2025 جىلعى 29 تامىزدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. بۇل ماڭىزدى شارا كونستيتۋتسيانىڭ قۇقىقتىق مەملەكەتتى نىعايتۋ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى دامىتۋ جانە ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋداعى ءرولىن تالقىلاۋعا ارنالعان ىرگەلى الاڭعا اينالدى. 

كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشى – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى مەن تاريحى، كونستيتۋتسيالىق جانە اكىمشىلىك قۇقىق كافەدراسى. 

ءىس-شاراعا جەتەكشى وتاندىق جانە شەتەلدىك زاڭگەر-عالىمدار، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى، ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتور مەن باق، سونداي-اق زاڭ فاكۋلتەتتەرىنىڭ دوكتورانتتارى مەن ماگيسترانتتارى قاتىستى. 

كونفەرەنتسيانىڭ نەگىزگى قورىتىندىلارى 

قاتىسۋشىلار اتاپ وتكەندەي، 1995 جىلعى كونستيتۋتسيا وتىز جىل ىشىندە ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بەرىك نەگىزىنە اينالدى. كونستيتۋتسيا ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن، زاڭ مەن سوت الدىنداعى تەڭدىكتى، مەنشىك قۇقىعىنىڭ قول سۇعىلماۋشىلىعىن بەكىتتى. قاتىسۋشىلار قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرلەردى دە كوتەردى: «حالىق ۇنىنە قۇلاق سالاتىن مەملەكەت» ينستيتۋتتارىن نىعايتۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تسيفرلىق ترانسفورماتسياسى جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ. 

كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا ارناعان قۇتتىقتاۋ سوزبەن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى – ءبىرىنشى پرورەكتور، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەركىن ەرمانۇلى دءۇيسەنوۆ شىقتى. ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قايرات ابدرازاقۇلى مءاءميدىڭ جانە باسقارما توراعاسى – رەكتورى جانسەيىت قانسەيىتۇلى تۇيمەباەۆتىڭ جولداۋلارىن وقىپ بەردى.  

ءوز جولداۋىندا قايرات ابدرازاقۇلى مءامي كونستيتۋتسيانىڭ ءاربىر ازامات ءۇشىن ىرگەلى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە, نەگىزگى زاڭدى قۇرمەتتەۋ جانە ونى بۇلجىتپاي ساقتاۋ – جوعارى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جانە شىنايى وتانشىلدىقتىڭ كورىنىسى. سونىمەن قاتار قازۇۋ ەلىمىزدەگى زاڭ عىلىمىنىڭ دامۋىنا جانە جوعارى بىلىكتى زاڭگەرلەردى دايارلاۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بۇل وقۋ ورنىندا سالىق زيمانوۆ، مۇرات بايماحانوۆ، سۇلتان سارتاەۆ سىندى كورنەكتى عالىم-كونستيتۋتسيوناليستەر ەڭبەك ەتكەن، ولاردىڭ قۇقىقتىق مەملەكەت، ادام قۇقىقتارىنىڭ باسىمدىعى، زاڭ مەن سوت الدىنداعى تەڭدىك، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ يدەيالارى 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادا ءوز كورىنىسىن تاپتى. بۇگىنگى تاڭدا زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ عالىمدارى وسى ءداستۇردى جالعاستىرىپ، قۇقىق شىعارماشىلىعىنا بەلسەندى قاتىسۋدا، نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر جوبالارى بويىنشا ساراپتاما جاساپ، جوعارعى سوت پەن كونستيتۋتسيالىق سوتقا عىلىمي قورىتىندىلار ازىرلەۋدە. 

جانسەيىت قانسەيتۇلى تۇيمەباەۆ ءوز جولداۋىندا كونستيتۋتسيانىڭ ەلدىڭ تۇراقتىلىعى مەن ورنىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ستراتەگيالىق ءرولىن اتاپ ءوتتى. بۇگىندە كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن يدەيالار مەملەكەت باسشىسى ايقىنداعان «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسىندا ءوز جالعاسىن تابۋدا. رەكتوردىڭ پىكىرىنشە، ەڭ ماڭىزدى مىندەت – جاڭا بۋىن زاڭگەرلەرىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋ بولىپ قالا بەرەدى. ج.ق. تۇيمەباەۆ، سونداي-اق، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ عالىم-زاڭگەرلەرى وتاندىق كونستيتۋتسيوناليزمنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بەلگىلى اكادەميكتەرى مەن پروفەسسورلارى ۇزاق جىلدار بويى زاڭ فاكۋلتەتىندە ەڭبەك ەتىپ، قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ دامۋىن ايقىنداعان عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىردى. 

وسى ورايدا، كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن بىرقاتار كورنەكتى زاڭگەرلەردىڭ كونستيتۋتسيوناليزمدى دامىتۋعا جانە زاڭدىلىقتى نىعايتۋعا قوسقان زور ۇلەسى ءۇشىن مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالۋى اسا ءماندى وقيعا بولىپ وتىر. ولاردىڭ قاتارىندا وتاندىق قۇقىق تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى ارداگەر-زاڭگەرلەر مەن عالىمدار بار. ماسەلەن، قايرات ابدرازاقۇلى ءمامي «وتان» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. سونداي-اق، باسقا دا بەلگىلى زاڭگەرلەردىڭ ەڭبەگى اتاپ ءوتىلدى: ي.ي. روگوۆ – ءى دارەجەلى «بارىس» وردەنىمەن، ۆ.ا. مالينوۆسكي – ءىىى دارەجەلى «بارىس» وردەنىمەن، ب.م. نۇرمۇحانوۆ – «قۇرمەت» وردەنىمەن، ال ق.ج. بالتاباەۆ – «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. بۇل ماراپاتتار ولاردىڭ كوپجىلدىق جەمىستى ەڭبەگىن مويىنداۋمەن قاتار، عالىمدار مەن پراكتيكتەردىڭ كونستيتۋتسيوناليزمدى دامىتۋداعى ۇلەسىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان جوعارى باعالاناتىنىن ايقىن كورسەتەدى. وسى داستۇرلەردى قولداپ ءارى دامىتا وتىرىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ۋاقىت تالابىنا ساي جاۋاپ بەرە الاتىن جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزدەرىن نىعايتا الاتىن جاڭا بۋىن زاڭگەرلەرىن دايارلاۋدى جالعاستىرۋدا. 

مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلدەرى – الماتى قالاسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى دامير مەدەلبايۇلى كاتاەۆ پەن الماتى قالاسى ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى بالايم تۇرعانبايقىزى كەسەباەۆا دا كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ارناپ، كونستيتۋتسيانىڭ قۇقىقتىق جۇيەنىڭ مىزعىماس ىرگەتاسى ءارى قوعامدىق تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندەگى ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. 

كونفەرەنتسيا بارىسىندا كوپتەگەن مازمۇندى باياندامالار تىڭدالدى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق سوتى اپپاراتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەلميرا ابدىكوۆنا قاليەۆا ءوز بايانداماسىندا پراكتيكالىق تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىس ىستەۋىن جانە كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزىن جان-جاقتى تالدادى. 

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۋسابەك تۇرعىنبەكۇلى الىمبەكوۆ ءوز بايانداماسىندا سوت ينستيتۋتتارىنىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى ۇردىستەرىن جانە ولاردىڭ قۇقىق ۇستەمدىگى قاعيداتىن نىعايتۋداعى ءرولىن اتاپ ءوتتى. پروفەسسور ەركەش قاليەۆيچ نۇرپەيىسوۆ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت جانە اشىق تۇردە ءوز پىكىرىن جەتكىزەتىن قوعام: كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەر» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىندا كونستيتۋتسيانىڭ مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى ءتيىمدى ديالوگتى قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزىنا نازار اۋداردى. ەلدىڭ دەموكراتيالىق دامۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىن نىعايتۋدىڭ ءمانى پروفەسسور كابدۋلساميح كوشەكوۆيچ ءايتحوجيننىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق نەگىزدەرى» اتتى مازمۇندى بايانداماسىندا ەرەكشە اتاپ ءوتىلدى. 

شەتەلدىك عالىمداردىڭ باياندامالارى دا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. قىرعىز رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق اتتەستاتتاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەكبوسۋن يشەنبەكوۆيچ بورۋباشوۆ «قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىندا كورشىلەس ەلدىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭناماسىن دامىتۋداعى زاماناۋي ۇردىستەردى تالدادى. 

سۆەتا باينيازوۆنا امانيازوۆا، بەرداق اتىنداعى قاراقالپاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، «كونستيتۋتسيا جانە گەندەرلىك تەڭدىك: قازاقستان مەن وزبەكستانداعى قۇقىقتىق كەپىلدىكتەردى تالداۋ» اتتى بايانداماسىندا تەڭ قۇقىقتار مەن مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىنە نازار اۋداردى. 

تاجىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كاسىپكەرلىك جانە كوممەرتسيالىق قۇقىق كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى وديلبەك ابدۋلنازار ماۆلونازارزودا مازمۇندى بايانداماسىندا كاسىپكەرلىك ەركىندىكتىڭ كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەرىنىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتىپ، ولاردى سالىستىرمالى تالداۋ جاسادى. 

قورىتىندىسىندا, قاتىسۋشىلار كونفەرەنتسيانىڭ تەك عىلىمي پىكىرتالاس ەمەس، سونىمەن قاتار كونستيتۋتسيالىق قۇقىق عىلىمىن دامىتۋ، قۇقىق شىعارماشىلىعىن جەتىلدىرۋ جانە مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن نىعايتۋ بويىنشا تاجىريبە مەن جاڭا يدەيالار الماسۋدىڭ الاڭىنا اينالعانىن اتاپ ءوتتى. 

Abai.kz