سوناۋ كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا ىرعىزدا باسشىلىق قىزمەتتە بولعانداردىڭ ءبىرى كەتەرىندە «ىرعىز - يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر» دەپتى. ىرعىزدىڭ سۋىن ءىشىپ، بالىعىن جەگەن الگى باسشىنىڭ بۇل سوزىنە ىرعىزدىقتار كوپكە شەيىن رەنجىسىپ ءجۇردى. بالا كەزىمدە ۇلكەندەر اۋزىنان ەستىگەن وسى ءبىر ءسوز كەيدە ەسىمە تۇسەدى. بىراق الگى باسشىسىماق ايتقان «يت بايلاسا تۇرعىسىز» جەردەن ەل ۇدەرە كوشكەن جوق. قۇدايعا شۇكىر، مالى وتىن وتتاپ، حالقى ىرعىزدىڭ بال تاتيتىن سۋىن ءىشىپ تۇرىپ جاتىر.

ىرعىز - رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلگەن مەكەن. بۇل وڭىردە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ وكىمىمەن 2007 جىلى «ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى قۇرىلدى. رەزەرۆاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى - تابيعات، جان-جانۋارلار الەمىن قورعاۋ، اسىرەسە، سوڭعى كەزدە ازايىپ بارا جاتقان كيىكتەردى قورعاۋ، كوبەيتۋ جولدارىن قاراستىرۋ. مەكەمەنىڭ نەگىزگى اۋماعى نۇرا، ءتاۋىپ سەلولىق وكرۋگتەرىنىڭ تەرريتورياسىن قامتيدى. ولار №1 جانە №2 ۋچاستوك دەپ اتالادى. №1 ۋچاستوكتە ءتاۋىپ سەلولىق وكرۋگىندە ورنالاسقان «اتانباس» جۇيەسى، №2 ۋاچستوكتە نۇرا سەلولىق وكرۋگىنىڭ تەرريتورياسى «الاكول» جۇيەسى قامتىلعان. رەزەرۆات - 763 549 گا جەردى الىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە، 296 مىڭ گا جەردى الىپ جاتقان تورعاي زوولوگيالىق قاۋمالى تەرريتورياسى دا بەكىتىلىپ بەرىلگەن. مۇندا قۇستاردىڭ 250 ءتۇرى، ونىڭ 32 ءتۇرى ەلىمىزدە سيرەك كەزدەسەتىن قۇستار رەتىندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن.

سوناۋ كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا ىرعىزدا باسشىلىق قىزمەتتە بولعانداردىڭ ءبىرى كەتەرىندە «ىرعىز - يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر» دەپتى. ىرعىزدىڭ سۋىن ءىشىپ، بالىعىن جەگەن الگى باسشىنىڭ بۇل سوزىنە ىرعىزدىقتار كوپكە شەيىن رەنجىسىپ ءجۇردى. بالا كەزىمدە ۇلكەندەر اۋزىنان ەستىگەن وسى ءبىر ءسوز كەيدە ەسىمە تۇسەدى. بىراق الگى باسشىسىماق ايتقان «يت بايلاسا تۇرعىسىز» جەردەن ەل ۇدەرە كوشكەن جوق. قۇدايعا شۇكىر، مالى وتىن وتتاپ، حالقى ىرعىزدىڭ بال تاتيتىن سۋىن ءىشىپ تۇرىپ جاتىر.

ىرعىز - رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلگەن مەكەن. بۇل وڭىردە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ وكىمىمەن 2007 جىلى «ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى قۇرىلدى. رەزەرۆاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى - تابيعات، جان-جانۋارلار الەمىن قورعاۋ، اسىرەسە، سوڭعى كەزدە ازايىپ بارا جاتقان كيىكتەردى قورعاۋ، كوبەيتۋ جولدارىن قاراستىرۋ. مەكەمەنىڭ نەگىزگى اۋماعى نۇرا، ءتاۋىپ سەلولىق وكرۋگتەرىنىڭ تەرريتورياسىن قامتيدى. ولار №1 جانە №2 ۋچاستوك دەپ اتالادى. №1 ۋچاستوكتە ءتاۋىپ سەلولىق وكرۋگىندە ورنالاسقان «اتانباس» جۇيەسى، №2 ۋاچستوكتە نۇرا سەلولىق وكرۋگىنىڭ تەرريتورياسى «الاكول» جۇيەسى قامتىلعان. رەزەرۆات - 763 549 گا جەردى الىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە، 296 مىڭ گا جەردى الىپ جاتقان تورعاي زوولوگيالىق قاۋمالى تەرريتورياسى دا بەكىتىلىپ بەرىلگەن. مۇندا قۇستاردىڭ 250 ءتۇرى، ونىڭ 32 ءتۇرى ەلىمىزدە سيرەك كەزدەسەتىن قۇستار رەتىندە قىزىل كىتاپقا ەنگەن.

اۋدان اكىمى ميرحان دۋانبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، جالپى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى جامان ەمەس، جاكسى. ىرعىزدا بيىلعى جىلى اۋىل شارۋاشىلىعىندا جالپى 1376,3 ملن. تەڭگەنىڭ ءونىمى  وندىرىلگەن. بىلتىرعىعا قاراعاندا ءونىم ارتقان.

جەرگىلىكتى حالقى نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ءوڭىردىڭ ءتورت تۇلىگىنە دە بيىل قوڭ بىتكەن. ءىرى قارا، قوي-ەشكى، جىلقى، تۇيەسياقتى مال باسىنىڭ ايتارلىقتاي پايىزدىق وسىمگە يە بولۋى سونىڭ ايعاعى.

سوڭعى جىلدارى اۋداندا شاعىن جانە ورتا بيزنەسپەن اينالىسۋشىلار قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. ايتالىق، اۋداندا قازىر شاعىن كاسىپكەرلىك سالاسىندا ون ەكى مىڭعا جۋىق ادام جۇمىس ىستەيدى.

ىرعىز - نۇرا باعىتىنداعى كوپىرگە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. جەرگىلىكتى تۇرعىندار تەك كوپىردى جوندەۋ جۇمىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلماي، قىسقا دەيىن تەزىرەك ءبىتۋىن قالايدى.

اۋدان ورتالىعىنداعى التىنسارين، جۇرگەنوۆ، قۇلىمبەتوۆ كوشەلەرىنە تاس جول توسەلگەن. جەكە كاسىپكەرلەر ءوزىن-ءوزى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى يگەرگەن. بيىلعى كوكتەمدە اۋدان بويىنشا 291 گا جەرگە باۋ-باقشا ەگىلگەن. اۋداندا 200 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلىپ، 315 ادام جۇمىسقا ورنالاسىپ، جۇمىسسىزدىق ازايعان.

جالپى ىرعىز وڭىرىندە تىندىرىلعان شارالار بارشىلىق. دەسەك تە، جۇزەگە اساتىن شارالار ودان دا كوپ دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ايتالىق، كەزىندە ىرعىزدىڭ بالىعىمەن اتى شىقتى. وبلىس بويىنشا بالىق شارۋاشىلىعى سۋ قويمالارىنىڭ 70 پايىزى، ياعني وبلىستاعى بار­لىق بالىق قورىنىڭ نەگىزى ىرعىز-تورعاي وزەن-كولدەر جۇيەسىنە شوعىرلانعان.  الايدا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار بالىق قورى شوعىرلانعان وزەن-كولدەرى بار اۋداننىڭ وبلىس ورتالىعىنان 490-500 شا­قىرىم شالعايدا ورنالاسۋى، وندا اۋلانعان بالىقتى قالاعا جەت­كىزۋدىڭ قيىندىعى دا بۇل سالانى دامىتۋعا قول­بايلاۋ ەكەنىن ايتادى. ەڭ باستىسى، اۋلانعان بالىقتى وڭدەيتىن كاسىپورىنداردىڭ جوقتىعى بۇل باعىتتاعى شارۋاعا قيىندىق كەلتىرىپ وتىر. قا­زىرگى ۋاقىتتا ىرعىزدىڭ وزەن-كولدەرىنەن اۋلانعان بالىققا سۇرانىس جوعارى. مۇنى وبلىس ورتالىعىندا وتكىزىلىپ جۇرگەن كۇزگى جارمەڭكەلەردەن بايقاۋعا بولادى. دەمەك، بۇل - شەشۋىن كۇتىپ، العى كۇندەردىڭ ەنشىسىندە قالىپ وتىرعان ماسەلە.

سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، بىراق...

ىرعىزدىقتار اۋىز سۋىنىڭ تۇششىلىعىنا شۇكىر ەتەدى. اۋىز سۋ - تۇششى. وبلىستىق سانيتارلىق ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ باسقارماسى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى اۋىز سۋ قۇرامىندا ادام اعزاسىنا پايدالى تابيعي مينەرالدى زاتتار كوپ. ال، وزەن سۋى قاشاننان اششى. ونى تۇرعىندار تەك مالعا بەرىپ، باقشا سۋارۋعا عانا پايدالانادى.

بۇگىندە اۋدان ورتالىعىندا 27 كولونكا بار. سۋ جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتپەن بەرىلەدى. بۇل - سۋ كوزىن ۇنەمدەۋدىڭ امالى. دۇرىس شىعار. بىراق، كەيبىر كولونكالاردان سۋ باياۋ اعادى. سەلو تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، سۋ قۇبىرلارى مەن قوندىرعىلار ەسكىرىپ، ابدەن توزىعى جەتكەن. اقشي اۋىلىنداعى «ايىرقىزىل» سۋ قويماسى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كوزى، 1975 جىلى ىسكە قوسىلعان. سودان بەرى سۋ قۇبىرلارى جاڭارتىلماعان. قىستىگۇنى قاقاعان ايازدا كولونكالار قاتىپ قالىپ جاتادى.

ال، نۇرا، مامىر، دۇكەن، قۇتيكول، قۇرلىس، امانكول اۋىلدارى اۋىز سۋعا ءزارۋ. اتالعان اۋىلدارعا اۋدان ورتالىعىنان سۋ تاسىپ اپارىلادى. بۇل جاعدايدىڭ قاشانعا دەيىن جالعاسارى بەلگىسىز.

«توزاققا اپاراتىن جول» قوش ايتىسادى.

ىرعىزدىقتاردىڭ تاعى ءبىر شۇكىر ەتەتىنى - جول ماسەلەسىنىڭ رەتتەلۋى. سامارا-شىمكەنت رەسپۋبليكالىق تراسساسىنىڭ ىرعىز بولىگى قالپىنا كەلتىرىلە باستاعالى بەرى ىرعىزدىقتاردىڭ «توزاققا اپاراتىن جول» ازابىنان كوزى اشىلىپ كەلەدى. ىرعىزدىڭ جولى حالىقارالىق ماڭىزعا يە «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» ترانزيتتىك دالىزىنە ەندى. اۋدان وبلىس ورتالىعىنان شالعاي بولعاندىقتان اسىرەسە، كوكتەم مەن كۇزدە تاسقىن سۋلار جولداردى جىرىپ، ويىپ تاستايتىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار جول ازابىن تارتىپ، وبلىس ورتالىعىنا ارەڭ جەتۋشى ەدى. ءتىپتى، اۆتوبۋستا سەلكىلدەپ، ۇزاق جول ءجۇرىپ، قالاعا جەتكەندە اياعى اۋىر ايەلدەر مەزگىلىنەن ەرتە بوسانىپ تا قالعان.

ال، بۇگىندە اقتوبە قالاسى باعىتىنداعى جول جوندەلە باستاعالى قالاعا قاتىناۋشىلار كوپ. قالامەن ەكى اراعا قاتىنايتىن اۆتوبۋستىڭ باعاسى ەرەسەك ادام ءۇشىن 1300, مەكتەپ وقۋشىسى ءۇشىن 650 تەڭگە. جەكە تاكسيلەر ادام باسىنا 2000 مىڭ تەڭگەدەن الادى. ەسەسىنە 5 ساعاتتا جەتىپ قالاسىز. بۇرىن اۆتوبۋس قالادان ىرعىزعا 10-12 ساعات ءجۇرىپ كەلسە، قازىر بۇل 8 ساعاتقا قىسقارعان.

ال، كورشى شالقار اۋدانىنا قاتىناس جوقتىڭ قاسى. بۇرىنعىداي اۆتوبۋس قاتىنامايدى. جەكە كولىك يەلەرىنە كەزىگە قالساڭىز عانا 2 مىڭ تەڭگە بەرىپ، شالقارعا جەتە الاسىز. مۇنى جەرگىلىكتى تۇرعىندار شالقار باعىتىنداعى جولدىڭ ناشارلىعىمەن تۇسىندىرەدى.

وبلىس ورتالىعىنان قالىباي ەلدى مەكەنىنە دەيىنگى جول جوندەۋ جۇمىسى اياقتالۋعا جاقىن. تۇرعىندار ەندى جولدىڭ قالعان بولىگىنىڭ، ياعني، قالىبايدان ىرعىزعا دەيىنگى ارالىعىنىڭ جوندەلىپ ءبىتۋىن كۇتىپ وتىر.

جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوڭىلىندەگى تاعى ءبىر تۇيتكىل - قالا مەن ەكى اراعا قاتىنايتىن اۆتوبۋس ماسەلەسى. قالاعا قاتىنايتىن اۆتوبۋستاردىڭ كوبى ەسكى، كونەرگەن. «كەيدە قىستىگۇندەرى اۆتوبۋس جولدا بۇزىلىپ قالادى. اسىرەسە، بالالى ايەلدەرگە قيىن. جول جوندەلىپ بىتكەن سوڭ، جاڭا اۆتوبۋس بەرسە جاقسى بولار ەدى» دەيدى اۋىل ادامدارى.

ىرعىزدىقتاردى رەنجىتەتىن تاعى ءبىر نارسە - قالادان ىرعىزعا قاتىنايتىن اۆتوبۋستى جولعا شىعارىپ سالار ساتتەگى «ساپار» اۆتوۆوكزالى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مادەنيەتى. «ءار سومكەگە اقشا العانىمەن قويماي، جولاۋشىلارعا دىكەكتەپ، ۇرىسىپ سويلەيدى. جولاقى بيلەتىنەن بۇرىن سومكەگە  اقشانىڭ تولەنىپ - تولەنبەگەنىن تەكسەرەدى. ءار جولاۋشى وزىمەن ءبىر سۋمكا الىپ جۇرۋىنە بولادى ەمەس پە؟ مۇنى اۆتوۆوكزالداعىلار ەسكەرەتىن ەمەس» دەيدى ىرعىزدىڭ پەرزەنتى، بۇگىندە اقتوبەلىك گۇلنار ەسىمدى تۇرعىن.

وسىعان وراي، «ساپار» اۆتوۆوكزالىنا بارىپ، ونداعى ىرعىز باعىتىنا بيلەت ساتۋشى كاسسيرمەن سويلەسكەنىمدە ول ءار سۋمكا ءۇشىن 195 تەڭگە تولەنۋ قاجەت ەكەنىن، چەك بەرىلەتىنىن، مۇنىڭ سەبەبىن بىلمەيتىندىگىن ايتتى. ال، اۆتوۆوكزال باسشىلىعى ورنىندا بولماي جولىعۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ءبىر قىزىعى، ىرعىزدان اقتوبەگە قاتىنايتىن اۆتوبۋستا ەشكىم جولاۋشىدان سومكەسى ءۇشىن اقى المايدى. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ الدە قالاداعىلار ويىنا كەلگەنىن ىستەي مە؟  قانداي زاڭدىلىققا باعىنىپ وتىر؟  ازىرگە جاۋاپ جوق.

كوگىلدىر وتىن - ءبىر ارمان...

كوگىلدىر وتىن مەن تەمىر جول قاتىناسى ىرعىزدىقتار ءۇشىن نەشە جىلدان بەرى ارمان بوپ كەلەدى. بۇگىندە دالالىقتا بۇرىنعىداي ەمەس، وتىندىق ازايعان. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى. الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ كوبىنىڭ قىستىق وتىنى - قامىس. قولىندا مالى بارلار مالىنىڭ تەزەگىن جاعادى. «قايبىر جىلدارى ءتىپتى، وتىنعا جاعاتىن كومىر دە قات بولدى عوي. سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدان بەرى عانا كومىر ساتۋشىلار كەلە باستادى. اقشاسى بارلار الادى» دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىن قازىبەك عابساتتاروۆ.

كەزىندە استانا باعىتىنداعى تەمىر جولدىڭ ىرعىز ارقىلى سالىنۋىن قالاپ، جەرگىلىكتى اقساقالدار جوعارعى بيلىك وكىلدەرىنە حات جازىپ، ءوتىنىش ايتتى. بىراق ءوتىنىش قابىلدانبادى. ءسىرا، ىرعىزدىقتاردى ءالى دە جول ازابىن تارتا تۇرسىن دەگەن شىعار.

ءتۇيىن.

ىرعىز - تاريح جادىگەرى. ىرعىز - ىزگى يدەيالار مەكەنى. مۇندا جۇزەگە اسىرۋعا ءازىر تۇرعان ءىس-شارالار كوپ-اق. ىسكە اسىرۋدى تىلەپ، سۇرانىپ تۇر. اتاپ ايتساق،  بىرىنشىدەن، ىرعىز وڭىرىندە كورىكتى جەرلەر كوپ. شاعالاسى شۋلاپ، بالىعى تۋلاعان وزەن-كولدەرى بار بۇل ولكەنىڭ تابيعاتىنا وزگەلەر تاڭىرقاي قارايدى. ءبىر عانا بايتاق كولدىڭ وزىنەن قوقيقاز، قىزعىلت بىرقازان، سىبىرلاق اققۋ، قۇتان، قاسقالداق، ساز قۇلادىنى، قىزىلتۇمسىقتى سۇڭگۋىر، كوك سۇڭگۋىر، جالباعاي، وزەن قارقىلداعى سياقتى قۇستاردى كەزىكتىرۋگە بولادى. سوڭعى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا، ىرعىز وڭىرىندە 30 مىڭنان استام اقبوكەن بار. ال، بوكەننىڭ مۇيىزىنەن پانتاكرين ءدارىسىن دايىندايتىنى بەلگىلى. ول وكپە قابىنۋىنا، جۇرەك اۋرۋىنا ەم.

سونداي-اق، كونە تاريح كۋاسىندەي ەسكەرتكىشتەر مەن ساۋلەت ونەرى الەمىنە تۇرەن ءتۇسىپ، زەرتتەلسە، ىرعىزدىڭ قويناۋىندا وزگەگە پاش ەتىپ كورسەتەرى جەتەرلىك.

وتكەنگە ۇڭىلسەك، ىرعىزدىڭ مانىتوبە دەگەن جەرىندە 1731 جىلى 19 اقپاندا كىشى ءجۇزدى روسسياعا قوسۋ تۋرالى گراموتاعا قول قويدى. مۇنى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيدى. تاريحتىڭ كۋاگەرىندەي كيەلى وڭىردە تۋريزم سالاسىن دامىتسا مۇنداعى كورىكتى مەكەندەر جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، اۋىل قوناقتارىنىڭ كوزايىمىنا اينالعالى تۇر. كەلگەن قوناقتارعا مىناۋ دەپ كورسەتەرلىك مەكەندەرگە جان بىتىرسە، ارلەنە تۇسەرى ءسوزسىز. ەندەشە، ىرعىزدا تۋريزم سالاسىن دامىتۋ قاجەت!

ەكىنشىدەن، بۇل ولكەدە ەلىمىزدە سيرەك كەزدەسەتىن دارىلىك شوپتەردىڭ الۋان ءتۇرى وسەدى. ءبىر عانا «ىرعىز-تورعاي تابيعي رەزەرۆاتى» اۋماعىنىڭ وزىندە دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ 26 ءتۇرى كەزدەسەدى. مىسالى، قاقىرىق تۇسىرۋگە، قان توقتاتۋعا قولدانىلاتىن جالبىز، ءىش بوساتىپ، ىشەك-قارىننىڭ جۇمىستارىن رەتتەيتىن تۇيمەداق جانە سونىمەن بىرگە، قۇرقۇلاق اۋرۋىن ەمدەپ، نەسەپ جۇرگىزەتىن سارىباس قۇراي سياقتى ەمدىك شوپتەر بار. دەمەك، ىرعىزدا ەل ەكونوميكاسىن   ارتاراپتاندىرۋدىڭ ءبىر سالاسى - فارماتسەۆتيكا كلاستەرىن  دامىتۋدى  جولعا قويۋ كەرەك!

بۇل ءوڭىر - ەلىمىزدى ەڭسەسى بيىك ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوساتىن، حالقىنا شاپاعاتىن سىيلاپ، باسشىسىنا ابىروي اپەرەتىن  ولكە. تەك ىرعىزدىقتاردىڭ  سول ىزگى يدەياسىن  جۇزەگە اسىرا بىلسەك كەرەكتى...

P.S. ىرعىزدىڭ سۋى بال تاتيدى. بىراق اۋدان ورتالىعىنان جىراق ورنالاسقان نۇرا، مامىر، جايساڭباي، دۇكەن اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى اۋىز سۋعا ءزارۋ. تاسىپ ىشكەن سۋ نەگە جۇعىم بولماق؟ اتالعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان ماسەلە جايىندا گازەتىمىزدىڭ الداعى ساندارىنىڭ بىرىنەن وقي الاسىزدار.

«كەرەك.info» اپتالىعى، اقتوبە قالاسى