قازاق «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. مەيلى قاي سالاداعى وتىرىك پەن بىلىق بولسىن، تەز اشىلىپ، كوپ وتپەي جۇرتقا جاريا بولارى انىق. 1983 جىلى ءساۋىر ايىندا گەرمانيانىڭ «Stern» جۋرنالى مەن بريتانيانىڭ «The Sunday Times» گازەتى حح عاسىردىڭ ەڭ تاڭعالارلىق تاريحي جاڭالىعىن اشقانداي بولدى. الايدا بۇل وقيعا شىن مانىندە عاسىردىڭ ەڭ شۋلى وتىرىگىنە اينالدى. ونىڭ سالدارى ميلليونداعان شىعىنعا جانە تالاي بەدەلدى ادامنىڭ ابىرويىنىڭ ايرانداي توگىلۋىنە الىپ كەلدى.

1983 جىلى 25 ساۋىردە، ياعني وسىدان 42 جىل بۇرىن نەمىستىڭ بەدەلدى «Stern» جۋرنالى بۇرىن بەيمالىم بولعان ادولف گيتلەردىڭ جەكە كۇندەلىكتەرىن جاريالادى. وسى جاڭالىقتى الەمدىك باق-قا كورسەتۋ ءۇشىن جۋرنال سول كۇنى گامبۋرگتە ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزدى. بۇل جاڭالىق راسىندا دا بۇكىل الەمنىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى.

ءۇش كۇن بۇرىن Stern جۋرنالىنىڭ لوندونداعى رەداكتورى پيتەر ۋيكمان BBC News-كە بەرگەن سۇحباتىندا: «ءبىز بۇل كۇندەلىكتەردىڭ تۇپنۇسقا ەكەنىنە تولىق سەنىمدىمىز»، دەگەن بولاتىن. «العاشىندا كۇمانىمىز بولدى، بىراق ءبىز گرافولوگ ساراپشىن جۇمىسقا تارتتىق، كۇندەلىكتى ماماندار مۇقيات تەكسەرىپ، ونىمەن جۇمىس ىستەدى. تاريحشىلار، سونىڭ ىشىندە پروفەسسور ترەۆور-روپەر دە ولاردى تۇپنۇسقا دەپ تانىدى»، دەدى ول.

كۇندەلىكتەر 1932 جىلدان 1945 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتىپ، گيتلەر بيلىك ەتكەن ءۇشىنشى رەيحتىڭ بۇكىل ءداۋىرىن سۋرەتتەگەن. «بارلىعى 60 كۇندەلىك بار، مەكتەپكە پايدالانىلاتىن داپتەرگە جازىلعان، بىراق قاتتى مۇقابالى. سىرتىندا سۆاستيكا مەن بۇركىت بەينەلەنگەن مورلەر بار، ال ىشىندە — گيتلەردىڭ گوتيكالىق جازۋى»، دەدى ۋيكمان BBC-گە.

«Stern» جۋرنالى بۇل كۇندەلىكتەر گيتلەر تۋرالى بۇرىن بەلگىسىز دەرەكتەردى اشىپ، تاريحتى قايتا قاراۋعا سەبەپ بولادى دەپ ويلادى. كۇندەلىكتەردە فيۋرەردىڭ ءىش كەبۋ مەن اۋىزدان شىققان جاعىمسىز يىسكە بايلانىستى ماسەلەلەرى، سۇيىكتىسى ەۆا براۋننىڭ وليمپيادا بيلەتتەرىن الۋى، ءتىپتى ستالينگە تۋعان كۇنىنە قۇتتىقتاۋ جىبەرۋ نيەتى تۋرالى جازبالار ەنگەن. ەڭ تاڭعالارلىعى – بۇل جازبالاردا گيتلەردىڭ حولوكوست جايلى حابارسىز بولعانى اڭعارىلادى.

بۇل كۇندەلىكتەردى تاپتىم دەگەن جۋرناليست «Stern» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى گەرت حايدەمان ەدى. ول ناتسيستىك جادىگەرلەرگە اۋەستىگىمەن تانىمال بولاتىن. 1973 جىلى اتالعان جۋرنال وعان گيتلەردىڭ كومەكشىسى بولعان گەرمان گەرينگكە تيەسىلى ەسكى ياحتا جايلى ماقالا جازۋدى تاپسىرعان. بىراق حايدەمان بۇل ياحتانى ءوزى ساتىپ الىپ، جوندەۋگە اقشا جۇمسادى. سوسىن گەرينگتىڭ قىزى ەددامەن جاقىن تانىسىپ، بۇرىنعى ناتسيستەرمەن  ارالاستى. وسى بايلانىستار ارقىلى ول گيتلەردىڭ كۇندەلىكتەرىنە كەزىكتىم دەپ مالىمدەدى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل كۇندەلىكتەردى ۇشاق اپاتىنان كەيىن ءشوپ قورادا ساقتاپ كەلگەن، كەيىن ولار شىعىس گەرمانياداعى ءبىر كوللەكتسيونەردىڭ قولىنا وتكەن. حايدەمان سول اداممەن مامىلە جاساپ، كۇندەلىكتەردى ساتىپ الۋعا «Stern» جۋرنالى اتىنان دەلدال بولدى. سەنساتسيالىق ماتەريالدىڭ قىزىعىنا تۇسكەن جۋرنال ساقتىق شارالارىن ۇمىتىپ، قولدا بار اقپارتتى قۇپيا ۇستايدى. مىسالى، ساراپشىلارعا كۇندەلىكتەردى تەكسەرۋگە تەك بىرنەشە بەت قانا بەرگەن. ساتىپ الۋ ءۇشىن جۋرنال 9,3 ميلليون نەمىس ماركاسى (شامامەن £2,3 ميلليون) تولەدى جانە ولاردى شۆەيتساريا سەيفىندە ساقتادى.

كۇندەلىكتەردى العاش قاراپ شىققان تاريحشى، پروفەسسور حيۋ ترەۆور-روپەر (لورد دەيكر). ول 1947 جىلى جارىق كورگەن «گيتلەردىڭ سوڭعى كۇندەرى» اتتى كىتابىمەن تانىلعان، ناتسيستىك گەرمانيا بويىنشا بەدەلدى مامان ەدى. ول العاشىندا كۇماندانعانىمەن، كۇندەلىكتەردىڭ كوپتىگى مەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ونى سەندىرگەندەي بولادى.

«The Times» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى چارلز دۋگلاس-حوۋم BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «مۇنشاما كولەمدەگى قۇجاتتى قولدان جاساۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. بۇل جاي عانا كۇندەلىكتەر ەمەس، گيتلەردىڭ سۋرەتتەرى، پارتيالىق بيلەتى، كوركەمسۋرەت مەكتەبىنە تاپسىرعان سۋرەتتەرى، ءتىپتى مايلى بوياۋمەن سالعان كارتيناسى دا بار. مۇنى قولدان جاساۋشى شىنىمەن شەبەر بولۋى كەرەك».

وسىعان سەنگەن لورد دەيكر كۇندەلىكتەردى تۇپنۇسقا دەپ ماقالا جازىپ، تاريحتى قايتا باعالاۋعا شاقىردى. جاڭالىق تارالا باستاعان سوڭ، باسىلىمدار اراسىندا كۇندەلىكتەردى جاريالاۋ قۇقىعى ءۇشىن باسەكەلەستىك باستالدى. «The Sunday Times» قۇرىلتايشىسى رۋپەرت مەردوك ءوزى تسيۋريحكە ۇشىپ بارىپ، كەلىسىم جاساستى.

الايدا ءباسپاسوز مالىمدەمەسى الدىندا-اق كۇمان تۋا باستايدى. «The Sunday Times» جۋرناليستەرى بۇعان دەيىن دە الدانعان بولاتىن. 1968 جىلى گازەت ءمۋسسولينيدىڭ كۇندەلىكتەرىنە اۆانس بەرگەن، بىراق ولار ميلان ماڭىنداعى ۆەرچەلليدە تۇراتىن ەكى قاريانىڭ جاساعان جالعان دۇنيەسى بولىپ شىققان.

اتىشۋلى الاياقتىقتىڭ اشىلۋى

مەردوك كۇمانعا قاراماستان، رەداكتور فرەنك دجايلزدىڭ ەسكەرتۋىنە قۇلاق اسپاي، كۇندەلىكتەردى جاريالاۋعا بۇيرىق بەرەدى. دجايلز لورد دەيكرگە قوڭىراۋ شالعاندا، ول كۇندەلىكتەردىڭ شىنايىلىعىنا مۇلدە سەنبەيتىنىن ايتىپ، پىكىرى 180 گرادۋسقا وزگەرگەنىن جەتكىزدى. جۋرناليست فيليپ نايتلي: «بولمەدە وتىرعانداردىڭ ءبارى ورىندىقتارىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. سەبەبى ءبىزدىڭ باستى ساراپشىمىزدىڭ پىكىرى وزگەرگەنى توسىن جاعداي ەدى»، دەپ ەسكە الادى.

گازەت باسىلىمدى توقتاتىپ ۇلگەرەر ەدى، بىراق مەردوك: «دەيكردىڭ ەكىۇداي پىكىرى بىزگە كەدەرگى بولا المايدى. جاريالا!» دەگەن. كەلەسى كۇنى «Stern» جۋرنالى ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا باس رەداكتور پەتەر كوح كۇندەلىكتەرگە «100% سەنىمدى» ەكەنىن ايتقان ساتتە، لورد دەيكر كەرىسىنشە، ءوز پىكىرىن وزگەرتكەنىن كوپشىلىك الدىندا مويىندادى. ول: «تاريحشى رەتىندە ايتارىم،  مۇنداي ماڭىزدى قۇجاتتاردى زەرتتەۋدە قاجەتتى عىلىمي ادىستەردەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولعانىمىز وكىنىشتى»، دەدى.

كەلەسى كۇنى اقش-تىڭ قولتاڭبا ساراپشىسى چارلز حەميلتون BBC-دەن كۇندەلىكتەردىڭ پاراقتارىن كورگەن بەتتە: «جالعاندىقتىڭ ءيىسىن بىردەن سەزدىم»، دەپ مالىمدەيدى. ول قولتاڭبانىڭ شىنايى ەمەستىگىن، ءتىپتى ارنايى ساراپشىلار توبىنىڭ قاجەتى دە جوق ەكەنىن ايتتى. «بۇل – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى الاياقتىقتىڭ ءبىرى»، – دەدى ول.

ەكى اپتا ىشىندە جۇرگىزىلگەن حيميالىق جانە تاريحي ساراپتامالار بۇل كۇندەلىكتەردىڭ سوعىستان كەيىنگى داۋىردە جاسالعانىن انىقتايدى. قاعازى، سياسى مەن جەلىمى – بارلىعى سوعىستان كەيىن پايدالانۋعا بەرىلگەن زاتتار. كۇندەلىكتەردە اناحرونيزمدەر، قازىرگى زاماننىڭ ءسوز تىركەستەرى مەن تاريحي قاتەلىكتەر دە كوپ بولعان.

«The Sunday Times» بۇل اقپاراتتى جاريالاۋدى توقتاتىپ، وقىرماننان كەشىرىم سۇرادى. «Stern» باسىلىمى دا كوپشىلىكتەن كەشىرىم ءوتىندى. تەرگەۋ بارىسىندا كۇندەلىكتەردى قولدان جاساعان ادام – جالعانقۇجاتشى كونراد كۋياۋ ەكەنى انىقتالدى. ول كۇندەلىكتەردى ءوزى قولدان جاساپ، گيتلەردىڭ «قاراپايىم ءومىرى» جايلى ويدان شىعارىپ جازعان. مىسالى: «جۇمىستان شىعا الماي، ەۆانىڭ جانىنا دا بارا المادىم»، «پوشتاعا بارىپ، بىرنەشە جەدەلحات جىبەرۋ كەرەك»، «ەۆا مەنىڭ اۋزىمنان ءيىس شىعادى دەيدى» سەكىلدى جازبالار قوسقان. كۇندەلىكتەردىڭ مۇقاباسىنا «AH» (Adolf Hitler) ەمەس، ابايسىزدا «FH» دەگەن ينيتسيالدار جازعان. قاعازدى ەسكى قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن ۇستىنە شاي قۇيىپ، ۇستەلگە قويىپ، سوققىلاعان.

كۋياۋدىڭ ەڭ باستى ايلاسى – ءوزىنىڭ باسقا دا قولدان جاساعان گيتلەر قۇجاتتارىن «Stern» ساراپشىلارىنا «تۇپنۇسقا» رەتىندە بەرىپ، ولارمەن كۇندەلىكتەردى سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى بولدى. ياعني ساراپشىلار جالعان قۇجاتتاردى وزگە قولدان جاسالعان ماتەريالدارمەن سالىستىرعان.

1985 جىلى كۋياۋ الاياقتىق پەن جالعان قۇجات جاساعانى ءۇشىن 4,5 جىلعا سوتتالدى. حايدەمان دا جازاعا تارتىلدى. ول «Stern» جۋرنالى شىعارعان اقشانىڭ ءبىر بولىگىن جاسىرىپ، جەكە ومىرىنە جۇمساعانى انىقتالدى. ول ءوز كىناسىن جوققا شىعارۋعا تىرىسسا دا، كۋياۋ جۋرناليست ءبارىن بىلگەن دەپ مالىمدەدى. حايدەمان 4 جىل 8 ايعا سوتتالدى.

بۇل الاياقتىقتىڭ سالدارى وتە اۋىر بولدى: لورد دەيكردىڭ بەدەلى ءتۇستى، «Stern» جۋرنالى باسشىلارى قىزمەتىنەن كەتتى، «The Sunday Times» رەداكتورى دجايلز دا قىزمەتىنەن الىندى. ءتىپتى مەردوك 2012 جىلى وتكەن لەۆەسون تىڭداۋىندا: «بۇل مەنىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىم بولدى. تولىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الامىن. ءبىر ءومىر ساباق بولاتىن جاعدايدى باستان كەشتىم»، – دەدى.

الايدا وسى جالعان جاڭالىقتى جاريالاعان كەزدە گازەت تيراجى ارتتى. ال مەردوك الدىن الا كەلىسىمگە «ەگەر كۇندەلىكتەر جالعان بولسا، اقشا كەرى قايتارىلادى» دەگەن شارت قويعاندىقتان، قارجىلاي شىعىن ەمەس، كەرىسىنشە پايدا تاپتى.

ماقالا اۆتورى ميلەس بۋركە

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz