التىن ورداعا قاراستى شىعىس ەۋروپالىقتار، كاۆكازدىقتار بۇرىننان حريستيان ءدىنىن ۇستانعان. التىن وردانىڭ نەگىزىن سالۋشى جوشىنىڭ ءبىر ايەلى بەكتۇتمىش كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ ءىنىسى جاقاكامبۋدىڭ قىزى بولىپ حريستيان ءدىنىن ۇستانعان.

التىن وردا حاندارىنىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى سارتاق تا نەستورياندىق باعىتتاعى حريستيان بولعان (1).

كەيىنگى التىن وردا كوشپەندىلەرىنىڭ ۇلكەن بولىگىن قۇراعان قىپشاقتاردىڭ دا ءبىرازى حريستيان بولعان，ولاردىڭ كەيبىرى موڭعول جورىعىنان بۇرىن، ال كەيبىرى جورىقتان كەيىن حريستيان بولعان.

ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا تەۆتون رىتسارلارى كۋمانداردى جەڭە الماي، ۆەنگريا كورولىنە قاراستى وڭىردە تاۋەلسىز ەل قۇرۋعا كىرىستى. 1238 جىلى موڭعولدار كۋمانياعا شابۋىل جاساعاننان كەيىن ۆەنگريا كورولى بەلا IV كۋمان حالقىنىڭ قالعان حالقىنا ولاردىڭ كوسەمى حان كوتەننىڭ باسشىلىعىمەن پانا بەرەتىن بولدى، ولار ونىڭ قارىمتاسىنا 40 000 وتباسىمەن (200 مىڭ ادام) حريستيان ءدىنىن قابىلداۋعا انت ەتتى. كورول بەلا جاڭا سۋبەكتىلەردى، سونىڭ ىشىندە قىپشاق-كۋمانداردى ۆەنگرياعا قاۋىپ توندىرگەن موڭعولدارعا قارسى كومەكشى اسكەر رەتىندە پايدالانباق بولدى (2).

ال سارتاقتىڭ حريستياندار ىقپالىندا بولعاندىعىن مۇسىلمان تاريحشىلارى دا حريستيان تاريحشىلارى دا اتاپ كورسەتەدى. ۆ.ۆ.بارتولد سارتاقتىڭ حريستيان دىنىنە قاتىسى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى سارالاي كەلە، سارتاقتىڭ باتۋ حاننىڭ كوزى ءتىرىسىنىڭ وزىندە حريستياندار ىقپالىندا بولعانىن، 1249 جىلى وعان ورىس كنيازدارىنىڭ ارنايى بارعانىن، ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىندا، باتىس جاعالاۋدان ارنايى شىركەۋ سالدىرتقانىن ايتادى (3).

سارتاقتىڭ حريستيان بولۋى ءوز يەلىگى بولعان قىرىمدا حريستيان ءدىنىنىڭ كۇشەيۋىنە ەلەۋلى ىقپال ەتكەن بولۋى مۇمكىن. بۇعان 1227 جىلى ۆەنگريا جەرىنە بارىپ شوقىنعان قىپشاقتاردىڭ دا قاتىسى بار بولۋى مۇمكىن. دەسە دە حريستيان ءدىنى شىعىس ەۋروپادا بۇرىننان تارالعان ءدىن، حازار مەملەكەتى دۇنيەدەگى ەڭ دامىعان ساۋدا مەملەكەتى بولدى، ونىڭ دامىعان ەكونوميكاسى مەن ساۋداسىن قىپشاقتار جالعاستىرىپ التىن وردا داۋىرىندە بۇل ۇدەرىس ءتىپتى دە دامىدى. شىعىس ەۋروپا تۇركىلەردىڭ وتىرىقشىلىققا كوشكەندەرى نەگىزىنەن حريستيان دىنىنە كىرگەن وعىز-قىپشاقتار بولدى (4).

ۆەنگريا كورولى لاديسلاۆ IV, سونىمەن قاتار كۋمان لاديسلاۋس دەگەن اتپەن بەلگىلى. ول ءوزىنىڭ سۇيىكتى كۋندەرىنىڭ كيىمىن كيگەن. ونىڭ اناسى ۆەنگريا پاتشايىمى ەليزاۆەتا كۋن كوسەمىنىڭ قىزى بولعان. (Chronicon Pictum, 1358 ج)(5).

قىپشاق كيىز ءۇيى (6).

ۆەنگرياداعى شاماندىق كۋمانداردى حريستيانداندىرۋ ماقساتىندا كۋمان تىلىنە اۋدارىلعان بۇل دۇعا TRT دەرەكتى ءفيلمى Özü Türk باعدارلاماسىندا جازىلعان:

Bizim atamız kim-sing kökte

Şentlensing sening adıng

Düşsün sening könglügüng

Neçik-kim cerde alay kökte

Bizing ekmegimizni ber bizge büt-bütün künde

İlt bizing minimizni

Neçik-kim biz iyermiz bizge ötrü kelgenge

İltme bizni ol camanga

Kutkar bizni ol camannan

Sen barsıng bu küçli bu çin iygi Tengri, amen (7).

دەمەك التىن وردا زامانىنداعى حريستيان ءدىنىنىڭ دامۋى ول سول كەزدەگى وتىرىقشى وركەنيەتتىڭ، اسىرەسە ساۋدا مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىمەن تىعىز قاتىستى بولدى.

ەرتە موڭعول بيلىگى كەزىندە باسقاقتار موڭعولدار سالاتىن سالىقتاردى جينادى، ال سالىقتان تەك ورىس ءدىنباسىلارى بوساتىلدى، ورىس تىلىندە باسكاچەستۆو دەپ اتالاتىن جۇيە دە بولدى (20). ورىس ءدىني قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلگەن ارتىقشىلىق جارعىلاردا دان جانە پوشلينا تەرميندەرى بەرىلەدى، ولار ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا قاراي ەڭ الدىمەن تاتار الىمىنا قاتىستى بولدى (8).

مونعولدار ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنەن حاننىڭ ساۋلىعى ءۇشىن دۇعا ەتۋدى تالاپ ەتتى، ال ونىڭ ورنىنا ولار شىركەۋدىڭ اماندىعىنا كەپىلدىك جاساپ، ونىڭ ونان ارى قاراي دامۋىنا ىقپال ەتتى. سارايدا ورىستار ءۇشىن جانە التىن وردا جانە ورىس شىركەۋى مەن ۆيزانتيا اراسىندا دەلدال بولۋ ماقساتىندا ەپيسكوپتىق قۇرىلدى. حاندار شىركەۋگە ايتارلىقتاي سالىق جەڭىلدىكتەرىن بەردى، بۇل ونىڭ شاپقىنشىلىق كەزىندەگى اۋىر جاعدايدان قۇتىلىپ، بۇرىنعىدان دا جاقسى گۇلدەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ءدال ءحىۇ عاسىردا شىركەۋلەر مەن شوقىنۋشى اۋىلدارعا شەشۋشى قادامدار جاسادى، مۇمكىن، شارۋالاردى قونىستاندىرۋعا ىنتالاندىراتىن شىركەۋ جەرلەرىنە بەرىلگەن ەكونوميكالىق پايدانى تارتۋعا بايلانىستى بولعان كورىنەدى. «وردا پاتشاسى پەتر تۋرالى حيكايا» ءحىۇ عاسىردا جازىلعان. وندا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى موڭعول پەتردىڭ قالاي ءدىندى قابىلداپ، پەتروۆ موناستىرىنىڭ نەگىزىن قالاعانى تۋرالى ايتىلادى. پەتردىڭ ۇرپاقتارى حاندارمەن بايلانىسىن پايدالانىپ، موناستىردى روستوۆ كنيازدارىنان جانە سول جەرگە بالىق اۋلاۋ قۇقىعىن قالاعان كورشى ورىستاردان قورعادى. شىركەۋدىڭ موڭعولداردى بەينەلەۋى ارالاس جانە ىڭعايسىز بولدى. بۇل ولاردى اپات جانە ولاردىڭ قامقورشىسى رەتىندە كورسەتتى. بۇل قايشىلىقتى شىركەۋ ماتىندەرىندەگى حانداردىڭ بەينەسىنەن كورۋگە بولادى. مۇسالاردا حانداردىڭ ەسىمدەرى جازىلاتىن جەردە اۋىزشا داۋىستاپ وقۋعا ارنالعان بوس ورىن بولاتىن. سونداي-اق حان مەن «تاتارلاردىڭ» اراسىن ۇقىپتى ءبولۋ بولعان. حاگيوگرافتار كەيدە حانداردى ورىس كنيازدارىن ولتىرۋدەگى رولىنەن بوساتىپ جىبەردى. ءحىۇ عاسىردا حانداردىڭ بيلىگى السىرەي باستاعاننان كەيىن شىركەۋ ورىس كنيازدەرىنە تولىق قولداۋ كورسەتتى. الايدا موڭعولداردىڭ بيلىگى اياقتالعاننان كەيىن دە، شىركەۋ ولارعا قالاي قاراۋ كەرەكتىگى تۋرالى مىسال رەتىندە موڭعول ۇلگىسىن قولداندى. ءحۇى عاسىردا شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى شىركەۋگە سالىق يممۋنيتەتىن بەرەتىن اۋدارىلعان موڭعول جارلىعىن تاراتقان (9).

كۋماندار نەمەسە قىپشاقتار ءاسىلى تاڭىرگە سەنەتىن ەدى، ەۋروپادا ءومىر سۇرگەن سوڭ ولارعا حريستيان ءدىنى تاراي باستاعان. 1242 جىلى موڭعولدىڭ جورىعىنان سوڭ بالقانعا كەتكەن 40 مىڭ قىپشاق حريستيان دىنىنە كىرگەن.

ارادا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ التىن وردانىڭ باتاسىندا حريستيان ءدىنى قانات جايىپ حريستيان قىپشاقتار كوبەيە باستاعان. يبن باتۋتانىڭ ەستەلىگىنەن: «... بۇل دالادا ولار اربامەن جۇرەدى، جول ءجۇرۋ مەرزىمى التى ايعا سوزىلادى، ونىڭ ءۇش ايى مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ جەرى. ءبىز بۇل گاۆانعا كەلگەننىڭ ەرتەسى كۇنى ءبىزدىڭ جولداستارىمىزدىڭ اراسىنداعى ءبىر كوپەس سول دالادا قىپشاق دەگەن اتپەن بەلگىلى حالىققا بارىپ، ولاردان ات-اربا سۇراپ الدى. ولار حريستيان دىنىنە سەنەدى... ءبىز ات ارباعا وتىرىپ كافا دەگەن قالاعا كەلدىك، بۇل تەڭىزدىڭ بويىمەن (قارا تەڭىز) سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن قالا. وندا كوپشىلىك بولىگى گەنۋەزدەردەن تۇراتىن حريستياندار، ولاردىڭ ءامىرىنىڭ اتى ەلدەمەدير. ءبىز مۇنداعى مۇسىلماندار مەشىتىنە توپتالدىق» (10). قىرىم عانا ەمەس التىن وردا استاناسى ساراي قالاسىندا دا قىپشاق، الان، ورىس، ريمدىك، گەنۋيالىق ت.ب كوپتەگەن حريستياندار بولعان.

كودەكس-كۋمانيكۋس.

باتۋتانىڭ ساپارى 1327-جىلى بولعان ەكەن، ول كەزدە التىن وردا ەليتاسى يسلام ءدىنىن قابىلداعان، بىراق كوشپەندىلەرگە ءالى تاراماعان بولاتىن. يسلاممەن باسەكەلەس حريستياندار التىن ورداعا حريستيان ءدىنىن تاراتتى. 1303 جىلى جازىلعان «كودەكس-كۋمانيكۋس» وسى التىن وردالىقتارعا حريستيان ءدىنىن ۇگىتتەيتىن كىتاپ بولاتىن.

كودەكستى پاتتەر نوستەر وقيدى:

Atamız kim köktäsiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ، kelsin seniñ xanlığıñ، bolsun seniñ tilemekiñ – neçik kim köktä، alay (da) yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizgä boşatqıl – neçik biz boşatırbız bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quvurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!(11).

سۋرەت. ميتروپوليت الەكسيدىڭ جانىبەكتىڭ ايەلىن سوقىرلىقتان ساۋىقتىرۋى.

بەردىبەك حان 1359 جىلى اعاسى قۇلپانىڭ توڭكەرىسى كەزىندە ءولتىرىلدى. قۇلپانىڭ ەكى ۇلى حريستيان بولدى جانە ولاردىڭ سلاۆيانشا ەسىمدەرى ميحايل جانە يۆان بولدى، بۇل التىن ورداداعى مۇسىلمان حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. 1360 جىلى قۇلپانىڭ ءىنىسى ناۋرىز بەك حانعا قارسى كوتەرىلىس جاساپ، ونى ۇلدارىمەن بىرگە ولتىرەدى. 1361 جىلى شيباننىڭ (جوشىنىڭ 5-ءشى ۇلى) ۇرپاعىن كەيبىر ۇلىلار تاققا وتىرۋعا شاقىرادى. حىدىر ناۋرىزعا قارسى شىقتى، ونىڭ ءوز لەيتەنانتى وعان وپاسىزدىق جاساپ، ونى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە تاپسىردى. سول جىلى حىدىردى ءوز بالاسى تيمۋر حوجا ءولتىردى. وزبەك حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلىكتى باسىپ العانشا تيمۋر حوجا بەس اپتا عانا بيلىك ەتتى (12).

كەيبىر تاريحشىلار كازاك حالقىنىڭ شىعىس سلاۆيانداردان، تۇرىكتەردەن، تاتارلاردان جانە كەڭ بايتاق دالانى قونىستانعان باسقا تايپالاردان شىققان ارالاس ەتنيكالىق تەكتى بولعان دەپ بولجايدى (13). كەيبىر تۇركولوگتار، كازاكتار موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كوپ بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۋكراينانىڭ جەرگىلىكتى كۋندارىنىڭ (كۋمان-قىپشاق) ۇرپاقتارى دەپ سانايدى (14). كەيبىرەۋلەر العاشقى كازاكتاردىڭ تۇركى تەكتى بولعانىن ايتادى (15), سەرگەي ءپلوحيدىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى كازاكتار سلاۆيان ەمەس، تۇركى تەكتى بولعان (16). ءحۇ عاسىردا كازاك قوعامى كوبىنەسە جەرگىلىكتى اسكەرلەردەن قۇرالعان توپ بولىپ، پولشا، ماسكەۋ، قىرىم حاندىعى سياقتى كورشى مەملەكەتتەردەن تولىعىمەن تاۋەلسىز بولعان، ءارى تاۋەلسىز قاۋىمداردىڭ ەركىن فەدەراتسياسى رەتىندە سيپاتتالدى (17). بۇعان قاراعاندا جوعارىدا يبن باتۋتتا ايتقان حريستيان قىپشاقتاردىڭ ۇرپاعى كەيىن سلاۆياندانعان حالىق دەۋگە نەگىز بار.

ميحايلو گرۋشەۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، كازاكتار تۋرالى العاشقى دەرەكتەر ءحىۇ عاسىرعا جاتادى، دەگەنمەن بۇل جەردە تۇركى تەكتەس، نە تەكتەرى انىقتالماعان ادامدار تۋرالى ايتىلعان (18). ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا بايلانىستى جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەندىلەر ءۇش توپقا بولىنگەنىن كورۋگە بولادى: 1-توپ وزبەكتەر، ولار يسلام ءدىنىن قابىلداعان كوشپەندىلەر بولىپ كەيىن وزبەك، نوعاي، قازاق دەپ بولىنگەن. 2-توپ حريستيان ءدىنىن قابىلداپ حريستيان تاتار، كازاك دەپ اتالعان. 3-توپ وزدەرىنىڭ دالالىق ءتاڭىر سەنىمىندە قالىپ قالماقتار دەپ اتالعان.

گرۋشەۆسكي كازاكتار الدەقاشان ۇمىت بولعان انتتاردان نەمەسە قازىرگى رۋمىنياداعى ءبرودنيتسيدىڭ بەرلاد ايماعىنان، سول كەزدەگى ۇلى حالىچ كنيازدىگىنىڭ ءبىر بولىگىنەن شىققان توپتاردان شىققان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. وندا كازاكتار كورشىلەرىنىڭ شابۋىلدارىنان قورعانۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان ءوزىن-ءوزى قورعاۋ قۇرامالارى رەتىندە قىزمەت ەتكەن بولۋى مۇمكىن (19).

كازاكتار تۋرالى العاشقى حالىقارالىق دەرەكتىڭ ءبىرى 1492 جىلى قىرىم حانى I مەڭلىگەرەي ليتۆانىڭ ۇلى گەرتسوگى الەكساندر ياگەللونعا كيەۆ پەن چەركاسسكيدەن كەلگەن كازاكتار قىرىم تاتارلارىنىڭ كەمەسىن تونادى دەپ حابارلاعان كەزدە ايتىلادى: «گەرتسوگ ءوزىنىڭ «ۋكرايندىك» (شەكارا جەرىن بىلدىرەدى) دەپ ايتادى، شەنەۋنىكتەر ولاردى تەرگەپ، كىنالىلەردى جازالاپ، حانعا لايىقتى جاۋاپ بەردى) - دەيدى (20). ءبىر كەزدەرى ياعني ءحۇى عاسىردا كيليا ماڭىنداعى كازاكتار تۋرالى ايتىلىمدار بار ەسكى ۋكراينالىق حولوتا تۋرالى باللادا پايدا بولدى (21).

زەرتتەۋشى پۋتكوۆ ءوزىنىڭ «كازاك» اتاۋى اتتى ماقالاسىندا :«گرۋزيا ايماعىندا 1480 جىلداردان بەرى كوشىپ جۇرگەندەر بىزگە كازاك اتىمەن بەلگىلى» - دەيدى.

ورىس تاريحشىسى كارامزين: «1480 جىلى التىن وردانىڭ سوڭعى حانى احمەتكە شيباندىق يباق 100 مىڭ كازاكپەن شابۋىل جاسادى، نوعايلىق جاڭبىرشى مىرزا 15 مىڭ كازاكپەن شابۋىل جاساپ احمەت حاندى ءولتىردى»، - دەيدى. بۇنداعى كازاك كىمدەر؟ كوشپەندى ەركىن حالىقتاردى ايتىپ وتىرعانى انىق، بۇعان كەيىنگى ءبىزدىڭ قازاق پەن كازاكتاردىڭ دا قاتىسى بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى (22).

التىن وردادا حريستيان دىنىنە سەنگەن كوشپەندىلەردە بيلىكتەگى اقسۇيەكتەر دە از بولماعان، بۇل اششى بولسا دا شىندىق. سونىمەن بىرگە، ەدىل بۇلعارياسى مەن التىن وردا داۋىرىندە ءبىر ءبولىم تۇركى-موڭعول فەودالدارىنىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستاناتىنى انىق بولعانىنا قاراماستان، ال كەيىنگى كەزەڭدەگى تاتار اقسۇيەكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى دە پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداعانى انىق (23). كەيىنگى كازاكتاردا تەگى تۇرىك تىلدەس قىپشاق اسكەريلەرمەن سلاۆيانداردىڭ ارالاسۋىنان قالىپتاستى.

يسلام دىنىمەن سالىستىرعاندا التىن وردادا جالپى حالىق سانى جاعىنان حريستياندار نەشە ەسە كوپ بولدى، ءبىر عانا ورىستاردىڭ ءوزى 10 ميلليوننان اساتىن، وعان قىپشاق، الان، ارميان ت.ب حالىقتاردى قوسقاندا ءتىپتى 12-15 ميلليونعا دەيىن بارۋى مۇمكىن ەدى. التىن وردا قالالارىندا دا حريستياندار كوپ بولعان. مىسالى: «ءاس-ساراي قالاسى – ەڭ جاقسى قالالاردىڭ ءبىرى، كولەمى شەكسىز، جازىق جەردە ورنالاسقان، تۇرعىندارىنىڭ كوپتىگىمەن اتى شىققان، جاقسى بازارلارى مەن كەڭ كوشەلەرى بار. ءبىر كۇنى قالانى اينالىپ ءوتىپ، ونىڭ كولەمىن بىلگىمىز كەلىپ، ونىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىمەن جولعا شىقتىق. قوناتىن جەرىمىز ونىڭ ءبىر شەتىندە بولدى دا، ودان تاڭ اتا جولعا شىقتىق، ال تۇستەن كەيىن ەكىنشى شەتىنە جەتتىك. ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا ءار ءتۇرلى توپتار بار; بۇلارعا وسى ەلدىڭ تۇرعىندارى جانە ونىڭ سۇلتاندارى بولىپ تابىلاتىن موعولدار، ال ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى مۇسىلماندار، ودان كەيىن وزگە مۇسىلمانداردان استار (الاندار) بار. قيفدجاك (قىپشاق، كۋماندار), جاركالار (چەركەستەر), رۋسلار (ورىس) جانە رۋم (ريمدىكتەر) بار – ولار (بارلىعى) حريستياندار (24).

كەيىنگى ءامىر تەمىردىڭ جورىعىنان كەيىن حريستيان موڭعول-تاتارلار مەن قىپشاقتار ورىستار جاعىنا وتە باستادى دا كەيىنگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ باس كوتەرىپ شىعۋىنداعى ماڭىزدى سەبەپتەردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى كەيىن ورىستانىپ كەتتى، ورىس-كازاك، حريستيان تاتارلار سولاردىڭ ۇرپاقتارى. سوندىقتان رەسەي يمپەرياسى بەلگىلى تۇرعىدان التىن ورداعا مۇراگەرلىك سيپاتتا قۇرىلدى، وردانىڭ ەكىگە نەمەسە ۇشكە ءبولىنۋى دە وسى ۇقساماعان دىنگە سەنگەندەردىڭ بيلىككە تالاسىنان كەلىپ شىقتى.

حريستيان نە ءۇشىن ەليتالىق ءدىن بولا المادى؟

بۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

1. ساۋدا-ەكونوميكا جاعىنان الىپ قاراعاندا مۇسىلمان ساۋداگەرلەردىڭ قىتاي-ەۋروپا-ورتا شىعىس اراسىنداعى ىقپالى جوعارى بولدى;

2. ءبىلىم، مادەنيەت تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا دا حريستيان الەمىنە قاراعاندا يسلام الەمى الدا بولدى;

3. بۇكىل دۇنيەنى شارپىپ، 200 ملن. ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان وبا اۋرۋىنىڭ الدى-ارتىندا حريستيان الەمى داعدارىستارعا تاپ بولدى، كوپ حالىقتىڭ بۇل دىنگە دەگەن سەنىمى ازايدى.

ادەبيەتتەر:

1. Early in 1253 a report reached Acre that one of the Mongol princes, Sartaq, son of Batu, had been converted to Christianity", Runciman, p. 280.
2. Vásáry, István (2022), "Taxation in the Jochid Ulus", in May, Timothy; Hope, Michael (eds.), The Mongol World, London: Routledge, pp. 468–483
3. ەۆرازيا مەن قازاق دالاسىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحى. زىكىريا جانداربەك. 152-بەت. ورحون باسپاسى. الماتى. 2024
4. Boĭkova, Elena Vladimirovna; Rybakov, R. B. (2006). Kinship in the Altaic World. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-4470-5416-4.
5. https://en.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Cumans&wprov=rarw1#/media/File%3AChronicon_Pictum_P128_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_kun_viseletben.JPG
6. https://en.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Cumans&wprov=rarw1#/media/File%3AIvan_Bilibin_177.jpg
7. "TARİH VE ARKEOLOJİ: Kuman Duası " Babamız Kun" ve Codex Cumanicus". August 17, 2014.
8. Vásáry, István (2022), "Taxation in the Jochid Ulus", in May, Timothy; Hope, Michael (eds.), The Mongol World, London: Routledge, pp.465
9. Vásáry, István (2022), "Taxation in the Jochid Ulus", in May, Timothy; Hope, Michael (eds.), The Mongol World, London: Routledge, pp. 476
10. Halperin, Charles J. (1987). Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History. Indiana University. 113-115
11. تاريح ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. 3-توم. 51-بەت. فوليانت باسپاسى. استانا. 2005
12. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Codex_Cumanicus
13. Vernadsky, George (1953), The Mongols and Russia, New Haven, CT: Yale University Press,246-بەت
14. Neumann, Karl Friedrich (1855). Die völker des südlichen Russlands in ihrer geschichtlichen entwickelung (The Peoples of Southern Russia in its Historical Evolution). Leipzig: B.G. Teubner. p. 132. Retrieved 2015-10-25
15. Newland, Samuel J. (1991). Cossacks in the German Army, 1941–1945. Portland: Routledge; Frank Cass. ISBN 978-0-7146-3351-0. Archived from the original on 2016-05-21. Retrieved 2015-10-25.
16. Breyfogle, Nicholas; Schrader, Abby; Sunderland, Willard (2007). Peopling the Russian Periphery: Borderland Colonization in ... p. 43.
17. Serhii Plokhy (2012). The Cossack Myth: History and Nationhood in the Age of Empires. p. 31.
18. Christoph Baumer (2023). History of the Caucasus: Volume 2: In the Shadow of Great Powers. p. 122.
19. "Cossacks". The Columbia Electronic Encyclopedia (6th, out of print ed.). Columbia University Press. 2001-2004.
20. Hrushevsky, M. (2003). Illustrated History of Ukraine. Donetsk: BAO. ISBN 966-548-571-7.
21. Plokhy, Serhii (2015). The gates of Europe: a history of Ukraine. Basic. ISBN 978-1-5416-7564-3. OCLC 1333156632
22. دۋما پرو كوزاكا گولوتۋ – ءنارودنى دۋمي (Ballad about Cossack Holota). ukrlib.com.ua. National ballads (in Ukrainian). Archived from the original on 5 October 2015. Retrieved 23 August 2015.
23. نىعىمەت مىڭجان. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. 21-بەت. الماتى. جالىن باسپاسى. 1994
24. تاتارسكايا ەنتسيكلوپەديا: ۆ 5 ت.، – كازان: ينستيتۋت تاتارسكوي ەنتسيكلوپەدي ان رت، 2006. – ت. 3.، ستر. 462.
25. Gibb 1962: 515–516; Mackintosh-Smith 2002: 136; in part Bukharaev 2013: 155.

ەرزات كارىباي

Abai.kz