتىن.

قازاق فۋتبولىنداعى (جالپى ەلىمىزدەگى سەكىلدى) ۇلت ماسەلەسى – ءالى دە شەشىلمەي كەلە جاتقان تۇيىندەردىڭ ءبىرى. قازىرگى «قايراتتا» دا 4-5-اق قازاق ويناپ ءجۇر...

ساكەن سىبانباي

Abai.kz