قويناۋى قازىنالى، تاريحى شەجىرەلى قارت قاراتاۋداي قاسيەتتى مەكەننەن قانات قاعىپ، قاجىرلى ەڭبەگىمەن، قارىمدى كۇش-جىگەرىمەن ۇلت شاڭىراعىنا ۋىق بولىپ قالانعان قابىرعالى ۇل-قىزدىڭ قاتارى قالىڭ. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز  –  سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى.

ءوز ارمانى، ءومىر ارناسى...

وسى تاۋمەن اتتاس قالا اتالعانى بولماسا، وسىناۋ بۇيراتتى باۋرايداعى الاقانداي عانا اۋىلدا تۋىپ-وسكەن بۇنىڭ بالا كۇنگى بالعىن ارمانى جۋرناليست بولۋ ەدى. وعان اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى – قالامىنىڭ قۋاتىمەن ادەبيەتتىڭ شىڭىن عانا باعىندىرىپ قويماي، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنە اينالعان جۋرناليست-جازۋشى اعاسى سەرىك ءابدىرايىمۇلىنىڭ اسەرى بولعانى انىق.

ايجان مەن ءدارياداي ءجۇز جاساسقان كونەكوز اجەلەرى كەزەكتەسە اڭگىمەلەيتىن دالا ءپالساپاسى – قاراپايىم اپسانالارعا ەسىن بىلگەن شاعىنان قانىپ وسكەن زەرەك بالا سول ارماننىڭ جەتەگىندە ءان مەن كۇيگە اۋەستەنىپ، كىتاپ وقۋعا قاتتى قۇمار بولدى. ءتىپتى، وراسان ورامدى كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ شىتىرماندى شىڭىراۋىنا دا تەرەڭدەۋگە تالپىنىپ كورگەن. سول حيكاياتتاردان العان قيال-عاجايىپ اسەرى بولار، ءوزىنىڭ «وتىن جارعاندا» دەپ اتالاتىن العاشقى جاساڭ جازباسىن وقۋشى داپتەرىنىڭ بەتىنە بەدەرلەنگەنى دە وسى شاق.

تۇڭعىشىنىڭ ونەر مەن بىلىمگە بەيىمىن بايقاعان جارىلقاسىن اكە ونى ءان-كۇي مەكتەبىنە دە ءوزى جەتەكتەپ اكەلگەن. ءسويتىپ، العاشقىدا سازى ساناعا سىڭە قويمايتىن سكريپكا كلاسىن قيقىلداتقان. الايدا تابيعات تىلسىمىنىڭ تارتىلىس كۇشى ۇلتتىق ۇيىرمەگە ىنتىقتىرىپ، قولىنا قاسيەتتى قارا دومبىرانى ۇستاتىپ ەدى.

كەيىننەن الماتىداعى سەرىك اعاسىنىڭ ۇيىنە قوناققا ءبىر بارعاندا قوس ىشەكتى قىلداي قاعىپ، كۇي شىركىندى كۇمبىرلەتە تارتىسىنا ءتانتى بولىپ، ۇزىنتۇرا ۇلدىڭ بابىن باعامداعان اتاقتى نۇرعيسا تىلەنديەۆ ونى ونجىلدىقتى بىتىرە سالا كونسەرۆاتوريانىڭ مۋزىكا ونەرى فاكۋلتەتىنە كەلۋگە «مىندەتتەگەن» بولاتىن. الايدا، ادامنىڭ ارمانى مەن ايتقانىنان بولەك، ءومىر-وزەننىڭ ءوز ارناسى بار ەدى...

«سپەكۋليانت سەميا»

80-جىلداردىڭ باسىندا قاراتاۋ فوسفوريت كومبيناتىنىڭ تاۋ-كەن باسقارماسىندا باس ەنەرگەتيك بولىپ جۇمىس ىستەيتىن جارىلقاسىن اكەنىڭ كەڭەستىك ساياساتپەن كوزقاراسى كەلىسپەي، پارتبيلەتىن ءوز ەركىمەن تاپسىرىپ، كومپارتيا مۇشەلىگىنەن باس تارتۋى ەرجەتىپ قالعان ۇل ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل اۋلەت ءۇشىن بەتبۇرىستى – قيىن دا قيلى كەزەڭ بولىپ ەدى. ءبىر-اق ساتتە سىناپتاي سىرت بەرگەن جاقىن-جۋىق جورا-جولداس تۇرماق، ىلىك-شاتىس اعايىننىڭ ءوزى اياق استىنان ىرگەنى اۋلاق سالىپ، كوڭىلدى الاساپىران كۇيگە تۇسىرگەن.

وسىلايشا، جوعارى وقۋ ورنىندا اعىلشىن تىلىنەن وقىتۋشى بولىپ ىستەيتىن اناسى قايىركۇل اۋىل مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ اۋىسۋعا ءماجبۇر بولسا، ۇيدەگى مەرۋەرتتەي كىپ-كىشكەنتاي كەنجە قارىنداسىنان وزگە ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت ۇل جەر جىرتىپ، كوكونىس ءوسىرۋدى  قولعا العان اكەگە قولعابىس ەتۋگە ەگىستىك القابىنا شىعىپ ەدى.

جارىلقاسىن اكە قاۋىن-قاربىز بەن كوكونىستىڭ ءتۇر-ءتۇرىن باپتاپ وسىرگەنىمەن، ونى ساۋدالاۋ ماسەلەسى قيىنعا سوعارىن سەزگەن. ءتىپتى، العاشقىدا بوتەن ادامداردىڭ كومەگىنە دە جۇگىنبەكشى بولعان. الايدا سىرت كوزدەردىڭ قاقپايلاۋى مەن سىپسىڭ ءسوزىن بالا جۇرەگىمەن-اق تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تەنتەكتىگىن تارتىپپەن تەجەپ، از ۋاقىت ىشىندە ەرتە ەسەيىپ ۇلگەرگەن تۇڭعىش ۇل:

– پاپا، وعان نەسىنە قينالاسىز؟ ءوزىمىز-اق ساتامىز! – دەگەن.

– ول جاعىن دا ويلادىم. بىراق، ساۋدا جاساۋ، سەن ويلاعانداي، وڭاي شارۋا ەمەس، بالام. ونىڭ قيسىنىن كەلتىرەتىن قايسىمىز بار؟

– مەن بارمىن! عالىمجان بار، ەرجان بار! نۇرجان دا ەستيار بولىپ قالدى... بىلگەنىمىزشە ساتامىز. بىلمەي جاتساق – ۇيرەنەمىز. ەنەرگەتيك ءسىز دە ەگىن ەگىپ، باقشا سالۋدى ۇيرەندىڭىز عوي.

بالاسىنىڭ ەرەسەك ادامشا بايىپپەن ايتقان مىنا ءسوزى اكەنى سەرپىلتىپ تاستاعان.

وسىلايشا شىجىعان كۇننىڭ قاپىرىعى مەن قويۋ شاڭنان قولقاسى كەۋىپ ءجۇرىپ وسىرگەن دالاداعى ونىمدەرىن قاربالاسا قالاعا تاسىپ، وزدەرى ساتا باستادى. بۇل رەتتە اكەي ەگىستىك القابىنىڭ جايىمەن جۇرسە، بۇعاناسى بەكىمەگەن باۋىرلارىن ءبىر كىسىدەي ۇيىمداستىرىپ، باردى بازارلاۋ بارىسىن ۇزىنتۇرا ۇل تۇتاستاي ءوز قولىنا الىپ ەدى. ءتيىمدى ورىندار مەن ءوتىمدى ۋاقىتتى انىقتاپ، كۇندەلىكتى ساۋدانىڭ سىرىن دا تەز-اق مەڭگەرىپ الدى.

بۇدان بىلاي قاۋىن-قاربىز، كوكونىستىڭ ءتۇر-ءتۇرى مەن قۋىرىلعان شەمىشكەنىڭ شارۋاسىن «شىر اينالدىرىپ»، تالاس وزەنىن جاعالاي قونىستانعان كورشىلەس اۋىلدار مەن قالاشىقتاردى قويىپ، جول-جونەكەي كولىكپەن جامبىل – تارازعا تۋراسىنان تارتىپ كەتەتىندى دە شىعارعان. وسىلايشا «قولى قيمىلداعاننىڭ اۋزى قيمىلدايدى» دەگەندەي تىربانا تىرمىسىپ، تۇرمىستارىن دا تۇزەي باستاعان ولاردىڭ «سپەكۋليانت سەميا» اتانعاندارى دا وسى كەز.

وسىنداي كۇردەلى دە كۇيبەڭدى كەزەڭدە ازدى-كوپتى كوڭىلگە تۇيگەنىمەن ومىرگە وزىندىك كوزقاراسى قالىپتاسىپ، بالا كۇنگى بالعىن ارمانىن بىرتە-بىرتە بايىپپەن وزگەرتكەن جاس جىگىتتىڭ كامىلەتتىك جاسقا جەتكەندەگى تاڭداۋى نىق بولاتىن. ول زاڭگەر ماماندىعىن تاڭدادى.

«كەلدىم. كوردىم. جەڭدىم.»

ونجىلدىقتى ورىس مەكتەبىندە وقىپ، ۇزدىك تامامداعان ول 82-ءنىڭ جازىندا «قۇلاسام – ناردان قۇلايىن» دەپ، قابىلداۋ ەمتيحاندارى وزگە جوعارى وقۋ ورىندارىنان ەرتەرەك باستالاتىن ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تارتقان. زاڭ فاكۋلتەتىنە تاپسىرعان سىناقتان دا سۇرىنبەي وتكەن. بىراق، ءبىر ورىنعا 22 ۇمىتكەر ورتاقتاسقان كونكۋرستىڭ كوكجيەگىنە قولى جەتپەسىنە كوزى جەتكەن سوڭ، بىردەن شەشىم قابىلداپ، ماسكەۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىنداعى عاسىرلىق تاريحى بار ياروسلاۆل قالاسىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە قاراي قۇستاي ۇشادى. مگۋ-دە تاپسىرعان ەمتيحانداردىڭ ناتيجەسى يارگۋ-گە تۇسۋگە ارتىعىمەن جەتىپ تۇرسا دا، بويدى كەرنەگەن جاستىق جىگەر دە شىعار، مۇندا قايتارا باعىن سىناپ، تاعى دا سىناق تاپسىردى...

ارادا اي وتكەندە كونە ياروسلاۆلدان قيىرداعى قاراتاۋعا اتاقتى تسەزاردىڭ «Veni. Vidi. Vici» دەگەن ءۇش ءسوزى عانا جازىلعان جەدەلحات كەلىپ جەتكەندە، تۇككە تۇسىنبەگەن اتا-انا ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىپتى...

ارمان قۋىپ الىسقا اتتانىپ، تسەزارشا «كەلىپ، كورىپ، جەڭىسكە جەتكەن» ۇزىنتۇرا ۇل – بۇگىندە كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنە اينالعان پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى باقىتجان جارىلقاسىنۇلى ءابدىرايىمنىڭ ۇلكەن ومىرگە العاشى قادامى وسىلاي باستالعان بولاتىن.

«پەرۆوكۋرسنيك-باستىق»

يارگۋ-ءدىڭ جاتاقحاناسىنان ورىن بۇيىرماي، ورىستىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشىسى نيكولاي نەكراسوۆتىڭ اۋلەتىندە كرەپوستنوي بولعان شارۋانىڭ نەمەرەسى ساشا اجەيدىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇرىپ وقىعان باقىتجاننىڭ بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىسى بولەك بولاتىن. جات مەكەنگە كەلگەندەگى باستى ماقساتىن جادىنان استە شىعارماعان ول جاتاقحانانىڭ ۋ-شۋىنان جىراقتاعى جايدا وقۋدان باس كوتەرمەگەنى انىق.

وسىلايشا، العاشقى ايدان-اق ۇزدىك ۇلگەرىمىنە ساي جوعارىلاتىلعان ستيپەنديا الىپ تۇردى. سوندا دا، تابىس تابۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن ەرتە سەزىنىپ، ەڭبەكپەن ەسەيگەن ول اتا-اناسىنا ەشقانداي سالماق سالعىسى كەلمەگەن. ءتۇن قاتىپ قولامتاسى قوڭىرسىعان شينا جاساۋ زاۋىتىندا كۇزەتشى بولىپ، تاڭمەن بارىپ ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىنىڭ اۋلاسىن سىپىرىپ-تازالاۋدان ەش ارلانباعانى دا سودان بولاتىن.

قاعىلەز دە قايسار قازاق ستۋدەنتتىڭ العىرلىعى مەن الىمدىلىعىن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ءارى كۋراتورى ۆەرا شەۆچۋك العاشقى كۇندەردەن-اق اڭعارعان ەكەن. باتىر بولمىستى، ءمارت مىنەزدى ۇستاز بىردە بۇعان كۇتپەگەن جەردەن:

–  ابدرايموۆ، تى بۋدەش رۋكوۆوديتەلەم ناۋچنوگو كرۋجكا ۋنيۆەرسيتەتا! – دەپ، توتەنشە تالاپ قويعاندا، العاشقىدا ابدرايموۆتىڭ ابدىراپ قالعانى راس:

– كاك، ۆەرا داۆىدوۆنا؟! يا ۆەد ۆسەگو – پەرۆوكۋرسنيك...

– تى سموجەش رۋكوۆوديت، باكىتجان! ۆ ەتوم يا بولەە چەم ۋۆەرەنا! كستاتي، كاك نا كازاحسكوم زۆۋچيت سلوۆو «رۋكوۆوديتەل»؟

– جەتەكشى، باسشى، باستىق...

– ۆوت تى ي بۋدەش پەرۆوكۋرسنيك-باستىك!

جوعارى كۋرستىڭ ساقا ستۋدەنتتەرى تۇرعاندا بەدەلدى ۇيىرمەگە «پەرۆاش» باسىمەن قالايشا باستىق بولماق؟! الايدا كۋراتوردىڭ قۋاتتى قولداۋى كۇمانىن جىلدام سەيىلتىپ، جىگەرىن جاني تۇسكەن. ودان ءارى ۇيىمنىڭ جۇمىسىن جونىمەن دوڭگەلەتىپ اكەتىپ ەدى.

ۇستازى بولسا ونى جاس دەمەي، كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ وقۋ ورىندارىنداعى ءتۇرلى اۋقىمدى ءىس-شارالارعا ءجيى اتتاندىرىپ، عىلىمي جۇمىسقا بارىنشا بويلاتا باستاعان. سولاردىڭ اراسىندا الماتىعا دا كەلىپ، كازگۋ-دە وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا پاريج كوممۋناسىنىڭ قۇقىقتىق اسپەكتىلەرى جونىنەن بايانداما جاساعانى بار.

ۇستازدىڭ وسىلايشا زور سەنىم ارتۋى ونىڭ ءوز-ءوزىنىڭ قارىم-قابىلەتىنە دەگەن سەنىمىن دە نىعايتا تۇسكەنىن سەزىنگەن. باستاعان كەز كەلگەن ءىستى اياعىنا دەيىن تياناقتاپ جەتكىزۋ اكەدەن العان ءتالىمى بولسا، ماماندىقتى مىقتى مەڭگەرۋمەن عانا مالدانباي، شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا شىعاتىن عالىم بولىپ قالىپتاسۋدى تىڭعىلىقتى دا تىندىرىمدى شاكىرتىنىڭ بويىنا دارىتقان وسى ۆەرا داۆىدوۆنا بولاتىن.

ەڭ باستىسى – سۇڭعىلا ۇستازدىڭ قويعان جاقسى ماعىناداعى جوعارى پەرفەكتسيونيستىك پلانكاسى باقىتجاننىڭ بۇكىل ومىرىنە ارقاۋ بولىپ ەدى جانە ول وسى پلانكادان ەشقاشان تومەندەمەۋگە تىرىستى.

نامىستىڭ ناركەسكەنى

جالىندى جاستىڭ جات ورتاعا ەتەنە ءسىڭىپ، جاتباۋىر بولىپ كەتپەۋىنە ەرەكشە الاڭداپ، ەلگە ورالۋىنا سەبەپكەر بولعان دا ەلجاندى سەرىك اعاسى بولاتىن. كازگۋ-ءدىڭ رەكتورى، اكادەميك ومىربەك جولداسبەكوۆكە بايىپتى بۇيىمتايمەن ارنايى بارىپ، ياروسلاۆلگە حابار سالدىرعان...

العاشقى كۋرستى ءاپ-ادەمى اياقتاپ جاتقاندا يارگۋ-ءدىڭ رەكتورى لەۆ سرەتەنسكي كۇتپەگەن جەردەن ءوزىن فاكۋلتەت دەكانىمەن قوسا كابينەتىنە شاقىرتقاندا جوعارىداعى جايدان بەيحابار باقىتجاننىڭ كوزى باعجاڭ ەتە قالعان. الدىندا عانا كۋرسىنىڭ قىزدارىنا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن اسكەري ۋچيليششەنىڭ قۋلارىنىڭ جاعىن ايىرىپ، جاعاسىن قايىرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن جازالايتىن بولدى-اۋ دەپ جاسقانا بارعان. الايدا قازاقستاندىق ارىپتەسىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرعانىن جەتكىزگەن باسشى ءسوزىن قىسقا عانا قايىرىپ ەدى...

ەكىنشى كۋرستى ەلدە جالعاستىرعان ول كازگۋ-دەي قاراشاڭىراقتا عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعى مەن ءدال شاحمات تاقتاسىنداعىداي جىگەرلى جۇرىسىنەن جاڭىلعان جوق. ءتىپتى، بىردە وزىنەن سۇحبات العان تەلەۆيدەنيە تىلشىسىنە ءوزىنىڭ ءور ماقساتىن جاستىق جالىنمەن:

– بولاشاقتا عالىم بولامىن! – دەپ، ەش بۇكپەسىز، باتىل تۇردە بىلدىرگەن.

ونىڭ ءدال وسى ءسوزى وقۋ ورنىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا قازاق تەلەديدارى دايىنداعان دەرەكتى فيلمگە تاسپالانىپ كەتۋى عىلىم باسپالداعىنا بۇتى جەتپەي جۇرگەن ءبىراز وقىتۋشىنى بەزىلدەتىپ قويعانى دا وسى كەز.

ودان كەيىنگى ەكى جىلدا راسەيدىڭ روستوۆ وبلىسىندا ازاماتتىق بورىشىن وتەگەن ول قوڭىر كۇزدە ەلگە ەداۋىر ەسەيىپ ورالىپ ەدى. بىرەر اپتادان سوڭ الماتىدا جەلتوقساننىڭ ىزعارلى بورانى بۇرق ەتتى. ءدال سول كۇندەرى اۋرۋحانادا جاتقانىنا قاراماستان، الىپ ۇشىپ برەجنەۆ الاڭىنا جەتكەن ول كاھارلى ەكى تاۋلىك ىشىندە قانقۇيلى جۇيەنىڭ قيانات-قورلىعىن جانىمەن دە، تانىمەن دە سەزىنىپ ەدى...

كەلەسى جىلى لاتۆيا ۋنيۆەرسيتەتىندە تاعىلىمدامادان وتكەن كەزىندە كەڭەستىك قۇرساۋدان قۇتىلۋ جولىندا قاسارىسا كۇرەسكەن لاتىش جاستارىنىڭ جاسىرىن «اتمودا» حالىق مايدانىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاستى. ارتىنشا «بوداندىقتان – بوستاندىققا» يدەياسىنىڭ ۇشقىنىن كازگۋ-دەگى قازاق جاستارىنىڭ اراسىنا استىرتىن الىپ كەلىپ، قىر سوڭىنا كگب جانسىزدارىنىڭ تۇسۋىنە سەبەپ بولعان دا – ونىڭ جالىندى جۇرەگىنە جۇدىرىقتاي نىعىزدالعان نامىس پەن جەلتوقسان جەلىمەن تۇتانعان جىگەرلى نارازىلىق بولاتىن.

ءتىپتى، كەيىنەن – 1989 جىلى كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى سەزىنىڭ مىنبەرىنەن مۇحتار شاحانوۆ وقىپ بەرگەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ويرانىن ويسىراتا اشكەرەلەيتىن، «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن جالعان ايىپتاۋدى الىپ تاستاۋ، تۇرمەگە قامالعان قازاق جاستارىن بوساتۋ، قۋعىنعا تۇسكەن ستۋدەنتتەردى وقۋعا قايتا قابىلداۋ تۋرالى تالاپ قويىلعان كولەمدى حاتتى زاڭگەرلىك ساۋاتتىلىقپەن ءوز قولىمەن جازىپ، وعان قالاداعى وقۋ ورىندارىن جانكەشتىلىكپەن كۇن-ءتۇن بويى ارالاپ ءجۇرىپ، ەكى جۇزدەن استام ستۋدەنتتىڭ قولىن جيناپ، كازگۋ-گرادتاعى پوشتادان «موسكۆا. دەپۋتاتۋ ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا سسسر مۋحتارۋ شاحانوۆۋ» دەپ ءوز قولىمەن تولتىرىپ، اتتاندىرعان دا – كازگۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى باقىتجان ءابدىرايىم بولاتىن.

«ايداھار»

اسكەردەن كەيىنگى وقۋىن 87-جىلى جالعاستىرعان ول باياعىدا باۋىرلارىمەن باستاعان «كاسىپكەرلىك كۋرسىن» اۋقىمداي ءتۇسىپ ەدى.

ەندى قاۋىن-قاربىز، كوكونىس-شەمىشكەمەن قوسا، سول كەزدەرى قاراتاۋدان ءوز ەلدەرىنە قونىس اۋدارىپ جاتقان نەمىس، گرەك سياقتى وزگە ۇلت ازاماتتارىنان ارزانعا ساتىپ العان تۇرمىستىق زاتتاردى اكەيدىڭ ەسكى «موسكۆيچىنىڭ» بەلىن قايقايتا باسىپ، تاراز اسىپ، الماتىداي الىپ شاھاردىڭ «باراحولكاسىن» دا «باعىندىرعان» بولاتىن.

بۇل رەتتە العاشقىلاردىڭ قاتارىندا شاعىن كاسىپورىن اشىپ، باۋىرلارىن عانا ەمەس، بىرگە وقيتىن كۋرستاس دوستارىن دا بيزنەس باسپالداعىنا باۋلىدى. ءسويتىپ، سورايعان بويىمەن عانا ەمەس، سىندارلى ويىمەن جانە تاباندى تالاپشىلدىعىمەن قۇرداستار اراسىندا «ايداھار» («ۋداۆ») اتانعان كەزى دە بولعان.

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، بىردە اناسى تۋعان كۇنىنە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن شەتەلدىك كەرەمەت كوك دجينسى شالبار سىيلاعان. «گۇلدەنگەن ءسوتسياليزمنىڭ» جۇدەۋ سورەلەرىندە جاتپايتىن، ىزدەگەن جان وڭايشىلىقپەن تاپپايتىن بۇل دەفيتسيت دۇنيەنى اناسى قارا بازاردان 110 سومعا ساتىپ العان ەكەن.

كوك شالباردى جاتاقحاناداعى جولداستارى سۇراپ كيۋگە جاعالاي كەزەككە تۇراتىن-دى. كوپشىلىكتىڭ «كوز قۇرتىنا» اينالعان سول شالبار كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە «حيمچيستكادان» قولدى بولىپ كەتەدى.

بىرىنشىدەن، اناسىنىڭ ايالى الاقانىنان العان كوزقيماسى بولماسا، بالكىم، سول «شۇبەرەككە» ىزدەۋ سالماس تا ما ەدى. ەكىنشى جاعىنان، تەوريالىق ءبىلىمىن تاجىريبەدە دە سىناپ كورۋ دە مۇنى سوتقا تالاپ-ارىز ءتۇسىرىپ، توتەنشە ىسكە تاۋەكەل ەتۋگە قۇلشىندىرعان.

ءسويتىپ، سوت زالىنداعى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان ايتىس-تارتىستىڭ ناتيجەسىندە كيىم تازالاۋ مەكەمەسى ماتەريالدىق جانە مورالدىق شىعىننىڭ وتەمىنە 180 سوم تولەۋگە ءماجبۇر بولادى.

بۇل – تۇرمىستىق تالاپپەن سوتتاسىپ، ءوز قۇقىعىن قورعاي العان «ايداھار» ستۋدەنتتىڭ تۇتىنۋشى رەتىندەگى عانا ەمەس، ازاماتتىق ىستەگى زاڭگەر رەتىندەگى العاشقى كاسىبي جەڭىسى بولاتىن.

سەنىم مەن سەرپىن

بەسىنشى كۋرستا جوعارى اربيتراجدىق سوتتا وتكىزگەن وندىرىستىك پراكتيكا باقىتجاننىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان بەتبۇرىستى كەزەڭ بولدى. وسىناۋ از ۋاقىت ىشىندە جارقىراي كورىنگەن جاس ماماننىڭ ءالدى الەۋەتىن مۇندا جەتەكشىلىك ەتكەن سۋديالار ۆالەنتينا گريبانوۆا مەن ليۋبوۆ مويسەەۆا عانا ەمەس، سوت توراعاسى يۆان تەتەركين دە انىق اڭعارىپ ەدى.

كەيىننەن اسپيرانتۋراعا بولىنگەن جالعىز-اق ورىن باسقا ءبىر ۇمىتكەرگە بۇيىرىپ، باقىتجاننىڭ بار امالى تاۋسىلعانداي ءسات بولعان. سوندا عىلىمي جەتەكشىسى – كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور ساعىندىق بايسالوۆتاي عۇلاما عالىم بار بەدەلىن باسكە تىگىپ تۇرىپ، اسپيرانتۋراعا قوسىمشا ورىن اشىلۋىنا كۇش سالعانى – ءبىلىمدى دە بىلىكتى جاس عالىمنىڭ جارىپ شىعارىنا دەگەن زور سەنىم بولاتىن. ال ونىڭ بۇل سەنىمدى اقتاعانى انىق.

جەر ماسەلەسىنە قاتىستى قۇقىقتىق قاتىناستار بويىنشا ماماندانا باستاعان ونىڭ اسپيرانتۋراداعى ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرا ءجۇرىپ، ءتۇرلى ازاماتتىق ىستەر بويىنشا جازعان تالدامالىق ماقالالارى مەن بەرگەن تۇسىندىرمەلەرى ءباسپاسوز بەتىنەن كوپتەپ كورىنە باستاعان. ونىڭ سوت پراكتيكاسىندا جىلدار بويى قالىپتاسىپ قالعان شارتتى ۇستانىمداردىڭ ءوزىن تارازىلاي تالداپ، سىنعا سالعان تىڭ كوزقاراسى مۇيىزدەرى قاراعايداي زاڭگەرلەردىڭ دە نازارىن وزىنە اۋدارىپ ەدى.

ارتىنشا بولاشاعىنا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان تاپ سول تەتەركيننىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن باقىتجان قىزمەتكە قابىلداندى. جوعارى اربيتراجدىق سوتتىڭ زاڭگەر كونسۋلتانتى، سوت توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ تاعايىندالۋى كولدەنەڭ كوزگە جاس عالىمنىڭ كەزدەيسوق جولى بولعانداي نەمەسە «تامىر-تانىستىڭ» ارقاسىنا قونعانداي بولىپ كورىنسە دە، بۇل ونىڭ تاباندىلىقپەن، تىنىمسىز ەڭبەكپەن قول جەتكىزگەن دارا جولى بولاتىن.

ال ارادا نەبارى ءۇش اي وتكەندە بەدەلدى زاڭگەرلەر قاۋىمىنىڭ – جوعارى سوت سالاسىنداعى اتقامىنەر اقساقالدار القاسىنىڭ شەشىمىمەن باقىتجان جوعارى اربيتراجدىق سوتىنىڭ سۋدياسى بولىپ سايلانادى. سول جىلدارى جوعارى اربيتراجدىق سوتتىڭ جوعارى سوتپەن بىرىكتىرىلگەنىن ەسكەرسەك، بۇل وقيعا كۇللى قازاقستان تاريحىندا وردا بۇزار وتىزعا دا تولماعان 27 جاستاعى عىلىم كانديداتى – جاس عالىمنىڭ تۇڭعىش رەت ەڭ جوعارعى سوت ساتىسىنا اياق باسقان العاشقى جانە بۇرىن-سوڭدى ەشكىم قايتالاماعان ايشىقتى وقيعا بولىپ ورىن الدى.

شاربولاتتاي شىڭدالعان شاق

ەگەمەندىگىن ەندى عانا العان ەلىمىز ءبىلىمدى دە جالىندى جاستارعا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان. جاستىعىنان بولەك، كاسىبي تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان، جاس عالىمعا دا وسىنداي سەنىمنىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاتىپ ەدى. مۇنى وزىنە كوپتەپ قولداۋ كورسەتكەن جوعارعى كەڭەستىڭ زاڭ كوميتەتىنىڭ توراعاسى نيكولاي اكۋەۆ العاشقى اڭگىمەلەسۋ كەزىندە-اق جاناشىرلىقپەن ايتقان.

ودان ءارى قىزمەت مانسابىنىڭ ورلەي تۇسۋىنە وراسان ىقپال ەتكەن دە وسى نيكولاي يليچ بولىپ ەدى. ايتپەسە مۇنى جانە ءبىر ۇلاعاتتى ۇستازى – سول كەزدەگى جوعارى سوت توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ماقسۇت نارىكباەۆتىڭ تۋىسقانى ەكەن دەپ سىرتتاي «تون پىشكەندەر» دە، «شام الىپ، سوڭىنا تۇسكەندەر» دە تابىلعان.

دەگەنمەن، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەڭ جوعارعى سوت ينستانتسياسىنىڭ سۋدياسى رەتىندە ءتۇرلى ءىرىلى-ۇساقتى ىستەر بويىنشا قابىلداعان سونى ءارى ءادىل شەشىمدەرى جاس ماماننىڭ ءوز ماماندىعىنا كىرشىكسىز بەرىلگەن ادالدىعىن جانە كاسىبي تۇرعىدان شىڭدالا تۇسكەندىگىن اڭعارتقان.

ءتىپتى، بىردە وزىنە جانى جاقىن ۇستاز تۇتاتىن تاپ سول ماقسۇت سۇلتانۇلى الدەبىر تانىس تالاپكەردىڭ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ءىسىن قاراپ بەرۋىن وتىنگەن. زاڭ تالابىن قاتاڭ ساقتاپ، ادىلەتتىڭ اق جولىنان اتتاماعان بۇل بولسا ءىستى جاۋاپكەر تاراپتىڭ پايداسىنا شەشىپ بەرگەن. بىراق، شاكىرتىنىڭ اياق الىسىن سىرتتاي عانا باقىلاپ جۇرەتىن سۇڭعىلا زاڭگەر-ۇستاز ونىڭ ءادىل تورەلىگىنە تاعى ءبىر رەت ءتانتى بولىپ ەدى. ايتپەسە، «قاتەلەسپەيتىنىڭە كوزىڭدى انىق جەتكىزگەنشە قىلىشىڭدى قىندا ۇستا!» – دەگەندى ۇيرەتكەن دە سول نارىكباەۆ-ۇستازدىڭ ءوزى بولاتىن.

ال شىنداپ كەلگەندە، «كەرى قادام جاساۋدىڭ قيسىنى كەلمەي قالاتىن جاعدايلار» كوپتەپ كەزدەسەتىن فەميدالىق ىستە ول قاشاندا  مۇمكىندىگىنشە تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ ۇستاپ وتىرۋعا تىرىستى. دەگەنمەن، كەز كەلگەن سوت پروتسەسىندە بارىنشا ءالسىز تاراپقا بولىسۋعا ۇنەمى بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن باقىتجاننىڭ بويىنداعى ادىلەتسىزدىككە مۇلدەم توزبەۋشىلىك قاسيەت تاپ وسى سوت جۇيەسىندەگى قىزمەتتە قالىپتاسىپ ەدى.

ارتىنشا ەل ەكونوميكاسىنا وراسان ىقپالى بار، داڭقى مەن داقپىرتى ءدۇيىم دۇنيەنى دۇركىرەتكەن «قارمەت» كومبيناتىنىڭ اسا كۇردەلى ءىسىن قاراعان ءۇش سۋديانىڭ ءبىرى بولىپ بەكىتىلۋى – باقىتجان ءۇشىن شىن مانىندە سىن ساعاتى بولىپ سوققان. قۇنى 10 ملرد دوللاردى قۇرايتىن الپاۋىت كاسىپورىننىڭ مەنشىكتىك ماسەلەسى مىڭداعان جۇمىسشى قاۋىمنىڭ عانا ەمەس، ەل ەكونوميكاسىنىڭ تاعدىرىن دا تالقىعا ءتۇسىرىپ تۇرعان-دى.

الايدا، كوزدى التىنداي اربايتىن ءتۇرلى ازعىرۋعا الدانباستان، قارسىلىققا تولى قىسپاققا دا قاراماستان، تاپ وسى ىستە ول «ەگەر سۋديا وزىنە سەنىمدى بولسا، ونىڭ جۇيەگە قارسى دا شەشىم قابىلداي الاتىندىعىن» دالەلدەگەن بولاتىن. ايلارعا سوزىلعان وسى ءبىر اۋىر سىناقتان سۇرىنبەي ءوتىپ، تۋراسىن ايتقان تورەلىك شەشىمى ونى توبە بيلەر عانا تىزە قوساتىن تورگە شىعارعانى انىق ەدى.

الاماننىڭ ارعىماعى

رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعاۋمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ جوعارى سوت جۇيەسىندە جارقىراي كورىنىپ، سۋديالار وداعىن باسقارىپ، جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالىپ ۇلگەرگەن جاس سۋدياعا جات جۇرتتىڭ جاقسىلارى دا جارىسا كوز سالعان. وسىلايشا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وبلىستىق سوتىن باسقارۋعا، ءتىپتى، باقانداي جوعارى اربيتراجدىق سوتىنىڭ مۇشەلىگى مەن ورىنباسارلىعىنا دا شاقىرىلعان.

الايدا باقىتجان بار ءبىلىمى مەن تياناقتى تاجىريبەسىن ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىنا باعىتتادى. جوعارى دارەجەلى كاسىبي زاڭگەر بولىپ قالىپتاسقان ول جاڭا عاسىردىڭ باسىنان باستاپ مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىندەگى ماڭىزدى جۇمىستارعا ارالاسىپ كەتتى.

ءار جىلدارى ەكى مارتە پرەزيدەنتتىڭ پارلامەنتتەگى وكىلدىگىن، پارلامەنت سەناتى اپپاراتىن، جوعارى سوت جانىنداعى سوت اكىمشىلىگى كوميتەتىن باسقارىپ، ادىلەت جانە قورعانىس مينيسترلىكتەرىندە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، مەملەكەتتىك ساياسي لاۋازىمداردىڭ سان ساتىسىنان ءوتىپ، تاجىريبەسى تولىستى، كاسىبي كەمەلدەندى.

ال لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، قازاقستاننىڭ كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى سياقتى ءىرى دە ىرگەلى ۇجىمدارعا باسشىلىق ەتىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇيىمدىق جۇمىستاردى جولعا قويۋدان باستاپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بايلانىستاردى ورنىقتىرۋى ارقىلى ءوزىنىڭ بايىپتى باسشى قابىلەتىن عانا ەمەس، شىن مانىندەگى كريزيس-مەنەدجەر رەتىندەگى ىسكەرلىك قىرىن كورسەتكەنى قوعامداعى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىنا ءوتىپ جاتتى.

ارينە، ادىلەت جولىنىڭ ءاماندا اۋىر كەلەتىنى اقيقات. ونىڭ بارشاعا بىردەي ۇناي قويمايتىنى دا بەلگىلى... دەگەنمەن، وسىناۋ ۇيىمدارداعى جىلدار بويى تامىرلانىپ كەتكەن بيۋروكراتيالىق تەجەلىستەردى تۇبىرىمەن تىيىپ، ءتيىستى شەشىمدەردى تەز قابىلداۋىنىڭ ءوزى-اق جۇمىستاعى جارقىن وزگەرىستەرگە جاڭاشا دەم بەرگەن.

«ايلاقتا ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ قالعان اقاۋلى الىپ كەمەنى اشىق ايدىنعا شىعارۋ ونىڭ جىرتىعىن جاماپ، ۇساق-تۇيەك تەتىكتەرىن مايلاۋدان باستاپ، باعىت-باعدارىن ايقىنداۋعا دەيىنگى اۋقىمدى دا الاپات جۇمىستى قاجەت ەتەدى»، - دەپ ءوزى ايتپاقشى، اسىرەسە ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە رەكتور بولعان تۇستا عالامدىق ءۇردىس كوشىنە بەلسەندى ىلەسكەن بەدەلدى ءبىلىم ورداسىنا ۇلتتىق رەڭك بەرە وتىرىپ، اكادەميالىق ورتاعا جاڭاشا جان ءبىتىرىپ، ۇلتتىق كودتى ايقىندايتىن بىرقاتار بەرەكەلى ىستەرگە مۇرىندىق بولعانى كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا.

باسقاسىن ايتپاعاندا، تاپ سول بيۋروكراتيالىق تەجەلىستەردىڭ تىيىلۋىمەن «جانام دەگەن جۇرەككە وت بەرىلىپ»، ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلارعا ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن جان-جاقتى جەتىلدىرۋگە مول مۇمكىندىكپەن قوسا، بارلىق شەتەلدىك بەدەلدى ءبىلىم وردالارىنا داڭعىل جول اشىلدى.

وسى تۇستا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن ىنتىماقتاساتىن بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە اباي اۋديتورياسىن اشۋدى ماقسات ەتكەن ول وسى يدەيانى يوردانيا، بەلارۋس، ارمەنيا، راسەي جانە ازەربايجان ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە جۇزەگە اسىرىپ ۇلگەردى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىن، سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن وقىپ ۇيرەنۋگە ارنايى ورىن بەرىلەتىن بۇل باستامالاردى بولاشاقتا ءبىر-ءبىر ينستيتۋتقا اينالدىرۋدى دا جوسپارلاعان-دى.

بۇگىندە وسىناۋ اباي ورتالىقتارى قازاقتىڭ شەتەلدەردە ات باسىن ەركىن تىرەيتىن ءبىر-ءبىر وتاۋىنداي بولىپ وقشاۋلانىپ تۇرعان جايى بار.

سونىمەن قاتار، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ماسەلەسىن بەرىك ۇستانعان ول سوناۋ الاش ارداقتىلارىنىڭ جالعاسىنداي بولعان اتاقتى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتەن باستاپ، ارىستارىمىزعا كوزىنىڭ تىرىسىندە قۇرمەت كورسەتەيىك دەپ، عىلىمنىڭ مارقاسقالارى – سالىق زيمانوۆ، جابايحان ءابدىلدين، مۇحتارباي وتەلباەۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ جانە ت.ب. ارداقتى تۇلعالاردىڭ اتىنا ەۇۋ-دە ارنايى اۋديتوريا اشتىردى.

قالاي بولعاندا دا، وسىناۋ اڭىز دا ابىز اقساقالداردىڭ ۇلان-عايىر ۇلاعاتىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى ەتە ءجۇرىپ، ولارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، پىكىرلەسىپ، ۇيرەنىپ، باتاسىن الۋ – ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن ۇشتاپ، رۋحاني كەن-بايلىققا كەنەلتكەن باعا جەتپەس جوعارى مەكتەپ بولعانى انىق ەدى.

تۇلعا تاعىلىمى

«اقىلى تەرەڭ ادامنىڭ اياسى كەڭ كەلەدى، تامىرى تەرەڭ شىناردىڭ ساياسى كەڭ كەلەدى» دەمەي مە.

«اممۋنيتسياسىز امبيتسيا – اپلومب»، ياعني تۇعىرسىز تاكاپپارلىق نەمەسە بەرەكەلى ءبىلىم مەن ءتالىمدى تاجىريبەسىز بيىك ماقسات پەن مانساپقا ۇمتىلۋ – بوسكەۋدەلىك دەپ بىلەتىن ول ۇزدىكسىز ىزدەنىس ارقىلى ءوزىن-ءوزى زامان كوشىنە ساي جان-جاقتى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى ادەتىنە اينالدىرعان.

سولاي بولا تۇرا، ءوزى دە بۇگىندە اسقارالى جاسقا جەتى بالانىڭ اكەسى بولىپ جەتسە دە، باستى سىنشىسى – اكە سوزىنە توقتاپ، قاباعىن سىيلاۋ – ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى ۇستاناتىن جازىلماعان جارعىسى. سوندىقتان دا بولار، وسىناۋ جىلجىعان جىلدار ىشىندە جوعارى مانساپتارعا ماستانباي، ايتۋلى تالاي اتاق-دارەجەگە قولى جەتسە دە، قاراپايىم قالپىنان تانعان ەمەس. ۇلكەنگە – قۇرمەتپەن، كىشىگە ىزەتپەن قاراپ، عۇلاما عالىممەن دە، قاتارداعى ستۋدەنتپەن دە، قاراپايىم جۇمىسشىمەن دە تەڭ دە تەرەڭ ءتىل تابىسا كەتەتىنى بار.

ءتىپتى، تالاي جانعا قولداۋ جاساپ، جەتىستىك پەن جەڭىسكە ىنتالاندىرىپ، ۇنەمى «كورگەن بۇلاعىنىڭ كوزىن اشىپ» جۇرەتىنىنە ونىمەن بىرنەشە جىل بويى بىرگە قىزمەت ەتكەن وسى جولداردىڭ اۆتورى دا كۋا. بۇل، بالكىم، تەكتى بابالاردان بەرمەن قانعا سىڭگەن اسىل قاسيەت بولار. ال ءدانى اقىل مەن دانالىقتىڭ قۇنارىنا ءتۇسىپ، جەلەگىن جايىپ، قۇرىشتاي قانىققان مۇنداي قاسيەت جىلدار وتكەن سايىن ساف التىنداي جارقىراي تۇسەدى ەمەس پە. دەسەك تە، قارشادايىنان قيىندىقتىڭ قادىرىن بىلۋمەن قوسا، ءومىر جولىندا وزگە جانداردىڭ قامقورلىعىن كوپ كورگەن ادام عانا تاپ سول جىلۋ مەن مەيىرىمدى وزگەلەرگە ەسەلەپ بەرە الاتىن سياقتى.

وسى رەتتە تۇلعا دەگەن ۇعىم ادامنىڭ قوعامداعى ەرەن ەڭبەگى مەن الاتىن ورنىنان بولەك، ونىڭ ادامگەرشىلىك اقىل-پاراساتى مەن كوركەم مىنەزى، تەرەڭ ءبىلىمى مەن دۇنيەتانىمى ارقىلى سيپاتتالاتىنىن ەسكەرسەك، كىسىلىك كەلبەتى كەلىستى كەيىپكەرىمنىڭ وسى سيپاتقا تولىقتاي ساي ەكەنىنە كوز جەتكىزگەندەي بولامىن.

مىنە، ءومىر-وزەننىڭ تاسوتكەلى تابىستىرعان اعا-دوسىم – قاراتاۋداي قاسيەتتى مەكەننەن قازاقى تاربيەنىڭ ۋىزىنا قانىپ ۇشىپ، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىك ارناسىنان اۋىتقىماي، العىس ارقالاعان قاجىرلى قايراتكەر – مەملەكەتشىل تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ، بۇگىندە الپىستىڭ الاتاۋداي اسقارىنا قالىقتاي قونعان قىران ۇل تۋرالى قىسقاشا حيكايات وسىنداي.

سەرىكقالي مۇقاشەۆ

Abai.kz